Ergonomi Tanımı Ergos: iş Nomos: Yasa Ergonomi: Yaşamın insana uygun hale getirilmesidir. Bu uygunluk sağlanırsa kişiler üzerindeki stres kalkar, Daha rahat olurlar, İşlerini daha hızlı yaparlar ve Yanlışları daha az olur. Ergonominin temel görevi, çalışana yönelik iş düzenlemesinin temel bilgilerini sağlamaktır. Ergonomi esas itibariyle işyerinin çalışana uydurulmasıdır. Böylelikle ergonomi, işin çalışana ve Çalışanın işe uyumu için gerekli koşulları belirlemektedir. Çalışılan yerin ve üretim araçlarının analizi ve düzenlenmesi; (Bilişsel) çalışma ortamı, makineler, İş çevresinin analizi ve düzenlenmesi (Fiziksel) ; ses, iklim, aydınlatma, titreşimler, İş organizasyonunun analizi ve düzenlenmesi; görevleri, işin içeriği, çalışma ve mola zamanları. Çalışanın işe uyumunda, çalışanın bireysel yatkınlığı; özellikle yaşı, cinsiyeti ve bedensel yapısı dikkate alınarak, iş öğretimi ve işe alıştırma gibi hususlar yer alır. ERGONOMİ Ergonomi; fi iziksel ergonomi, organizasyonel/yönetimsel ergonomi bilişsel ergonomi olmak üzere 3 ana başlık altında incelenmektedir. ERGONOMİ Fiziksel ergonomi; çalışma çevresinde insan üzerinde olumsuz etkiler oluşturacak faktörler ile ilgilenir. Ses, titreşim, aydınlatma, termal konfor Organizasyonel ve yönetimsel ergonomi: çalışma ve dinlenme saatleri gibi yönetimsel konular ile ilgilenir. ERGONOMİ Bilişsel ergonomi; insan- makine ara kesiti ile gösterge ve kontrol panellerinin tasarımı konusuyla ilgilenir. Kumanda kontrol düğmeleri, uyarı zilleri, sinyaller, uçak göstergeleri Ergonominin amacı; işin insana, insanın işe uyumudur. 1
ERGONOMİK RİSK ETMENLERİ ERGONOMİK RİSK ETMENLERİ 1-Termal konfor (sıcaklık, nem, hava akımı) 2-Vibrayon (titreşim), 3-Yinelenen ve sürekli yapılan iş, 4-Aşırı kuvvet uygulama (biomekanik) 5- Belirli prosedürlerle çalışmak, 6-Lokalize mekanik temas baskıları, 7- Ses, 8-Aydınlatma Ergonomik çalışma yeri düzenleme yöntemleri: fizyolojik açıdan, antropometrik açıdan, psikolojik açıdan, bilgi tekniğine dayalı, güvenlik tekniğine dayalı, çevresel faktörler açısından. Ergonomi, İnsanın doğduğu andan itibaren bütün hayatı boyunca öğrenip, uyguladığı bir yaşam biçimi, bir yaşam felsefesidir. İnsanlar; yaşamları boyunca, iş ortamlarını, dinlenme ortamlarını, Anatomik, Fizyolojik Psikolojik yapılarına göre, yani Ergonomik yapıda oluşturmaya çalışırlar. ERGONOMİ BİLİMİNİN AMAÇLARI İnsanlar tarafından kullanılan araç gereç ve düzeneklerin kullanım etkinliğinin artırılması, Günlük hayatta karşılaşılan insan kullanımına ve Etkileşimine açık olan her şeyin insana uygun tasarımıyla: İnsan performansının artması İnsan güvenliğinin sağlanması İnsan sağlığının korunması ve iyileştirilmesi İnsan mutluluğunun ve doyumunun sağlanması amaçlanır. 2
Bu amaca ulaşmak için ergonomi bilimi birçok bilimle iç içe çalışan Multidisipliner bir bilimdir. ERGONOMİNİN BİLEŞENLERİ Anatomik Bileşeni Antropometri (Vücut Ölçüleri) Biyomekanik (Kuvvet uygulamaları) Fizyolojik Bileşeni İş fizyolojisi (Enerji harcanması) Çevre fizyolojisi (Fizik çevrenin etkileri) Psikolojik Bileşeni Bilgi değerlendirme ve karar alma Mesleksel psikoloji (Eğitim, efor ve kişisel farklılıklar) ANATOMİK BİLEŞENİ 1-Antropometri; insan vücudunun uzunluk, genişlik, yükseklik, ağırlık, çevre boyutları ile ilgilenen bir bilim dalıdır. ve Antropometri, eldiven, maske, kask vb. kişisel koruyucular ile Elbise, mobilya, makine, tezgah, el aletlerinin ve ekipmanlarının düzenlenmesinde; Kullanıcıların fiziksel ölçülerine uygun hale getirmek için gerekli olan verileri sağlar. ERGONOMİ Antropometri insan vücut ölçüleri üzerinde çalışır. Ergonomik tasarımda antropometrik verilerin %90 ı tasarım ölçüsü içinde yer alır. Antropometrik veri tipleri: statik antropometri, dinamik antropometri, kuvvetsel antropometri. Çalışan insanların fiziksel rahatlıkları ve Beden yeteneklerini maksimum düzeyde kullanabilmeleri, Kullandıkları malzemeler, Çalışma yüzeyleri ve Hacimlerinin kendi boyutları ile uygun olmasına bağlıdır. Antropometrik verilerden yararlanılmaz ise: Kas iskelet sistemi rahatsızlıkları ve yorgunluk sorunları ortaya çıkar. FİZİKSEL YORGUNLUK Yetenekler Fiziksel iş kapasitesi 3
Yaşam ve çalışma alanlarının tasarımı Araçların tasarımı Fiziksel, mental işin yoğunluğu ve şiddet Çevre iklim, ışık, gürültü yoğunluğu ve şiddeti fiziksel yorgunluğa neden olan etmenlerdir. MENTAL YORGUNLUK Eğitim eksikliği (İş bilgisi, yorgunlukla baş etme bilgisi) Psikolojik destek yoksunluğu Mental iş kapasitesi Güdülenme azlığı Yorgunluk Dikkatte azalma, Algılamanın yavaşlaması ve azalması, Güdülenmede azalma, Fiziksel ve mental performans hızında azalma, Aynı çıktının sağlanabilmesi için daha büyük oranda enerji harcanması, Tepkisizlik yada aşırı tepki verme, kolay ve çabuk öfkelenme vb. Sonuçlarla tanımlanır. Günlük yaşamda değişik kaynakların birikimine bağlı olarak meydana gelmektedir. ÇALIŞMA ARALARI Herhangi bir iş belirli bir süre devam edecek olursa, kişilerin büyük çoğunluğu bir molaya gereksinim duyarlar. Ara verilmeden çalışma kişilerde; Kişinin performansında bir bozulma meydana gelir. Kişinin konsantrasyonunu en üstte tutabildiği süre sınırlıdır. Optimum konsantrasyonunun uzunluğu kişiye ve sürdürülmekte olan görevin tipine bağlıdır. Sürekli görevlerde performansta düşmeler olabilir Dinlenme, ya da kendini toplama; uyku, dinlenme araları ve eğlenme zamanları ile sağlanır. Yorgunluk belirtileri istirahat gereksinimini bildiren koruyucu bir mekanizmadır. 4
5 Yorgunluk yorgunluğa yol açan etmenlerin yorgunluğu tolere etme kapasitemizi aşması durumunda meydana gelir. Yorgunluğun oluşması için çok iş olması gerekmez. Bu can sıkıntısı veya monotonluk ta yorgunluğu doğuran özel etmenleri oluşturmaktadır. Can sıkıntısı veya monotonluk, İşin ilginçliği kalmazsa İşle ilgili çok az motivasyon varsa İş operatörün becerisine bağlı değilse Çalışma hızı çok yavaşsa İş ortamı donuksa vs. İş ya da iş ortamının her hangi bir stimülasyonu söz konusu olmadığında meydana gelir. Uygun olmayan çalışma koşulları ve uygun aralarla dinlenme gerçekleşmediği durumda daha çok kas iskelet sisteminde, gözlerde rahatsızlıklar ortaya çıkar. İş etkinliği görev üzerinde dikkat ve konsantrasyonunun optimum olduğu dönemin ötesine geçerse, performans düşer, Bu da kendisini çıktı ya da üretim hızında düşme, hata sayısında ve kazalarda artma ile gösterir. Eğer uygun aralar veya dinlenme dönemleri konulursa tazelenmiş optimum etkinlik dönemlerine başlanabilir. Dört tip iş arası vardır: 1-Spontan 2- Maskelenmiş 3- İş-koşullu 4- Önceden programlanmış Çalışma araları Spontan aralar; aşırı zorlayıcı işlerde çalışanın kendisince verilir. Maskelenmiş ara ise; halen yapılan işle ilgili olmayan ikincil bir işin yapılmasıdır. İş koşullu aralar ;Bir makinenin temizlenmesi, çalışma masasının düzenlenmesi çalışma arkadaşlarına danışmak üzere çalışma alanından ayrılma vb.. Önceden programlanmış aralar
Çalışma Ortamının Tasarımı; 1-Antropometrik açıdan çalışma yerinin düzenlenmesi 2-Fizyolojik açıdan çalışma yerinin düzenlenmesi 3-Psikolojik açıdan çalışma yerinin düzenlenmesi 4-Organizasyon açıdan çalışma yerinin düzenlenmesi 1-Antropometrik Açıdan Çalışma Ortamının Tasarımı; Çalışma yerlerini düzenlenmesinde çalışan vücudunun en önemli organlarının uzunluklarını ve uzanma mesafelerini, ellerin ve ayakların hareket boyutlarını bilmek gereklidir. 2-Fizyolojik açıdan çalışma yerinin düzenlenmesi; Çalışma yöntemlerinin, çalışma tekniklerinin ve çalışma koşullarının insan vücuduna uydurulması ve İnsan çalışmasının daha iyi hale getirilmesidir. 3-Psikolojik açıdan çalışma yerinin düzenlenmesi 6 Çalışanın kendisini tekdüze bir çalışmada uyaracak, Değişiklik olanağı sağlayacak ve Çok genel olarak onun motivasyonunu artıracak rahat bir çevre olmalıdır. Çalışma Alanlarında Ergonomik Risk Etmenleri Düşük sıcaklık Vibrasyon Yinelenen ya da sürekli yapılan iş Aşırı kuvvet Belirli prosedürlerde çalışmak Lokalize mekanik temas baskıları Biyolojik etmenler: vücut boyutları, vücut yetenekleri, fizyolojik süreçler Çalışan insanların fiziksel rahatlıkları ve Beden yeteneklerini maksimum düzeyde kullanabilmeleri, Kullandıkları malzemeler, Çalışma yüzeyleri ve hacimlerinin kendi boyutları ile uygun olmasına bağlıdır. Antropometrik verilerden yararlanılmaz ise: Kas iskelet sistemi rahatsızlıkları ve Yorgunluk sorunları ortaya çıkar.
İş etmenleri: iş gereksinimleri (zaman, hız), iş tasarımı İşyeri gözlemi, Ölçümler, Video kayıtları değerlendirilerek, Stresler belirlenir (işçi değerlendirmesi), sıralanır ve ağırlıklandırılır. Yinelenen ve sürekli olan çalışma; Her saatte ya da vardiyadaki çalışma sayısı iş standardı ve yöntem analizleri ile belirlenir. Yinelenen hareketler, Yapılan uygulamaların hızı ve frekansı, Uygulama döneminin arasındaki toparlanma döneminin süresi, Duruş biçimine bağlı stresler Uzanım mesafeleri, Dirsek yüksekliği, Gövdenin arkasına erişme, Tam dirsek fleksiyonu, Ulnar, radial bilek deviasyonu, Bilek fleksiyonu, Tam bilek ekstansiyonu açılarından değerlendirme yapılmalıdır. İşin gözlenmesi ya da video kayıtları kullanılır. Analizde, boyun, dirsek, bilek el vb. tüm eklemler kapsanmalıdır. AYDINLATMA KURALLARI Aydınlatma araçlarından çıkan ışık ışınları direkt veya yansıyarak göze gelmemelidir. Yapay aydınlatma doğal aydınlatmaya yakın olmalıdır. Çalışma alanında keskin gölgeler oluşmamalıdır. Aydınlatmada titreşim (pırıldama) olmamalıdır Ergonominin hedeflere ulaşması ve bunların kontrolü için bir takım değerlendirme ölçütlerine, kriterlerine ihtiyacı vardır. Yapılabilirlik Katlanabilirlik Beklenebilirlik Hoşnutluktur 7
Çalışma Süresince Gereken Egzersizler 8 Oturarak yapılan işler için; iş istasyonlarının ergonomik yönden kötü düzenlenmesi ve hareketsizlik, fiziksel ve bir dereceye kadar psikolojik stres oluşturarak kas-iskelet sistemi zedelenmeleri oluşumuna katkıda bulunmaktadır. Bu nedenle kas iskelet sistemi zedelenmelerini önleyici ergonomik düzenlemelerle birlikte oturarak çalışanlarda büro egzersizlerinin doğru ve etkin şekilde kullanılması gerekmektedir İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirme Yönetmenliği ne göre iş yerindeki ergonomik tehlikeleri tanımlarken; Ortam ve kişisel maruziyet düzeyi ölçüm sonuçları, Çalışanların yaş, cinsiyet ve benzeri özelikleri ile sağlık gözetim kayıtları, Genç, yaşlı, engeli, gebe veya emziren çalışanlar, gibi özel politika gerektiren gruplar ile kadın çalışanların durumu göz önüne alınır. MSDS ihtiyaç duymaz Elle taşıma işlerinde işveren taşınacak yük ile ilgili çalışanlara; Yükle ilgili genel bilgiler, Yüklerin doğru olarak nasıl taşınacağı, Yüklerin yanlış taşınması halinde ortaya çıkabilecek riskler hakkında çalışanları bilgilendirir. ILO ya göre bir kişinin elle taşınacak yükün ağırlığı en fazla 55 kg dır. Antropometri alanı; İnsan boyutlarının ölçülerek, çalışma yeri, araç gereç ve kişisel koruyucu araçların kullanıcıların boyutlarına göre üretilmesidir. Ergonominin alt uygulama alanları; İş fizyolojisi, Biyomekani ve Antropometridir. Meslek hastalıkları ergonominin alt uygulama alanı değildir. İş yerindeki ergonomik tehlike kaynakları; Bir işçinin tezgahın önünde belinde eğik pozisyonda çalışması, Bir işçinin elleriyle omuz hizası üzerinde iş yapması, Bir işçinin 60 kg ağırlığında bir yükün kaldırma ekipmanı kullanmaksızın kaldırılması ergonomik bir tehlike kaynağı olup kas ve iskelelerde rahatsızlık ve yorgunluğa nedendir. Bir işçinin freze tezgahını yüksek devirde çalıştırılması ergonomik tehlike kaynağı değildir. İnsan vücut ölçülerini inceleyen ANTROPOMETRİ bilim dalıdır. İnsan makine ara kesiti ile gösterge ve kontrol panellerinin tasarımını konu edinen BİLİŞSEL ERGONOMİDİR. Hayatın insana uygun hale getirilmesi öğeleri;
Çalışma sürecinin insanın bedensel ve mental yeteneklerine uygun hale getirilmesi, Çalışma ortamındaki fiziksel koşulların düzenlenmesi, Çalışma ortamında kullanılan araç ve gereçlerin tasarımının kullanıma daha uygun hale getirilmesidir. Çalışanın verimliliğinin artırılması ergonomik bir öğe değildir. Ergonomik çalışma yerinin düzenlemeleri; Antropometrik açıdan Fizyolojik açıdan, Psikolojik açıdan olup Kimyasal açıdan ergonomik çalışma yerinin düzenlenmesi içerisinde değildir. Ergonominin amaçları; Verimliliği artırmak, Kas ve eklem yakınmalarını azaltmak, İşin gerekleri ile çalışanın kapasitesinin uyumunu sağlamaktır. Yapılacak işe uygun işçi seçmek yanlış tanım olup, temel hedef işçiyi işi uygun hale getirmek değil işi işçiye uygun hale getirmektir. Ergonomik tasarımda insan vücut ölçülerini konu edinen bilim dalı ANTROPOMETRİDİR. Asıl çalışma alanı gösterge dizaynı olan; kumanda kontrol düğmeleri, uyarı zilleri, sinyaller, araç ve uçakların göstergeleri gibi tasarımlarda hata olasılıklarını indirmeyi hedefleyen ergonomi alanı BİLİŞSEL ERGONOMİ VEYA ALGISAL ERGONOMİ DİYE TANIMLANIR. Ergonomik prensiplere uyulmasa en sık sağlık sorunu kas iskelet sistemi sorunlarıdır. 9