Özel Eğitime Gereksinimi Olan Öğrenciler ve Özel Eğitim Ed tör: İbrah m H. DİKEN 15. Baskı
Editör: Prof. Dr. İbrahim H. Diken Özel Eğitime Gereksinimi Olan Öğrenciler ve ÖZEL EĞİTİM ISBN 978-605-5885-26-7 DOI 10.14527/9786055885267 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2017, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Ekim 2008, Ankara 15. Baskı: Ekim 2017, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti. Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1 İskitler/ANKARA Tel: 0312-3411020 Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26062 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
ÖNSÖZ Her birey bir değerdir söylemi, eğitsel sistem içerisinde benzerlik ve farklılığı ile öğretimin bireyselleştirilmesi ve eğitimin, öğrenci için nitelikli hâle getirilmesi yaklaşımını gündeme getirmiştir. Benzerlik ve farklılıkları ile genel eğitim sürecinin yanında ek desteklere ya da özel eğitime gereksinim duyan öğrencilerimiz ile ilgili öğretmen, uzman, anne, baba, diğer yetişkin ve akranların bilgi ve beceri ile donatılması toplumsal açıdan nitelikli eğitim sürecini de beraberin-de getirecektir. İşte bu amaç için hazırlanan bu kitap, özel gereksinimi olan öğrencileri ve bu öğrencilerin eğitsel süreçlerini, giriş düzeyinde güncel bilgiler ile tanıtmayı hedeflemektedir. Kitap, özel eğitime gereksinimi olan öğrenciler ile çalışacak öğretmen adayları, çalışan öğretmen, uzman, diğer destek personeli, anne ve babalara yöneliktir. Kitabın ana hedefi, okuyucuyu farklı özel eğitim gereksinimi olan öğrenciler ve bu öğrencilerin eğitsel süreçleri hakkında güncel bilgiler ile donatmaktadır. Böyle güncel, donanımlı ve nitelikli bir kitabı ortaya çıkarmak için kitaba alanında uzman 5 farklı üniversiteden 14 akademisyen katkıda bulunmuştur. Kitap toplam 15 üniteden oluşmaktadır. İlk beş bölüm özel eğitime gereksinimi olan öğrencilerin eğitsel süreçleri hakkında genel bilgiler içeren üniteleri kapsamaktadır. Birinci ünite, özel eğitime gereksinim duyan çocuklar ve özel eğitim süreci hakkında, bilgiler sunarken; ikinci ünite, özel eğitimde değerlendirme hakkındadır. Üçüncü ünite, bireyselleştirilmiş eğitim programı ve öğretimin bireyselleştirilmesi konusunda okuyucuyu bilgilendirmekte; dördüncü ünite, kaynaştırma ve destek özel eğitim hizmetlerini kapsamaktadır. Özel eğitime gereksinimi olan öğrenciler hakkındaki ünitelere geçmeden önce ise, beşinci ünitede özel eğitimde farklı türde özel eğitime gereksinimi olan öğrenciler anlatılmaktadır. Altıncı ünite zihinsel yetersizliği, yedinci ünite işitme yetersizliği, sekizinci ünite görme yetersizliği, dokuzuncu ünite fiziksel/süreğen hastalığı olan öğrenciler hakkında güncel bilgiler sunmaktadır. Ayrıca, onuncu ünite dil ve konuşma bozukluğu, onbirinci ünite öğrenme güçlüğü, onikinci ünite duygu davranış bozukluğu, onüçüncü ünite otistik bozukluğu, ondördüncü ünite çoklu yetersizliği olan öğrenciler hakkında bilgiler sunarken; onbeşinci ünite, üstün zekâlı öğrencileri kapsamaktadır. Kitabın 5. baskısı ile birlikte bu kitabı kullanarak ders verecek öğretim elemanı arkadaşlara yardımcı olacağını düşündüğümüz her bölüme ait power point sunuları hazırladık. Power point sunularının yer aldığı CD, kitap ile birlikte verilmektedir. Umarız bu çalışmamız ile öğretim elemanı arkadaşlarımıza katkıda bulunabiliriz. Kitabın hedef kitlesinde amacına ulaşması dileğiyle, öncelikle kitabı okumaya değer görüp kütüphanesine koymayı düşünen değerli okuyuculara teşekkür ederim. Bu kitabı kitap hâline getiren, bilgi ve becerilerini okuyucuyla bu kitap
aracılığıyla paylaşan, birlikte çalıştığım değerli akademisyen arkadaşlarıma emekleri için sonsuz teşekkür ederim. Kitabın okuyucuya ulaşmasını sağlayan PEGEM ailesine de ayrıca teşekkürler... Her bireyin birer değer, her öğrencinin değerli olduğunu düşünerek; değerli öğrencilerimizi bu kitap aracılığıyla daha iyi tanıma ve onları nitelikli eğitsel sürece katma dileğiyle... Eylül 2015 Prof. Dr. İbrahim H. Diken Editör
BÖLÜMLER ve YAZARLARI Bölüm 1: Özel Eğitime Gereksinim Duyan Çocuklar ve Özel Eğitim Prof. Dr. Atilla Cavkaytar, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bölüm 2: Özel Eğitimde Değerlendirme Yrd. Doç. Dr. Oğuz Gürsel, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bölüm 3: Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP) Hazırlama ve Öğretimin Bireyselleştirilmesi Prof. Dr. Tevhide Kargın, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Bölüm 4: Kaynaştırma ve Destek Özel Eğitim Hizmetleri Prof. Dr. E. Sema Batu, Anadolu Üniversitesi Engelliler Araştırma Enstitüsü Bölüm 5: Aile Eğitimi Prof. Dr. Arzu Özen, Anadolu Üniversitesi Engelliler Araştırma Enstitüsü Bölüm 6: Zihinsel Yetersizliği Olan Öğrenciler Doç. Dr. İlknur Çifci Tekinarslan, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bölüm 7: İşitme Yetersizliği Olan Öğrenciler Doç. Dr. Hasan Avcıoğlu, Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bölüm 8: Görme Yetersizliği Olan Öğrenciler Yrd. Doç. Dr. Oğuz Gürsel, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bölüm 9: Fiziksel Yetersizliği / Süreğen Hastalığı Olan Öğrenciler Yrd. Doç. Dr. H. Hakan Uysal, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Bölüm 10: Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Öğrenciler Prof. Dr. İlknur Maviş, Anadolu Üniversitesi Dil ve Konuşma Bozuklukları Eğitim, Araştırma ve Uygulama Merkezi (DİLKOM) Bölüm 11: Öğrenme Güçlüğü Olan Öğrenciler Prof. Dr. Rüya Güzel Özmen, Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bölüm 12: Duygu Davranış Bozukluğu Olan Öğrenciler Doç. Dr. Selda Özdemir, Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bölüm 13: Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) Gösteren Öğrenciler Prof. Dr. İbrahim H. Diken, Anadolu Üniversitesi Engelliler Araştırma Enstitüsü Bölüm 14: Çoklu Yetersizliği Olan Öğrenciler Prof. Dr. Hakan Sarı, Necmettin Erbakan Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Bölüm 15: Üstün Zekâlı Öğrencilerin Eğitimi Prof. Dr. Uğur Sak, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi
İÇİNDEKİLER Önsöz... iii Bölümler ve Yazarları...v İçindekiler... vii 1. BÖLÜM ÖZEL EĞİTİME GEREKSİNİM DUYAN ÇOCUKLAR ve ÖZEL EĞİTİM Giriş...3 Özel Eğitimde Temel Kavramlar...3 Özel Eğitime Gereksinim Duyan Çocuklar Kimlerdir?...5 Etiketleme ve Kullanılan Dil...5 Özel Gereksinimi Olan Öğrenci Sayısı Nedir?...8 Özel Eğitim Nedir?...9 Özel Gereksinimi Olan Bireylerin Ne Kadarı Özel Eğitim Hizmetlerinden Yararlanabilmektedir?...10 Üstünlere Sağlanan Destekler...11 Sınıflandırma...11 Özel Eğitim Personeli...13 Özel Eğitimde Yasal Düzenlemeler...15 Özel Eğitimin Dünü, Bugünü ve Özel Eğitimde Geleceğe İlişkin Eğilimler...17 Özet...27 Kaynakça...28 Değerlendirme Soruları...29 2. BÖLÜM ÖZEL EĞİTİMDE DEĞERLENDİRME Giriş...36 Özel Eğitimde Değerlendirme...36 Değerlendirme Sürecinin Adımları / Amaçları...37 Değerlendirme İlkeleri...45 Değerlendirme Türleri...47 Öğrenci Başarılarının Değerlendirilmesinin Yasal Dayanakları...55
viii Özel Eğitim Sınav Uyarlamaları...56 Alternatif Değerlendirme...60 Özet...62 Kaynakça...64 Değerlendirme Soruları...65 3. BÖLÜM BİREYSELLEŞTİRİLMİŞ EĞİTİM PROGRAMI (BEP) HAZIRLAMA ve ÖĞRETİMİN BİREYSELLEŞTİRİLMESİ Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (Bep) Hazırlama...72 Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Nedir?...72 Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Hangi Öğrenciler İçin Hazırlanır?...73 Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Kimler Tarafından Hazırlanır?...74 Bireyselleştirilmiş Eğitim Programının İçeriğinde Neler Yer Alır?...75 İzleme ve Değerlendirme...83 Öğretimin Bireyselleştirilmesi...84 Öğretimin Bireyselleştirilmesi Ne Demektir?...84 Hangi Öğrenciler İçin Öğretim Bireyselleştirilir / Uyarlanır?...84 Öğretimin Bireyselleştirilmesi Neden Gereklidir?...85 Öğretimin Bireyselleştirilmesi Neleri İçerir?...85 Özet...97 Kaynakça...98 Değerlendirme Soruları...99 4. BÖLÜM KAYNAŞTIRMA ve DESTEK ÖZEL EĞİTİM HİZMETLERİ Giriş...105 Kaynaştırmayla İlgili Yasal Düzenlemeler...105 Kaynaştırma Sınıfında Bulunması Gereken Unsurlar...110 Kaynaştırmada İşbirliği Yapacak Ekip Çalışanları...113 Uzmanlar Arası İşbirliği...116 Özet...119 Kaynakça...120 Değerlendirme Soruları...121
İçindekiler ix 5. BÖLÜM AİLE EĞİTİMİ Giriş...127 Çocuğun Eğitimine Ailenin Katılımının Önemi...127 Özel Gereksinimli Çocuğun Doğumuyla Aile Tepkilerinin Evreleri...128 Özel Gereksinimli Çocuğa Sahip Ailelerin Yapması Gereken Ek Sorumluluklar...130 Öğretmenlerin Sahip Olması Gereken Kişiler Arası İletişim Becerileri...133 Ev Okul İletişiminin Sağlanması...136 Ailenin Sınıfa Katılımı...141 Ailenin Ev Ortamında Çocuğunun Eğitimine Katılımı...142 Özet...148 Kaynakça...149 Değerlendirme Soruları...151 6. BÖLÜM ZİHİNSEL YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER Giriş...157 Zihinsel Yetersizliğin Tanımı...157 Zihinsel Yetersizliğin Sınıflandırılması...162 Zihinsel Yetersizliğin Tanılanması / Değerlendirilmesi...163 Zihinsel Yetersizliğin Yaygınlığı...164 Zihinsel Yetersizliğin Nedenleri...165 Zihinsel Yetersizliği Önleme Çalışmaları...168 Zihinsel Yetersizliği Olan Öğrencilerin Özellikleri...168 Zihinsel Yetersizliği Olan Öğrencilere Yönelik Öğretim Ortamları ve Programları...172 Zihinsel Yetersizliği Olan Öğrencilere Yönelik Öğretim Yöntem ve Teknikleri...176 Öğretmenlere Öneriler...182 Özet...184 Kaynakça...185 Değerlendirme Soruları...186
x Özel Eğitim 7. BÖLÜM İŞİTME YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER Giriş...193 İşitme Kaybı Tanımı...194 İşitme Süreci...194 İşitme Kaybının Tipleri...197 İşitme Kaybının Dereceleri...199 Yaygınlık...200 İşitmezlik Nedenleri...200 İşitme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Özellikleri...203 İşitme Yetersizliği Olan Çocukların Değerlendirilmesi...205 İşitme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Eğitimi...212 Etkili Öğretimsel Stratejileri Kullanma...224 İşitme Yetersizliği Olan Öğrenciler İçin Tavsiye Edilen Eğitsel Uygulamalar...232 Özet...236 Kaynakça...237 Değerlendirme Soruları...239 8. BÖLÜM GÖRME YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER Giriş...246 Görme Yetersizliğinin Tanımı ve Sınıflandırılması...246 Yaygınlık...248 Gözün Yapısı ve İşleyişi...248 Görme Yetersizliğinin Nedenleri...249 Görme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Özellikleri...251 Dil Gelişimi...255 Görme Yetersizliği Olan Öğrencileri Değerlendirme...255 Öğretim ve Hizmetlerin Planlanması...258 Bireyselleştirilmiş Eğitim Programlarını Planlama...259 Öğretim Süreçlerinde Uyarlamalar...260 Görme Yetersizliği Olan Öğrenciler İçin Eğitim Ortamları...268 Öğrencilerin İlerlemelerini Değerlendirme...272 Özet...274 Kaynakça...276 Değerlendirme Soruları...277
İçindekiler xi 9. BÖLÜM FİZİKSEL YETERSİZLİĞİ / SÜREĞEN HASTALIĞI OLAN ÖĞRENCİLER Giriş...283 Tanım...283 Nedenler...285 Tanılama / Değerlendirme...285 Sınıflandırma...287 Yaygınlık...316 Özellikler...317 Teknoloji...320 Günlük Yaşamda Protez, Ortez ve Adaptif Cihazlar...321 Öğretmenlere Öneriler...322 Özet...323 Kaynakça...324 Değerlendirme Soruları...326 10. BÖLÜM DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞU OLAN ÖĞRENCİLER İletişim, Dil ve Konuşma: Tanımlar...332 Dil ve Konuşma Sorunlarının Yaygınlığı...333 İletişim Sorunları...335 Konuşma Bozuklukları...336 Dil Bozuklukları...342 Dil Bozukluklarının Sınıflandırılması...344 Okullarda Dil ve Konuşma Bozukluklarının Tanılanma ve Değerlendirilmesi...348 Müdahale Yöntemleri...353 Okullarda Dil ve Konuşma Bozuklukları Terapisi...360 Özet...361 Kaynakça...362 Değerlendirme Soruları...364
xii Özel Eğitim 11. BÖLÜM ÖĞRENME GÜÇLÜĞÜ OLAN ÖĞRENCİLER Giriş...369 Öğrenme Güçlüğünün Tanımlanması...370 Öğrenme Güçlüğünün Nedenleri...371 Tanılama...372 Öğrenme Güçlüğünü Belirlemede Kullanılan Ayırıcı Ölçütler...373 Ülkemizde Öğrenme Güçlüğünün Tanılanması...374 Yaygınlık...375 Öğrenme Güçlüğü Olan Öğrencilerin Özellikleri...375 Etkili Öğretim Yöntemleri...380 Okul Öncesi Dönemde Öğrenme Güçlüğü Gösteren Öğrencilere Sunulacak Destekler...383 Okul Döneminde Öğrenme Güçlüğü Gösteren Öğrencilere Sunulacak Destekler...386 Genel Eğitim Sınıflarında Bulunan Öğrenme Güçlüğü Olan Öğrencileri Desteklemek İçin Yapılacak Öğretimsel Düzenlemeler...393 Özet...395 Kaynakça...397 Değerlendirme Soruları...401 12. BÖLÜM DUYGU DAVRANIŞ BOZUKLUĞU OLAN ÖĞRENCİLER Giriş...407 Tanım...408 Nedenler...410 Tanılama / Değerlendirme...416 Yaygınlık...418 Özellikler...419 Bilimsel Dayanaklı Müdahale Yöntemleri...422 Öğretmenlere Öneriler...424 Özet...436 Kaynakça...437 Değerlendirme Soruları...443
İçindekiler xiii 13. BÖLÜM OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB) GÖSTEREN ÖĞRENCİLER Giriş: Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB)...449 Kısa Bir Tarihçe...449 Tanım...450 Yaygınlık...455 Nedenler...456 Özellikler...457 Tıbbi Ve Eğitsel Değerlendirme, Yerleştirme...462 OSB Gösteren Öğrencilere Etkili Öğretim Sunma Stratejileri...463 Sınıfında OSB Gösteren Öğrenci Bulunan Öğretmenlere İpuçları...477 Özet...481 Kaynakça...482 Değerlendirme Soruları...484 14. BÖLÜM ÇOKLU YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER Giriş...490 Çoklu Yetersizlik Nedir?...490 Çoklu Yetersizliği Olan Öğrencilerin Yaygınlığı...496 Çoklu Yetersizliği Olan Öğrencilerin Özellikleri...500 Çoklu Yetersizliği Olan Öğrencilerin Değerlendirilmesindeki Roller...512 Çoklu Yetersizliği Olan Öğrenciler Nasıl Eğitim Alabilirler?...515 Çoklu Yetersizliği Olan Öğrencilerin Eğitimlerinde Stratejiler...523 Çoklu Yetersizliği Olan Öğrencilerin Eğitiminde Yaklaşımlar...528 Özet...531 Kaynakça...533 Değerlendirme Soruları...535
xiv Özel Eğitim 15. BÖLÜM ÜSTÜN ZEKÂLI ÖĞRENCİLERİN EĞİTİMİ Giriş...542 Üstün Zekâ Tanımları...543 Üstün Zekâ Kuramları...544 Erken Çocukluk Yıllarında Üstün Zekâlı Çocuk...552 Üstün Zekâlı Öğrencilerin Tanılanması...562 Üstün Zekâlı Öğrencilerin Eğitimlerinde Öğretim Stratejileri...568 Özet...577 Kaynakça...578 Değerlendirme Soruları...579 Değerlendirme Soruları Yanıt Anahtarları...582
1. BÖLÜM ÖZEL EĞİTİME GEREKSİNİM DUYAN ÇOCUKLAR ve ÖZEL EĞİTİM Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Öğrenme Hedefleri && && && && Özel eğitimde temel kavramların anlamını, birbirleriyle olan ilişkilerini açıklayabilecek, Özel eğitime gereksinimi olan çocukları ve özel eğitim alanını tanıyabilecek, Özel eğitimdeki yasal düzenlemeleri değerlendirebilecek, Özel eğitimin dünü, bugünü ve geleceğine ilişkin fikir sahibi olabileceksiniz. Giriş İçindekiler Özel Eğitimde Temel Kavramlar Özel Eğitime Gereksinim Duyan Çocuklar Kimlerdir? Etiketleme ve Kullanılan Dil Özel Gereksinimi Olan Öğrenci Sayısı Nedir? Özel Eğitim Nedir? Özel Gereksinimi Olan Bireylerin Ne Kadarı Özel Eğitim Hizmetlerinden Yararlanabilmektedir? Üstünlere Sağlanan Destekler Sınıflandırma Özel Eğitim Personeli Özel Eğitimde Yasal Düzenlemeler Özel Eğitimin Dünü, Bugünü ve Özel Eğitimde Geleceğe İlişkin Eğilimler Özet Kaynakça Değerlendirme Soruları