Ünite 8 DOĞAL DOĞAL SÜREÇLER SÜREÇLER Sayfa No Evren ve Dünyamız Nasıl Oluştu?... 328 Test 1... 328 Test 2... 330 er Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri... 331 Test 3... 332 Test 4... 334 Test 5... 336 Etkinlik (1 5)... 338-341 Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava olayları.342 Test 6... 342 Test 7... 344 Test 8... 346 Etkinlik (6 8)... 348 349 Karma Test 1... 350 Karma Test 2... 352 Karma Test 3... 354
KAZANIMLAR 1. Dünya mızın oluşum süreci hakkında öğrenciler; 1.1. Tarih boyunca Dünya mızın oluşumu hakkında çeşitli görüşlerin ortaya atıldığını fark eder. 1.2. Dünya mızın oluşumuyla ilgili olarak en çok kabul gören görüşün, Büyük patlama olduğunu belirtir. 2. Bir doğal süreç olan levha hareketleri ile ilgili olarak öğrenciler; 2.1. er kabuğunun, sıcak ve akışkan olan magma üzerinde hareket eden levhalardan oluştuğunu gösteren bir modal tasarlar ve yapar. 2.2. Okyanusların ve dağların oluşumunu levha hareketleriyle açıklar. 2.3. Artçı deprem, öncü deprem, şiddet, büyüklük, fay kırılması, fay hattı ve deprem bölgesi kavramlarını tanımlar. 2.4. Depremle ilgili çalışmalar yapan bilim dalına sismoloji, bu alanda çalışan bilim insanlarına ise sismolog adı verildiğini belirtir. 2.5. Türkiye nin deprem bölgeleriyle fay hatları arasında ilişki kurar. 2.6. Depremlere, fayların yanında, volkanik faaliyetlerin ve arazi çöküntülerinin de sebep olabileceğini açıklar. 2.7. Volkanların oluşumunu ve bunun sonucunda oluşan yeryüzü şekillerini levha hareketleriyle açıklar. 2.8. Volkanların ve depremlerin insan hayatındaki etkileri ve sebep olabileceği olumsuz sonuçları ifade eder. 2.9. Deprem tehlikesine karşı alınabilecek önlemleri ve deprem anında yapılması gerekenleri açıklar. 3. Hava olayları ile ilgili olarak öğrenciler; 3.1. Havanın dört temel bileşen yanında, su buharı da içeren bir karışım olması gerektiği çıkarımını yapar. 3.2. akın çevresindeki hava olaylarını gözlemler, sonuçları kaydederek hava olaylarının değişkenliğini fark eder. 3.3. Rüzgârın oluşumunu deneyle keşfeder. 3.4. Rüzgâr ile yel, tayfun, fırtına arasında ilişki kurar. 3.5. Hortum ve kasırganın oluşum şartlarını ifade eder. 3.6. Havanın sıcaklığı arttıkça daha fazla nem kaldırabileceğini ifade eder. 3.7. ağmur, kar, dolu, sis, çiğ ve kırağı ile havanın sıcaklığı ve nemi arasında ilişki kurar. 3.8. Hava olaylarının sebebini günlük sıcaklık farklılıkları ve oluşan alçak ve yüksek basınç alanlarıyla açıklar. 3.9. Mevsimsel sıcaklık değişimlerinin sebebini, Dünya nın dönme ekseninin eğikliği ile açıklar.
Evren ve Dünya mız Nasıl Oluştu? EVREN VE DÜNA MIZ NASIL OLUŞTU? Pek çok bilim insanı, tarih boyunca evrenin oluşumu ile ilgili değişik görüşler ortaya atmışladır. Bu görüşler genelde iki farklı modelden birini savunmaktadır. Bahsedilen iki madelden birincisi Newton a aittir. Newton, 1600 lü yıllarda ortaya attığı görüşünde, evrenin hareketsiz olduğunu ve başlangıcı olmadığını savunmuştur. ani bu görüşe göre, evren sonsuzdan beri varolmuştur ve şuandaki halini koruyacaktır. Ayrıca ünlü filozoflardan olan Aristoda evrenin ezelden beri var olduğunu ve var olacağını düşünmüştür. İkinci evren görüşü günümüzde bilim insanları tarafından kabul görmüştür. Bu görüş, evrenin bir başlangıcının olduğunu savunur. apılan çalışmalar ve astronomideki son buluşlar evrenin devamlı bir şekilde genişlemekte olduğunu göstermiştir. 1. Evrenin oluşumu ile ilgili bilim insanlarının çoğunluğu tarafından kabul gören görüş aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) Evren hareketsizdir ve başlangıcı yoktur. B) Evrenin bir başlangıcı vardır ve evren sürekli genişlemektedir. Evren, Güneş ten koparak oluşmuştur. Evren, sonsuzdan beri var olmuştur ve şu andaki halini koruyacaktır. 2. Büyük Patlama Teorisi ni aşağıda verilen bilim insanlarından hangisi ortaya koymuştur? A) B) Newton Test 3. I. Evren hareketsizdir ve başlangıcı yoktur. II. Evren sonsuzdan beri var olmuştur ve şu andaki halini koruyacaktır. III. Evrenin genişlemesi söz konusu değildir. IV. Evrenin bir başlangıcı vardır ve sürekli genişlemektedir. ukarıda verilenlerden hangisi büyük patlama teorisine aittir? A) I B) II III IV 4. İlk insanlar Dünya yı; Güneş in, Ay ın, yıldızların ve diğer gezegenlerin merkezinde duran sabit bir gezegen olarak düşünüyorlardı. Newton a göre, evren hareketsizdir ve başlangıcı yoktur. Günümüzde çoğu bilim insanı, evrenin bir başlangıcı olmadığı görüşünü kabul etmiştir. 1 Büyük Patlama Teorisi Edwin Hubble Büyük Patlama George Lemaitre adlı bilim adamı; Edwin Hubble tarafından ortaya konulmuştur. ukarıda verilen ifadeler doğruysa D yanlışsa olarak işaretlenirse aşağıdakilerden hangisi gibi olur? Eğer evren sürekli genişliyorsa, evrendeki gök cisimlerinin geçmişte birbirine daha yakın olmaları yani evrenin daha sıkışık olması gerekir. hipotezinden yola çıkmıştır. George Lemaitre 1927 yılında Büyük Patlama Teorisi ni ortaya koymuştur. George Lemaitre A) B) D D D Büyük Patlama Teorisine göre; Evrenin bir başlangıcı vardır ve evren sürekli genişlemektedir. D D D Ünlü astronom Edwin Hubble 1929 yılında yaptığı gözlemlerde gök adaların birbirinden uzaklaştığını görmüştür. Bu gözlemiyle de evrenin sürekli genişlediği hipotezini desteklemiştir. Aristoteles D 328
Evren ve Dünya mız Nasıl Oluştu? Ünite 8 5. Gizem Evren günümüzden 15 milyar yıl önce büyük bir patlamayla oluşmuştur. Big Bang denilen patlama sonucunda yıldızlar, gök adalar, gezegenler ve diğer gök cisimleri oluşmuştur. 7. Aşağıda verilen ifadelerden hangisi Dünya mızın oluşumu ile ilgili görüşlerden biridir? A) B) Dünya mızın bir gaz ve toz bulutu olduğu savunulmuştur. Dünya mız Büyük Patlama ile meydana gelmiştir. BÜÜK PATLAMA (BIG BANG) TEORISI Bu teoriye göre; evren günümüzden 15 milyar yıl önce büyük bir patlamayla oluşmuştur. Big Bang denilen bu patlama sonucunda yıldızlar, gök adalar, gezegenler ve diğer gök cisimleri oluşmuştur. Fakat bu teori yine de tüm soruları cevaplamakta yetersiz kalmıştır. Bilim insanları da günümüzde bu konuyla ilgili çalışmalarını sürdürmektedir. Bu patlamaya neyin sebep olduğu ve patlayan şeyin ne olduğu tam olarak açıklanamamaktadır. Gelecekte yapılan çalışmalarla evrenin oluşumu ve nasıl yok olacağı konusunda bilgilere ulaşılabileceği düşünülmektedir. Sevgi Büyük Patlama da patlamaya neyin sebep olduğu bilinmemektedir. Dünya mız sürekli genişlemektedir. Dünya mız hareketsizdir ve bir başlangıcı yoktur. DÜNA MIZIN OLUŞUMU Evrenin oluşumundan sonra acaba Dünya mız nasıl meydana gelmiştir. Bu soruya cevap olarak iki görüşten bahsedilmektedir. Bu görüşlerden biri Güneş ten kopma görüşüdür. Fırat Bazı görüşlere göre de Evren Güneş ten koparak oluşmuştur. Güneş Sinan ukarıdaki öğrencilerden hangisinin söylediği ifade yanlıştır? A) Sinan B) Fırat Sevgi Gizem 6. 1 Güneş ten kopma görüşüne göre; Güneş ten kopan Dünya bir madde yığınından oluşmuştur. 2 Güneş ten kopma ise Güneş in hızla dönmesinden dolayı veya bir başka gezegenin çekimiyle oluşmuştur. 3 Güneş ten kopan maddeler Evren i meydana getirmiştir. 4 Güneş ten kopan maddeler toz bulutu meydana getirmiş ve bu toz bulutu zamanla soğuyarak küçük gezegenleri oluşturmuştur. ukarıdaki paragrafta verilen numaralandırılmış ifadelerden hangisi yanlıştır? A) 1 B) 2 3 4 8. Fırıldak gibi süratle dönen I bir gaz ve toz bulutu durumundaydı. II III 4,5 milyar yıl önce toz ve gaz bulutuyken zamanla küçülerek yarı sıvı durumundaki çok sıcak kayalardan oluşan ve süratle dönmeyi sürdüren bir ateş topuna dönüşmüştü. 1,5 milyar yıl önce yüzeyi soğuyarak katılaştı ve sert bir kabukla örtüldü. ukarıda verilen Dünya mızın oluşumu ile ilgili görüşlerden hangileri doğrudur? A) alnız I B) I ve II II ve III I, II ve III Bu görüşe göre; Güneş ten kopan Dünya bir madde yığınından oluşmuştur. Güneş ten kopma ise Güneş in hızla dönmesinden dolayı veya bir başka gezegenin çekimiyle oluşmuştur. Güneş ten kopan maddeler Güneş in etrafında dağılarak bir toz bulutu meydana getirir. Bu toz bulutu zamanla soğuyarak küçük gezegenleri oluşturmuştur. Gezegenler zamanla karşılarına çıkan başka gaz ve toz bulutlarıyla çarpışarak ve onları önlerine katarak büyüdüler ve şimdiki gezegenleri oluşturdular. Dünya nın oluşumu ile ilgili ikinci görüş; Dünya mızın bir gaz ve toz bulutu olduğudur. Bu görüşte; Dünya mızın fırıldak gibi dönen bir gaz ve toz bulutu olduğu savunulmaktadır. Evren, Büyük Patlama ile gitgide genişledi ve soğumaya devam etti. Dünya da kendi etrafında dönerek zamanla dıştan içe doğru soğudu. Böylece Dünya mızın farklı sıcaklıktaki katmanları meydana geldi. 4,5 milyar yıl önce Dünya mız önce yarısı sıvı olan bir ateş topu idi. 1,5 milyar yıl önce de zamanla yüzeyi katılaştı ve sert bir kabuk halini aldı. Sonra da günümüzdeki Dünya haline geldi. 329
Evren ve Dünya mız Nasıl Oluştu? Test 2 1. Dünya mızın katmanları yaklaşık olarak 4,5 milyar yıl önce oluşmuştur. 1 3. Dünya mızın yüzeye yakın olan manto katmanı katı haldeki kayalardan meydana gelmiştir. Dünya mızın yaklaşık 4,5 milyar yıl önce katmanlarının oluştuğunu söylemiştik. Buna göre, en ağır maddeler içe doğru çökerek Dünya nın çekirdeğini yani hala çok sıcak olan merkezini, daha az yoğunluktaki maddeler de çekirdeğin etrafındaki katmanları oluşturdu. Bilim adamlarına göre; Dünya yüzeyindeki ergimiş maddelerin yeteri kadar soğuması ile pek çok yanardağda oluşan katı kabuk meydana gelmiştir. Bazı bilim adamlarına göre; ilk kıtalar büyük olasılıkla yanardağların püskürmesi ile püsküren maddelerin yüzeyi kaplaması, soğuması ve yerkabuğunu kalınlaştıran kayalardan oluşmuştur. Ayrıca bazı görüşlere göre; okyanuslar yanardağlardan püsküren gazların soğumakta olan yüzeyle temas ederek yoğunlaşması sonucunda küçük su damlacıklarının alçak yerlerde birikmesiyle ortaya çıkmış olabilir. Büyük olasılıkla Dünya nın atmosferinin de volkanik gazlardan oluştuğu düşünülmektedir. Dünya mızın yüzeyindeki ergimiş maddelerin yeteri kadar soğuması ile bilim insanlarına göre pek çok yanardağda meydana gelen katı kabuk oluşmuştur. 2 Bilim insanlarının görüşlerine göre Dünya nın atmosferi magmadan meydana gelmiştir. 3 ukarıda verilen ifadelerden hangileri doğrudur? A) alnız 1 B) 1 ve 2 2 ve 3 1, 2 ve 3 Bilim insanları iç çekirdeğin demirden oluştuğunu belirtirler. Dış çekirdek ergimiş haldeki demir ve nikel maddelerinden oluşur. ukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur? A) alnız B) ve ve, ve 2. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? 4. I. Manto A) Dünya mız tam bir küre biçiminde değildir. II. erkabuğu Dünya mız tam bir küre biçiminde değildir. Dünya mızın kuzey ve güney kutupları hafifçe basıktır. Dünya yer kabuğu, manto ve çekirdek denilen üç kısımdan meydana gelir. er kabuğu en dıştaki katmanı oluşturur. üzeye yakın olan manto katmanı ise katı haldeki kayalardan meydana gelmiştir. Bu katman yerkabuğu ile birlikte taşküre olarak adlandırılır. Dış çekirdek ergimiş haldeki demir ve nikel maddelerinden oluşur. İç çekirdek ise diğer katmanların basıncından dolayı katı haldedir. Ayrıca bilim insanları iç çekirdeğin demirden oluştuğunu belirtirler. B) Dünya mızın güney ve kuzey kutupları hafifçe basıktır. Dünya mız; yer kabuğu, manto ve çekirdek adı verilen kısımlardan oluşmuştur. erkabuğu Dünya nın en iç katmanını oluşturur. III. Çekirdek ukarıdaki Dünya katmanlarının dıştan içe doğru sıralaması aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) I, II, III B) III, II, I II, I, III II, III, I 330
er Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri Ünite 8 5. I. Bütün kıtalar yaklaşık 250 milyon yıl önce tek parça halindeydi. II. Tek parça olan bu dev kıta daha sonra küçük kıtalara bölünmüş ve bölünen kıtalar zamanla birbirinden uzaklaşmıştır. III. Kıtalar okyanus tabanı üzerinde kayar. IV. Bütün kıtalar yaklaşık 250 milyon yıl önce şuanki durumundadır. ukarıdaki görüşlerden hangisi Alfred Wegener e ait değildir? A) I B) II III IV 6. Okyanus tabanı yayılması teorisi aşağıdaki bilim insanlarından hangisine aittir? 7. A) Alfred Weneger B) Hanry Hammond Hess George Lemaitre Edwin Hubble Magma er kabuğu Kıta 8. 9. Dünya nın yüzeyi yap boz gibi birbirine geçen parçalardan oluşur. Bu parçalara adı verilir. ukarıdaki tahtada boş bırakılan yere aşağıdaki kavramlardan hangisi gelmelidir? A) Magma B) Levha Volkan Ateş küre Levha Adı Pasifik Levhası Türü Okyanusal kıtasal ukarıdaki tabloda levha adları ve türleri gösterilmiştir. Buna göre ve ile gösterilen yerlere gelebilecek kavramlar aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? ER KABUĞUNU ETKİLEEN LEVHA HAREKETLERİ Dünya nın oluşumundan sonra acaba yerşekilleri (okyanuslar, volkanlar, sıradağlar ) nasıl meydana gelmiştir? Peki eskiden de kıtalar şimdiki yerlerinde miydi? ukarıdaki sorulara açıklamalar yaparak cevap arayacağız. Alman bilim adamı Alfred Wegener 1912 yılında bütün kıtaların yaklaşık 250 milyon yıl önce tek parça olduğunu öne sürmüştür. Weneger e göre; bu dev kıta daha sonra küçük kıtalara bölünmüş ve bu kıtalar da zamanla birbirinden ayrılmışlardır. Alfred Weneger, kıtaların okyanus tabanı üzerinde kaydığını öne sürmüştür. Fakat pek çok bilim insanı Weneger in görüşüne katılmamıştır. Daha sonra Hary Hammond Hess pek çok bilimsel araştırma yapmış ve bunun sonucunda kıtaların hareketi yanında okyanuslarında hareketli olduğunu öne sürmüştür. Hess in bu teorisine okyanus tabanı yayılması adı verilmiştir. Ayrıca bilim insanları kıtaların ayrılmasına, ateşküredeki hareketliliğin neden olduğunu keşfetmişlerdi. Ateş kürede yeralan magma sıcak ve akışkan bir maddedir. Ateş küredeki hareketliliğe magma neden olmaktadır. LEVHALAR Dünya nın yüzeyi dev boyutları bir yap boz gibi birbirine geçen parçalardan oluşur. Levha adı verilen bu parçalar, çok yavaş olarak sürekli birbirlerine doğru hareket ederler. Bu hareketide yerkürenin katmanları arasındaki sıcaklık farkından kaynaklanır. Okyanus Ateş küredeki hareketliliğe yukarıdakilerden hangisi neden olmaktadır? A) B) A) Kıtasal Kuzey Amerika Kıtası B) Okyanusal Güney Amerika Levhası Anadolu Okyanusal Levhası Güney Amerika Kıtasal Kıtası ukarıdaki resimde levhalardan bazıları görülmektedir. 331
er Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri Uyarı Bilim insanları günümüzden 259 milyon yıl kadar önce kıtaların lehva hareketleri sonucunda birleşerek pangea adı verilen tek bir kıtaya dönüştüğünü söylemişlerdir. Günümüzde birbirinden ayrı olan kıtaların tekrar gelecekte lehva hareketi sonucu birleşik tek bir kıta halini alacağını öne sürmüşlerdir. 1. I 3. Test 3 Levha hareketleri sürekli olarak devam eder. Levhalar; okyanusal, kıtasal ve okyanusal kıtasal lehva olarak adlandırılırlar. Bu levhaların büyüklüğü, birkaç km 2 den milyonlarca km 2 ye kadar değişebilir. Lehva Hareketleri Lehva hareketleri üç farklı biçimde gerçekleşir. II Nilgün Levha hareketleri sonucunda levha sınırlarında kısa sürede ani ve şiddetli, uzun sürede ise yavaş ve sürekli olarak şekil değişiklikleri meydana gelir. 1. Uzaklaşma Hareketi III 2. aklaşma Hareketi 3. anal Hareket ukarıda gösterilen levha hareketlerinin doğru adlandırılması aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? I II III A) aklaşma anal Uzaklaşma B) anal aklaşma Uzaklaşma Uzaklaşma aklaşma anal Uzaklaşma anal aklaşma Cemil ukarıda Nilgün ve Cemil bazı yorumlar yapmıştır. Buna göre aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) Nilgün doğru, Cemil yanlış yorum yapmıştır. B) Cemil doğru, Nilgün yanlış yorum yapmıştır. Her ikisinin de yorumu yanlıştır. Her ikisinin de yaptığı yorum doğrudur. ukarıda görüldüğü gibi levhalar, birbirinden uzaklaşabilir, birbirine yaklaşabilir veya birbirlerine yatay olarak aynı ya da zıt yönde sürtünebilirler. Lehva hareketleri sürekli olarak devam eder. Levha hareketleri sonucunda lehva sınırlarında kısa sürede ani ve şiddetli, uzun sürede ise yavaş ve sürekli olarak şekil değişiklikleri meydana gelir. Levhaların hareketleriyle meydana getirdikleri şekil değişiklikleri levhaların türlerine ve hareketlerine göre çeşitlilik gösterir. Şekil değişiklikleri sonucunda kıtalar, okyanuslar, sıradağalar ve volkanlar oluşur. Şimdi bu yapıların nasıl olduğunu görelim. 2. 1 aklaşma hareketi 2 anal hareket 3 Uzaklaşma hareketi ukarıda verilenlerden hangileri levha hareketlerindendir? A) alnız 1 B) 1 ve 2 2 ve 3 1, 2 ve 3 4. ukarıda gösterilen levha hareketinin adı aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) Uzaklaşma B) aklaşma anal Titreşim 332
er Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri 5. İki kıtasal levhanın yaklaşması sonu- Ünite 8 8. Levhaların aklaşma Hareketleri cunda aşağıdakilerden hangisi oluşur? Pasifik Levhası a) Kıtasal levha ile kıtasal levha yaklaşması A) Magma B) üksek kıvrımlı sıradağlar Kibar Volkanlar Okyanuslar Kuzey Amerika Levhası Şule Anadolu Levhası Doruk 6. üksek kıvrımlı sıradağlar ukarıdaki levhalardan hangileri okyanusal levhalara örnektir? A) alnız Kibar Kıtalar B) Kibar ve Şula Şule ve Doruk Magma ukarıdakilerden hangisi okyanusal Volkanlar Kibar, Şule ve Doruk b) Okyanusal levha ile kıtasal levha yaklaşması levha ile kıtasal levhanın birbirine yaklaşması sonucu oluşur? A) B) oğunlukları az olan bu kıtasal iki levhanın çarpışması ile yüksek kıvrımlı sıradağlar oluşur. Bu sıradağların oluşması levha kenarlarındaki yer kabuğunun çok büyük kıvrımlar oluşturacak şekilde yukarı itilmesiyle milyonlarca yılda gerçekleşir. Levhalar birbirini sıkıştırmayı sürdürdükçe, tüm bölge yukarı doğru itildiğinden, sıradağlar da giderek yükselir. 9. Aşağıdaki levha hareketlerinden hangisinin sonucunda yüksek kıvrımlı sıradağlar oluşur? A) B) 7. Volkanlar (anardağlar) aşağıda verilen hangi levha hareketleri sonucu oluşur? A) Kıtasal ile kıtasal levha yaklaşması B) Kıtasal ile okyanusal levha yaklaşması Okyanusal ile okyanusal levha yanal hareketi Levhaların yanal hareketi Okyanusal ile kıtasal levha birbirine yaklaştığı sınırda, okyanusal levha kıtasal levhanın altına dalarak bir hendek oluşturur. Bu olayın meydana geldiği alana dalma batma bölgesi denir. Okyanusal kıtanın daha derine ateş küreye inerek eriyip magmaya karışır. Magma da zayıf noktalardan yeryüzüne doğru yükselerek volkanları meydana getirir. Ayrıca bu tür lehva sırtlarında üstte kalan kıtasal lehvadaki yer kabuğunun sıkışması ile de dağlar oluşabilir. 333
er Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri c) Okyanusal levha ile okyanusal levha yaklaşması Test 4 1. İki okyanusal levhanın birbirine yaklaşması ile oluşur. 3. anal Hareket Uzaklaşma Hareketi İki okyanusal kıtanın birbirine yaklaştığı yerde derin hendekler meydana gelir. Ayrıca bir araya gelen levhalar birbirinin altına dalmaya çalışır. Dalmayı gerçekleştiren lehva ateş küreye inerek magmaya dönüşür. Magmanın yüzeye çıkması ile volkan dizinlerini oluşturur. Levhaların Uzaklaşma Hareketi Levhaların uzaklaşma hareketini üç adımda aktaralım. Ateş küredeki konveksiyon hareketi ile iki levha birbirinden uzaklaşır. Levhaların arasında bir çukur meydana gelir. Ateş küredeki magma bu çukurdan yukarı çıkar ve burada soğur. 2. ukarıdaki ifadede boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? A) Kıvrımlı sıradağlar B) Volkan dizinleri Magma Levha Ateş küredeki iki lehva birbirinden uzaklaşır. 1 Levhaların arasında bir çukur oluşur. 2 Oluşan çukurdan ateş küredeki magma çıkar ve burada soğur. 3 ukarıdaki olaylardan hangileri levhaların birbirinden uzaklaşması ile gerçekleşir? aklaşma Hareketi Dalma Hareketi ukarıdaki tabloda verilen levha hareketlerinden hangisi sonucunda okyanus tabanları oluşur? A) B) 4. I. erküre nin en dıştaki katmanı yer kabuğudur. II. D Ateş küredeki konveksiyon hareketi ile iki levha birbirinden uzaklaşır. III. Birbirinden uzaklaşan levhaların arasında bir çukur meydana gelir. Ateş küredeki magma bu çukurdan yukarı çıkar ve burada soğur. Soğuyan magma lehva kenarlarında katılaşır ve yeni okyanus tabanları oluşur. Okyanus tabanları da yayılma sırtlarını meydana getirir. A) alnız 1 B) 1 ve 2 2 ve 3 1, 2 ve 3 ukarıda verilen ifadeleri D ve olarak işaretleyen Murat hangilerinde yanlışlık yapmıştır? A) alnız I B) I ve III alnız II II ve III 334
er Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri Ünite 8 5. I. Ateş küre II. Su küre III. Taş küre IV. Çekirdek ukarıda verilen katmanlardan hangisindeki ani bir hareket depreme neden olabilir? 8. II. Deprem dalgası I. Fay Deprem dalgalarının yeryüzüne en kısa yoldan ulaştığı yer. Odak noktasından çevreye doğru yayılan titreşimdir. ayılma sırtları boyunca volkanik sıradağlar meydana gelir. Burada oluşan volkanik sıradağlar, dik yamaçlı ya da koni şeklinde olmayıp, az eğimli yamaçlara sahip uzun sırtlar biçimindedir. Levhaların anal Hareketleri A) I B) II III I V III. Merkez üssü erkabuğunda oluşan arazi kırığıdır. 6. Depremler aşağıda verilen levha hareketlerinden hangisi sonucu oluşur? A) Kıtasal levhaların yaklaşması B) Okyanusal levhaların yaklaşması Levhaların yanal hareketi Kıtasal levhaların uzaklaşması 7. 1 2 ukarıda bazı kavramlar ve kavramların açıklamaları gösterilmiştir. Buna göre doğru eşleştirme aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) I II III B) I I I II III 9. Depremler ile ilgili aşağıda verilen ifadelerden hangisi yanlıştır? II III II III Levhalar yaklaşma ve uzaklaşma hareketlerinin yanısıra yatay olarak da birbirlerine sürtünerek hareket ederler. Bu levhaların hareketi farklı ya da aynı yönde, fakat değişik hızlarda olabilir. DEPREMLER NASIL OLUŞUR? Levhaların yanal hareketleri sonucunda bir levha diğerine dayandığında arada kalan kayalar sıkışarak yerlerinden oynar ve kırılır. Bu kırılma ve kopmalar sonucu açığa çıkan enerji dalgalar halinde yayılarak yeryüzünde sarsıntılara neden olur. Bu olaya deprem adı verilir. Depremler, yerkabuğundaki fay adı verilen kırıklarda meydana gelir. Faylar, kayanın kırılan özelliğine sahip olmasından dolayı yüksek basınç, gerilme, bükülme veya sıkışma ile kırılmasıyla oluşur. Merkez üssü 3 A) erkabuğundaki fay adı verilen kırıklarda meydana gelir. 4 B) Levhaların yanal hareketi sonucu oluşur. Fay Odak noktası Deprem dalgası ukarıda verilen şekillerinden hangileri yanal levha hareketine aittir? A) 1 ve 2 B) 2 ve 3 3 ve 4 1 ve 4 Dünya nın çekirdeğinin merkezinde meydana gelir. Sadece volkanların bulunduğu yerlerde gerçekleşir. Merkez üssü : Deprem dalgalarının yeryüzüne en kısa yoldan ulaştığı yerdir. Odak noktası : er altında depremin meydana geldiği noktadır. Deprem dalgası : Odak noktasından çevreye doğru yayılan titreşimlerdir. Fay : erkabuğunda oluşan arazi kırığıdır. Bu kırığın başlama ve bitme noktası arasındaki mesafeye fay hattı adı verilir. 335
er Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri Öncü Deprem : Ana depremden önce meydana gelen küçük sarsıntılardır. Artçı Deprem : Ana depremden sonra kayaçların yerlerine oturması sürecinde meydana gelen, ana depremin büyüklüğünü geçmeyen sarsıntılardır. Artçı depremlerin belirli bir süresi yoktur, bir ay ya da bir yıl süresince zaman zaman tekrarlayabilir. Depremin Büyüklüğü : Depremin merkezinde açığa çıkan enerjinin miktarı depremin büyüklüğüdür. Depremin büyüklüğü sismograf adı verilen aletlerle ölçülür. Depremin Şiddeti : Depremin binalar ve insanlar üzerinde meydana getirdiği hasarın derecesidir. Bu etki, depremin merkezinden uzaklaştıkça değişebilir. Ayrıca bir depremin büyüklüğü arttıkça açığa çıkan dalgalar daha uzağa yayılarak etkiledikleri alan büyüyeceğinden depremin şiddeti de artar. Depremin şiddeti, depremin büyüklüğüne, odak noktasının derinliğine, zemin yapısına ve yapıların dayanıklılığına bağlı olarak değişir. Uyarı Depremlerin büyüklüğü ve şiddeti birbirinden farklıdır. Büyüklük, depremin kaynağında açığa çıkan enerji ile ilişkili bir değerdir ve ölçüm aletleri ile ölçülür. Şiddet ise deprem bölgesindeki hasara göre belirlenen bir değerdir. Not Deprem bilimciler depremlerin büyüklüğünü ölçmede Richter ölçeğinden yararlanırlar. 1. 2. I. Artçı deprem II. Öncü deprem III. Deprem şiddeti IV. Sismograf Depremin büyüklüğünü ölçen alettir. Ana depremden önce meydana gelen küçük sarsıntılardır. Ana depremden sonra meydana gelir. ukarıda bazı kavramlar ve açıklamaları gösterilmiştir. Buna göre kavramlar ve açıklamaları eşleştirildiğinde hangi kavram dışarda kalır? A) I B) II III IV Umutcan Sismograf Barometre Test 3. Deprem anında aşağıdakilerden hangisini yapmalıyız? 4. A) Duvarlara iyice yaklaşmalıyız. B) Binadan çıkışa doğru uzaklaşırken asansör kullanmalıyız. Başımızı ve boynumuzu korumak amacıyla çök kapan ve tutun pozisyonunu almalıyız. Etrafımızdaki tünel, köprü gibi yapıların altına girmeliyiz. Aslı 5 Depremin şiddeti deprem bölgesindeki hasara göre belirlenen bir değerdir. Deprem bilimciler depremlerin büyüklüğünü ölçmede Richter Ölçeğinden yararlanırlar. Deprem Anında apılması Gerekenler Sakin olmaya çalışmalı, panik yapmamalıyız. Kapalı bir mekanda iken çıkışa yakınsak en kısa zamanda binayı terk etmeliyiz. Duvarlardan uzak durmalıyız. Başımızı ve boynumuzu korumak amacıyla çök kapan ve tutun pozisyonu almalıyız. Buzdolabı, çamaşır makinası gibi sağlam eşyaların yanına çökebiliriz. Sokak ya da park gibi açık alanlarda bulunuyorsak çöktüğümüzde etrafımızda üzerimize devrilebilecek nesnelerin olmamasına dikkat etmeliyiz. Asansörü kesinlikle kullanmamalıyız. Açık alanlarda bulunuyorsak tünel, köprü, binalar, geçitler ve yüksek gerilim hatlarından uzakta açık bir alanda durmalıyız. Simay Dilara Utku Beaufort Ölçeği Manometre ukarıdaki öğrencilerden hangisinin söylediği alet depremin büyüklüğünü ölçer? A) Utku B) Dilara Simay Umutcan Vedat Ayşegül Depremin şiddeti sismograf ile ölçülür. ukarıdaki öğrencilerden hangilerinin söylediği ifadeler doğrudur? A) alnız Aslı B) Aslı ve Vedat Vedat ve Ayşegül Aslı, Vedat ve Ayşegül 336
er Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri Ünite 8 5. eraltındaki ergimiş kayaların (Magma), kaya parçalarının ve gazların yer kabuğundaki açıklıklardan püskürdüğü oluşumlardır. ukarıda tanımı verilen kavram aşağıdakilerden hangisidir? A) Volkan B) Deprem Levha Göl 8. Aşağıda volkanlar ile ilgili verilen ifadelerden hangisi yanlıştır? A) B) Çoğu levha sınırlarına yakın yerlerde bulunur. Volkanik oluşumlar sonucunda volkanik göller meydana gelir. eryüzüne çıkan magmaya baca adı verilir. VOLKANLAR (ANARDAĞLAR) Volkanlar, yeraltındaki ergimiş kayaların (magma), kaya parçalarının ve gazların yerkabuğundaki açıklıklardan püskürdüğu oluşumlardır. Krater, volkan ağzıdır. Bacalar, magmanın yeryüzüne çıkmak için takip ettiği yoldur. 6. I. Lav : eryüzüne çıkan magmaya denir. II. Krater : Volkan ağzıdır. III. Baca : Magmanın yeryüzüne çıkmak için takip ettiği yoldur. ukarıdaki tanımlardan hangileri doğrudur? A) alnız I B) I ve II II ve III I, II ve III 7. I. Göller II. III. IV. Vadiler Sıradağlar Okyanuslardaki yeni adalar ukarıdaki oluşumlardan hangisi volkanizma olayı sonucu meydana gelir? A) IV B) III II I 9. Volkan ağzına krater denir. Volkan patlaması, deprem veya toprak kayması gibi yer hareketleri deniz tabanında alçalmaya ya da yükselmeye neden olur. Bunun sonucunda oluşan dev deniz dalgalarına denir. ukarıda boş bırakılan yere aşağıdaki kavramlardan hangisi gelmelidir? A) Lav B) Tsunami Volkanizma Krater Lavlar, yeryüzüne çıkan magmaya denir. Lavın soğumasıyla volkanik taşlar oluşur. 1 Ateş küredeki artan basınç nedeniyle yeryüzüne doğru hareket eden magma yüzeye çıkmak için farklı yollar bulur. Bacadan geçen magma kraterden dışarı püskürür. 3 Etrafa saçılan volkan gazı temelde buhar, karbondioksit ile diğer gaz ve gazlardan meydana gelir ve çürük yumurta gibi kokar. 2 Akışkan ve sıcak olan lavlar dağın yamaçları boyunca akarken, gaz, toz, kül ve volkan bombası gibi maddeler de büyük bir bulut oluşturur. Bu bulutun patlaması ile birlikte kül ve volkan bombaları çok yükseklere çıkabilir. 4 Patlamanın şiddetinden etrafa kara bulutlar çöker. Volkandan çıkan bu gaz, toz ve kil bulutu suya karışırsa çamur akıntısı denilen bir çamur nehri oluşur. eryüzüne çıkan ergimiş durumdaki maddeler, zamanla katılaşarak volkanik kayaları oluşturur. Depremler gibi volkanlarında çoğu levha sınırlarına yakın yerlerde bulunur. Nasıl levha sınırlarına uzak yerlerde zaman zaman deprem oluyorsa, bazı volkanlarda levhaların iç bölümlerinde bulunur. Not Volkanların çoğu levha sınırlarına yakın yerlerde bulunur. Bazen levha sınırlarından uzak noktalarda da volkanik oluşumlar gözlenmektedir. Sıcak nokta olarak adlandırılan bu yerler magmanın, yer kabuğunun uyguladığı basıncı yenerek yeryüzüne ulaştığı noktalardır. Volkanik oluşumlar sonucunda volkanik göller de meydana gelir. Bu göller volkanik patlamalar sonucunda oluşan kraterlerin yağışlarla dolmasıyla oluşur. 337
er Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri Etkinlik 1 Aşağıda verilen ifadelerin doğru veya yanlış olup olmadıklarını karşılarında verilen kutucuğa işaretleyiniz. 1. Newton, evrenin hareketsiz olduğunu ve başlangıcı olmadığını savunmuştur. 2. Evrenin bir başlangıcının olduğu görüşü evrenin oluşumu ile ilgili ortaya atılan görüşlerden biridir. 3. Aristo, Büyük Patlama Teorisini ortaya koymuştur. 4. Büyük Patlama Teorisine göre; evrenin bir başlangıcı vardır ve evren sürekli genişlemektedir. 5. Evrenin devamlı genişlemekte olduğu görüşü bilim insanları tarafından çürütülmüştür. 6. Dünya mız Big Bang denilen patlama ile oluşmuştur. 7. Dünya nın oluşumu ile ilgili görüşlerden biri Güneş ten kopma görüşüdür. 8. Dünya nın bir gaz ve toz bulutu olduğu Dünya nın oluşumu ile ilgili görüşlerden biridir. 9. aklaşık 4,5 milyar yıl önce Dünya mızın katmanları meydana gelmiştir. 10. Levhalar; okyanusal, kıtasal ve okyanusal kıtasal levha olarak adlandırılırlar. 11. Levhalar yanal hareket yapmazlar. 12. Kıtasal iki levhanın birbirine yaklaşması ile kıvrımlı sıradağlar oluşur. 13. Okyanusal ve kıtasal levhanın birbirinden uzaklaşması ile depremler meydana gelir. 14. erkabuğundaki kırıklara fay adı verilir. 15. er altında depremin meydana geldiği noktaya merkez üssü denir. 16. Ana depremden önce meydana gelen küçük sarsıntılar öncü depremlerdir. 17. Depremin büyüklüğünü ölçen alete sismograf denir. 18. Depremin şiddeti ve büyüklüğü arasında fark yoktur. 19. Volkan ağızlarına lav adı verilir. 20. Depremlerin büyüküğü Richter ölçeği ile belirlenir. 338
er Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri Ünite 8 Etkinlik 2 Aşağıa verilen levha hareketleri sonucunda hangi yerşekilleri ve oluşumlar meydana gelir? Şekillerin altlarındaki boşluklara yazınız. a b c d Etkinlik 3 Aşağıda verilen kavramların tanımlarını karşılarındaki boşluklara yazınız. Öncü Deprem :...... Artçı Deprem :...... Sismograf :...... Depremin Büyüklüğü :...... 339
er Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri Ünite 8 Etkinlik 4 Aşağıdaki şekilde bir bölgede deprem ile ilgili kavramlar numaralarla gösterilmiştir. Buna göre numaralarla gösterilen yerlere gelebilecek kavramları yazınız. Bulduğunuz kavramları kısaca açıklayınız. IV II I III 340 I....... II....... III....... IV.......
er Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri Ünite 8 Etkinlik 5 Volkanik anal Levha Big Bang Şiddet Okyanus tabanı Volkan dizinlerini Baca Depremler Krater Çöküntü Lav ukarıda verilen kavramları aşağıdaki cümlelerdeki uygun boşluklara yazınız. 1. Levhaların hareketi yeni oluşur. 2. Levhaların uzaklaşma hareketleri ile oluşmasında etkilidir. 3. Volkan ağzına denir. 4. magmanın yeryüzüne çıkmak için takip ettiği yoldur. 5. eraltı boşluklarında, mağaralarda, kömür ocaklarında tavanların çökmesi lie oluşan depremler depremleridir. 6. Ateş kürede bulunan magmanın yeryüzüne çıkışında, fiziksel ve kimyasal olaylar sonucunda oluşan gazların sebep olduğu patlamaların meydana getirdiği depremlere depremler denir. 7. depremin binalar ve insanlar üzerinde meydana getirdiği hasar derecesidir. 8. Okyanusal iki levhanın birbirine yaklaşması meydana getirir. 9. Dünya dev boyuttaki bir yap-boz gibi birbirine geçen parçalardan oluşur. Bu parçalara adı verilir. 10. George Lemaitre teorisini ortaya koymuştur. 11. eryüzüne çıkan magmaya denir. 341
Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava Olayları SICAKLIK FARKINDAN KANAKLANAN HAVA OLALARI Test 6 Hava koşulları, Dünya nın Güneş ışınlarını alma durumuna ve hava küreyi oluşturan maddelere bağlıdır. 1. I. %78 Azot 3. Meltem Tayfun %1,1 %20,9 %78 Azot %20,9 Oksijen %1,1 Karbondioksit, su buharı, diğer gazlar II. %20,9 Oksijen Esinti Fırtına %78 Havanın büyük çoğunluğunu azot oluşturur. ani havanın %78 ini azot, %20,9 unu ise oksijen meydana getirir. Geriye kalan kısmını ise karbondioksit, su buharı ve diğer gazlar oluşturur. Havadaki su buharı hava olaylarının gerçekleşmesini sağlayan çok önemli bir maddedir. Ayrıca karbondioksit te yaşam için oldukça değerlidir. Bilim insanları, hava olaylarının tahminlerini yapmak için çeşitli gözlemler yaparlar. Dünya nın her yerinde bilim insanları hava tahminlerini gözlem araçları ile gerçekleştirirler. Gözlemleri sonucunda elde ettikleri verileri bilimsel açıdan yorumlayan bilim insanları havanın yağmurlu mu, karlı mı, rüzgâr veya fırtınalı mı olacağını tahmin ederler. Bu tahminler de hava durumu bültenleri ile bize ulaşır. Hava olayları bölgeden bölgeye ve günden güne değişen özelliklere sahiptir. Ayrıca hava olaylarını sıcaklık, yağış, rüzgâr, nem ve hava basıncı gibi etkenler belirler. Hava olaylarını etkileyen etmenlerden biri olan rüzgarları tanıyalım.rüzgârlar, atmosferdeki havanın Dünya çevresindeki hareketini kolaylaştıran hava olaylarını belirlerken çok önemli yere sahiptir. RÜZGÂRLAR Hepimiz rüzgârın etkilerini hissederiz. Çevremizdeki nesneleri hareketlendiren rüzgâr bize varlığını ispatlar. Rüzgârı, yatay yönde meydana gelen hava hareketi olarak tanımlayabiliriz. Rüzgârların oluşumunun temel sebebi basınç farkıdır. Rüzgâr oluşumu Dünya mızın günlük dönüş hareketiyle sürekli zaman zaman değişir. Rüzgârlar, bazen sakin esen meltemler, bazen de fırtınalar, kasırgalar halini alır. 2. III. %1,1 Hidrojen Hava küreyi oluşturan madde ve oranlarından hangileri doğrudur? A) alnız I B) I ve II II ve III I, II ve III Nem Sıcaklık Hava Basıncı ağış Rüzgâr ukarıdaki etkenlerden kaç tanesi hava olaylarını belirlemede etkilidir? A) 5 B) 4 3 2 4. ukarıdakilerden kaç tanesi rüzgâr çeşididir? A) 1 B) 2 3 4 Deniz atay yönde meydana gelen hava hareketine ne denir? Deniz in yukarıdaki sorusunun doğru cevabı aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) B) Deprem Volkan Rüzgâr Nem 342
Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava Olayları Ünite 8 5. Aşağıda verilenlerden hangisi rüzgârların çevrelerine olan etkilerini tanımlar? 6. A) Richter Ölçeği B) Beaufort Ölçeği Sismograf Manometre Sıcak hava alanlarında hızlı bir şekilde kendi etrafında dönen rüzgarların en küçüğüne..(i)..., ortancasına (II), en büyüğüne ve en kuvvetlisine (III) denir. ukarıdaki ifadelerde I, II ve III numaraları ile gösterilen yerlere gelebilecek kavramlar aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? I II III A) Kasırga Hortum Seytan Kulesi B) Hortum Kasırga Şeytan Kulesi Şeytan Kulesi Hortum Kasırga Şeytan Kulesi Kasırga Hortum 8. Suyun sıcak ve havanın nemli olduğu tropikal okyanuslarda oluşur. Hızı en az 118 km/h dir. ukarıda açıklaması yapılan rüzgâr çeşidi aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) B) Kasırga Şeytan Kulesi 9. I. Kar II. Dolu Hortum Meltem HORTUM VE KASIRGALAR Bazı rüzgârlar belirli bir yönde kuvvetli şekilde eserken bazıları ise kendi ekseni etrafında döner. Sıcak hava alanlarında Hortum hızlı bir şekilde kendi etrafında dönen rüzgârların en küçüğüne şeytan kulesi, ortancasına hortum, en büyüğü ve en kuvvetlisine ise kasırga adı verilir. Hortumlar; aşağısında sıcak ve nemli hava, yukarısında soğuk ve kuru hava bulunan yüzeyler üzerinde meydana gelirler. ani hortumlar soğuk hava ile sıcak havanın dar bir alanda aniden yer değiştirmesi ile oluşur. Hortumlar, yere değdiğinde önüne çıkan herşeyi içine çekmeye çalışır. Ayrıca dönen, su, toz ve diğer yabancı maddelerden oluşan, siyaha yakın koyu renkli bir sütun görünümündedir. Türkiye de hortumlar pek rastlanmaz. Hortumların çoğu yarım saatten fazla sürmez. Bazıları ise birkaç dakika sürer. Kasırgalar ise sadece suyun sıcak ve havanın nemli olduğu tropikal okyanuslarda meydana gelir. Kasırga 7. Meltem Hortum Tsunami Kasırga ukarıda verilen hangi rüzgar çeşidi aşağısında sıcak ve nemli hava, yukarısında soğuk ve kuru hava bulunan yüzeyler üzerinde meydana gelir? A) B) III. IV. ağmur Çiy ukarıda verilen hangi rüzgâr çeşidi hangisi nemli havanın gökyüzüne yakın yerlerde yoğuşması ile gerçekleşmez? A) I B) II III IV HAVADA NEM Hava durumunu etkileyen etkenlerden bir diğeri de nem dir. Göllerde, okyanuslarda, nehirlerde ve topraklarda bulunan su buharlaşarak; bitkiler ve hayvanlardaki su ise solunum ve terleme ile dışarı atılarak havaya karışır. Havaya karışan su, havanın içerdiği nem miktarını belirler. Havadaki nem miktarı, havanın bulunduğu yere ve sıcaklığına göre değişir. Havanın sıcaklığına göre değişir. Havanın sıcaklığı arttıkça havadaki nem miktarı da artar. Soğuk havada sıcak havaya göre daha az nem vardır. Nemli hava gökyüzüne yakın yerlerde yoğuşursa ; yağmur, kar ve dolu oluşur. 343
Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava Olayları AĞMUR Test 7 Bulutlardaki damlacıklar bir araya gelir, hava ılıklaşır ve sıcaklık artar. Böylece yağmur taneleri yeryüzüne düşer. 1. Aşağıda verilenlerden hangisi nemli havanın gökyüzüne yakın yerlerde yoğuşması ile oluşmaz? A) Kırağı B) Kar ağmur 3. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Nemli hava yeryüzüne yakın yerlerde yoğuşursa çiy oluşur. KAR Dolu B) Buz kristalleri birleşerek kar tanelerini oluşturur. Soğuk havanın etkisiyle su buharı buz kristalleri haline gelir. Buz kristalleri birleşerek kar tanelerini oluşturur. Oluşan kar taneleri yeryüzüne ulaşır. DOLU 2. I. II. Çiy Kar Bulutlardaki damlacıklar soğuk hava etkisiyle donarak bir araya gelir ve buz toplarına dönüşür. Bu buz toplarına kırağı denir. Havadaki su buharı yoğuşarak ağaç dalları, toprak ve yaprakların üzerinde çiy denilen su damlacıklarına dönüşür. III. Bulutlardaki damlacıklar bir araya gelerek soğuk havanın etkisiyle donar. Donan bu damlacıklar da bir araya gelerek buz toplarına dönüşür. Bu buz topları yeryüzüne dolu şeklinde düşer. Dolu 4. Çiy Nemli hava yeryüzüne yakın yerlerde yoğuşuyorsa; çiy ve kırağı oluşur. IV. Rüzgâr ÇI ağmur Dolu Geceleri hava serinler ve havadaki su buharı yoğuşarak toprağın, ağaç dallarının, yaprakların üzerinde çiy denilen su damlacıkları oluşur. Geceleri hava serinler ve havadaki su buharı yoğuşarak toprağın, ağaç dallarının, yaprakların üzerinde oluşur. Tanımı yapılan kavram yukarıda resimleri verilenlerden hangisidir? A) IV B) III II I Sis ukaridakilerden hangisi havadaki nemin yoğuşması ile oluşan etkinin bir sonucu değildir? A) B) 344
Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava Olayları Ünite 8 5. Geceleri hava çok soğuduğunda havadaki su buharı çiye dönüşmeden doğrudan donarak oluşturur. 7. Alçak basınç alanlarında hava sıcaklığı yüksektir. D KIRAĞI ukarıdaki boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? A) B) Dolu Kırağı Kar ağmur 6. I. Açık hava basıncını ölçen alet barometredir. II. Dünya nın kendi etrafında dönmesiyle mevsimler oluşur. 8. D Siste görüş mesafesi pustakine göre daha fazladır. Dünya nın Güneş etrafında dönmesiyle mevsimler oluşur. ukarıdaki şemayı inceleyen asemin hangi şekle ulaşırsa doğru yapmış olur? D A) B) Arda Hortum Kasırga Geceleri hava çok soğuduğunda havadaki su buharı çiye dönüşmeden doğrudan donarak kırağıyı oluşturur. Not Alçak basınç alanlarında hava sıcaklığı yüksektir. Fakat yüksek basınç alanındanalçak basınç alanına doğru hava hareketi (rüzgâr) oluşacağından bir süre sonra hava koşulları değişir. Basınç ne kadar düşerse hava koşullarında da o kadar değişim olacaktır. Mevsimsel ve Günlük Sıcaklık Değişimleri Dünya mız kendi ekseni etrafında dönerek bir yandan gece ve gündüzü oluşturur, bir yandan da günlük sıcaklık farklılıklarına sebep olur. üzeye eğik gelen ışınlar üzeye dik gelen ışınlar üzeye eğik gelen ışınlar III. Gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farkından meltemler meydana gelir. Funda Çiy Dünya nın dönme ekseninin eğik olması, her iki yarı kürede de bir yıl boyunca farklı mevsimleri meydana getirir. IV. Dünya kendi etrafındaki dönüşünü 24 saatte tamamlar. ukarıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) I B) II III IV Nilay Erdem Meltem ukarıdaki öğrencilerden hangisinin söylediği bir yağış şeklidir? A) Arda B) Funda Nilay Erdem ukarıdaki resimde de görüldüğü gibi Güneş ışınları Dünya nın bazı bölgelerine dik düşer. Dünya ya dik gelen ışınları alan bölgeler, Dünya nın Güneş etrafındaki hareketine göre sürekli değişir. Dünya mız yukarıdaki şemada I. konumdayken Güney arıküre yaz mevsimini, Kuzey arıküre ise kış mevsimini yaşar. 345
Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava Olayları Ekvator bölgesi ise Güneş ışınlarını yıl boyunca dik olarak aldığından her zaman daha sıcaktır. ıl içerisinde Güneş ışınları bir Güney arıküre ye bir Kuzey arıküre ye dik olarak düşer. ani bir yarıküre kışı yaşarken diğer yarıküre yaz mevsimini yaşar. ÜKSEK BASINÇ ALANI Belirli bir alanın üzerindeki havanın normalden daha fazla sıkışması ile oluşturduğu basınç yüksek hava basıncıdır. 1. Aşağıda yapılan yorumlardan hangisi doğru değildir? A) üksek basınç alanlarında alçak basınç alanlarına göre hava sıcaklığı daha düşüktür. Test 8 3. Dünya mızda mevsimlerin oluşmasının sebebi aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) Ay ın Dünya etrafında dönmesidir. B) Belirli bir alanın üzerindeki havanın normalden daha II fazla sıkışması ile yüksek hava basıncı oluşur. B) Dünya ile Güneş arasındaki uzaklıktır. I üksek basınç alanlarında ukarıdaki resimde verilen II noktasında sıcak hava yükselir ve yükseldikçe soğur. Bu yüzden soğuk hava yana doğru itilir. Soğuk hava I noktasına doğru gider ve oradaki hava basıncının artmasına neden olur. Şu anda I noktasında yüksek basınç durumu vardır. Bu yüzden hava I den II ye doğru akar ve rüzgâr oluşur. Not bulut oluşmaz. üksek basınç alanlarında nem miktarı çok fazla olduğu için havanın sıcak ya da soğuk oluşu hissedilmez. Dünya nın dönme ekseninin eğik olmasıdır. Dünya nın kendi etrafında dönmesidir. üksek basınç alanlarında alçak basınç alanlarına göre hava sıcaklığı daha düşüktür. Nem miktarı az olduğundan havanın sıcak veya soğuk oluşu daha belirgin hissedilir. üksek basınç alanlarında bulut oluşmaz. 2. üksek basınç alanlarında nem miktarı çok fazla olduğu için havanın sıcak ya da soğuk oluşu daha belirgin hissedilir. 1 üksek basınç alanlarında bulut oluşmaz. ALÇAK BASINÇ ALANLARI X ukarıdaki resimde verilen X noktası etrafında ısınan hava yükselir. Böylece X noktasında hava basıncı düşer. Isınan hava yükseldikçe soğuyarak bulutları oluşturur. Oluşan bulutlar yağmur yağmasına neden olur. noktasındaki hava basıncı yüksektir. Dolayısıyla hava den X e doğru akar ve rüzgâr oluşur. 2 Alçak basınç alanlarında yüksek basınç alanlarına göre sıcaklık daha yüksektir. 3 Bir bölgede yüksek basınç varsa buradaki hava çevresindeki alçak basınç alanlarına doğru hareket eder. ukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur? A) alnız 1 B) 1 ve 2 2 ve 3 1, 2 ve 3 4. Rüzgarlar (X) basınç alanından () basınç alanına doğru akar. ukarıda X ve ile gösterilen yerlere gelebilecek kavramlar aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? X A) Nemli üksek B) Alçak üksek üksek Alçak Alçak Bulutlu 346
Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava Olayları Ünite 8 5. I. II. III. IV. Levha hareketleri Sıcaklık farkı ağışlar Rüzgârlar 7. Aşağıda verilen ifadelerden hangisiiklim için yanlıştır? A) İklim bilimi ile uğraşan bilim insanlarına iklim bilimci denir. B) apılan günlük gözlemlerle belirlenir. Çok uzun zaman içinde ve geniş bölgelerde aynı kalan ortalama hava şartlarıdır. En az 30 35 yıllık hava durumuna ait ortalama veriler ile belirlenir. HAVA OLALARININ ERÜZÜ ŞEKIL- LERININ OLUŞUMUNA VE DEĞIŞIMINE ETKISI Levha hareketlerinin dışında, sıcaklık farkı, yağışlar ve rüzgârlar gibi hava olayları yeryüzü şekillerinin oluşumunda ve değişiminde etkilidir. Çöllerde ve deniz kıyılarında rüzgâr tarafından taşınan kum; kayaların ve çalılıkların etrafında birikip gelişmeye devam ederek zamanla kumullar oluştururlar.kayalarda hava olaylarının yeryüzü şekilleri üzerindeki etkilerinden biridir. Kayalar gündüzleri sıcaklığın etkisiyle genleşirken geceleri havanın soğumasıyla büzülür. Bu durumun tekrarlanması sonucunda kayalar çatlar ve parçalanır. ukarıda verilenlerden hangileri yeryüzü şekillerinin oluşumu ve değişiminde etkilidir? A) I ve II B) I, II ve III II, III ve IV I, II, III ve IV 8. Belirli bir yerde ve kısa sürede etkili olurlar. İKLIM VE HAVA OLALARI ARASIDAKI FARKLAR Bir bölgedeki hava olaylarının uzun yıllar boyunca gözlemlenmesinden elde edilen ortalama durumuna iklim adı verilir. Peki iklim ile hava olayları arasında ne gibi farklar bulunur. aşağıdaki tabloyu inceleyelim. 6. Atmosferdeki sıcaklık değişimlerini ve buna bağlı olarak oluşan hava olaylarını inceleyerek hava tahminlerini yapan bilim dalıdır. ukarıda tanımı yapılan kavram aşağıdakilerden hangisidir? A) B) Klimatoloji İklim bilimi Çiğdem Çetin Çok uzun zaman içinde ve geniş bölgelerde aynı kalan hava şartlarıdır. Çiğdem ve Çetin in yukarıda özelliklerini söyledikleri kavramlar aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? X A) İklim Hava olayı İKLİM Çok uzun zaman içinde ve geniş bölgelerde aynı kalan ortalama hava şartlarıdır. İklimi oluşturan meterolojik etkenlerin analizi ile uğraşan bilim dalına klimatoloji (iklim bilimi) denir. Klimatoloji ile uğraşan bilim insanlara iklim bilimci denir. HAVA OLALARI Belirli bir yerde ve kısa sürede (günlük, haftalık vb.) etkili olan hava şartlarıdır. Atmosferdeki sıcaklık değişimlerini ve buna bağlı olarak oluşan hava olaylarını inceleyerek hava tahminlerini yapan bilim dalına meteoroloji denir. Meteoroloji ile uğraşan uzmanlara meteorolog adı verilir. Meteoroloji Sismoloji B) Rüzgâr İklim Hava olayı İklim Hava olayı Rüzgâr En az 30 35 yıllık hava durumuna ait ortalama veriler ile belirlenir. Günün 07:00, 14:00 ve 21:00 olmak üzere farklı saatlerinde yapılan günlük gözlemlerle belirlenir. 347
Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava Olayları Etkinlik 6 Aşağıda verilen kavramları kısaca açıklayınız. Rüzgâr :... Şeytan Kulesi :... Hortum :... Kasırga :... ağmur :... Kar :... Dolu :... Çiy :... Kırağı :... 7 Aşağıdaki tabloya iklim ve hava olayları arasındaki farkları yazınız. İKLİM HAVA OLALARI 348
Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava Olayları Ünite 8 Etkinlik 8 Aşağıdaki resimlerde verilen olayları inceleyerek soruları cevaplayınız. a. K L Rüzgâr hangi noktadan hangi noktaya doğru oluşur?... Hangi noktada hava basıncı yüksektir? b.... M N Rüzgâr hangi noktadan hangi noktaya doğru oluşur?... Hangi noktada hava basıncı yüksektir?... 349
1. I. Okyanus tabanı oluşur. Karma Test aklaşma hareketi 3. 1 2 1 Lav Volkanlardan püskürme sonucunda yüzeye çıkan magmaya lav denir. Bu lavların akıntısının zamanla soğuyup katılaşmasıyla volkanik kayalar oluşur. Lavlar diğer elementlerin yanı sıra bir silisyum ve oksijen karışımı olan silisyum dioksit (SiO 2 ) içerir. oğun olmayan lavlar bal kıvamındadır. Lavların yoğun olanları ise şekerlenmiş bal gibi koyu ve yapışkan kıvamdadır. II. Depremler oluşur. III. Kıvrımlı sıradağlar oluşur. Uzaklaşma hareketi anal hareket ukarıda levha hareketleri ve bu hareketler sonucundaki oluşumlar belirtilmiştir. Buna göre levha hareketleri ile oluşumların doğru eşleştirilmesi aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) I B) I Trabzon 3 Kayseri 4 Ankara İzmir ukarıda verilen illerden hangisinde deprem riski en fazladır? A) 4 B) 3 2 1 II II ukarıdaki resim de kalkan biçimli volkan görülmektedir. Bu volkanlar yoğun olmayan lavların katılaşması sonucunda oluşur. III I II III III I II III 4. K 2. Aşağıdakilerden hangisi hava olayları sonucunda meydana gelmez? Depremler Okyanusal Levha Bu resimde ise koni biçimli volkan görülmektedir. Koni biçimli volkanlar ise yoğun kıvamdaki lavların katılaşması ile meydana gelir. A) B) Depremlerin meydana gelmesi Kasırganın oluşması Kıtasal Levha Meltemlerin meydana gelmesi ukarıdaki şemada gösterilen K yerine aşağıdakilerden hangisi gelebilir? A) Manto B) Taşküre Hortumların oluşması Çekirdek Havaküre 350
5. Aşağıdaki öğrenciler Dünya nın katmanları ile ilgili bazı bilgiler vermiştir. 7. Kibele Şeyda Ali Kubat Hava kürede sıcaklık çok fazladır. Ateş küre yerkabuğu ile çekirdek arasındadır. Su küre; denizler, göller, akarsular ve yeraltı sularını kapsar. Canlıların üzerinde yaşadığı katman taşküredir. Buna göre hangi öğrencinin söylediği ifade yanlıştır? A) Kubat B) Ali Şeyda Kibele X Z ukarıdaki Dünya modelinde katmanlar X,, Z ile gösterilmiştir. Buna göre X,, Z ile gösterilen katmanlar aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? X Z A) Çekirdek erkabuğu Manto B) Manto erkabuğu Çekirdek Çekirdek Manto erkabuğu Manto Çekirdek erkabuğu 8. Dünya nın oluşumundan I. bugüne levhaların yerleri ve sayıları kesinlikle değişmemiştir. II. Birbirine yaklaşan levhalar kıvrımlı sıradağları oluşturur. Fay Kuşakları Faylar yeraltında farklı açılarda ve çok sayıda bulunur. Fayların çoğu çok eskiden meydana gelmiştir. Zamanla etkinliklerini yitirdikleri için milyonlarca yıl boyunca hiçbir hareket oluşturmamışladır. Fay hareketlerinin çoğu, gerilme birikiminin en çok olduğu levha sınırlarında ya da yakınlarında meydana gelir. Fay üzerindeki hareketler de depreme yol açabilirler. Fayların hareketli olduğu bölgelere etkin fay kuşakları denir. Depremlerin Ölçülmesi Dünya mızın her yerinde depremler sismologlar (deprembiliciler) tarafından incelenip izlenmektedir. Deprem bilimciler, deprem titreşimlerini saptamak amacıyla sismograf (Deprem ölçer) adı verilen duyarlı aletler kullanırlar. Sismografların çoğu ıssız yerlere yerleştirilir. Bu aletlerden elde edilen veriler merkezi gözlem istasyonlarına iletilir. Günümüzde kullanılan sismografın çoğu elektroniktir. Ayrıca sismograflar titreşimleri sayısal olarak saptarlar. Elde edilen veriler sismogram denilen şok dalgalarının görsel kaydına dönüştürülür. 6. 1 2 Hidrojen 3 Oksijen Azot 4 Karbondioksit ukarıda verilen gazlardan hangisi havada en fazla miktarda bulunur? A) 4 B) 3 2 1 III. IV. Kuzey Amerika, Afrika levhası levha çeşitlerine örnektir. Ateş küredeki konveksiyon hareketleri levhaları harekete geçirir. ukarıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) I B) II III IV Tsunami Deprem, toprak kayması veya volkan patlaması gibi yer hareketleri, deniz tabanında alçalmaya ya da yükselmeye neden olur. Bu süreçte oluşan dev deniz dalgalarına tsunami denir. Tsunami dalgalarının saatteki hızları 950 km ye kadar çıkabilir. Genellikle okyanuslarda görülürler. Bu dev dalgalar kıyıya ulaştığında büyük su baskınlarına sebep olurlar. 351
Karma Test 2 Bilim insanları yerkabuğunun ilk oluşumundan bu yana lehva hareketlerinin okyanus kıtalarının yerlerini, biçim ve büyüklüklerini değiştirdiğine inanıyorlar. Bu düşünceden yola çıkarak anlatılan sürece levha tektoniği adı verilmiştir. Bu görüşü bilim insanları bazı kanıtlara dayandırmışlardır. Bilim insanları yaklaşık 200 milyon yıl önce, bugünkü Güney Amerika ve Afrika yı oluşturan kara kütlelerinin bitişik olduğunu düşünmüşlerdir. 1. anal Hareket Uzaklaşma Hareketi ukarıdaki levha hareketlerinin şekillerle gösterilişi aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) B) 3. ukarıdaki şekilde bir levha hareketi gösterilmiştir. Buna göre; Magmanın konveksiyon hareketi yapması sonucu oluşur. ukarıdaki resimde Güney Amerika ve Afrika nın kara kütlelerinin bitişik hali görülmektedir. İpek anal levha hareketidir. Ali Levhalar aynı yönde de hareket edebilir. Günümüzde Güney Amerika ve Afrika kıtaları, levha hareketleri nedeniyle yılda yaklaşık 3,5 cm lik bir hızla birbirlerinden uzaklaşıyorlar. 2. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) ağışla birlikte havadaki nem miktarı da artar. B) Aynı yerde hava ısındıkça hava basıncını değeri azalır. Kırağı ve çiy havanın yükselip soğumasıyla meydana gelir. Aynı yerde soğuk havadaki nem oranı sıcak havaya göre daha azdır. Kerem hangi öğrencilerin söylediği ifadeler doğrudur? A) alnız Özgür B) Özgür ve İpek İpek ve Kerem Özür, İpek ve Kerem 352