MEVSİMLER VE İKLİM A. MEVSİMLERİN OLUŞUMU

Transkript

1 MEVSİMLER VE İKLİM Ülkemizde hepimizinde bildiği gibi dört mevsim yaşanmaktadır. Bu mevsimler ilkbahar, yaz, sonbahar ve kış mevsimleridir. Peki ilkokuldan beri özellikleriyle beraber öğrendiğimiz bu mevsimler nasıl oluşmaktadır? Düşünüyorum Dünya nın Güneş etrafındaki yörüngesi elips şeklindedir. Ancak bu şekil daireye yakın olduğu için yörünge hareketi sırasında Dünya'nın Güneş e en yakın ve en uzak olduğu mesafeler arasındaki fark çok azdır. Bu nedenle yörünge şeklinin Dünya nın mevsimleri üzerinde etkisi yok denecek kadar azdır. Acaba Dünya'nın her nda aynı anda aynı mevsim mi yaşanır? Mevsimler bir gezegenin yörüngesindeki hareketi sırasında Güneş e doğru olan yöneliminin düzenli ve tekrar eden şekilde değişmesi sonucu oluşur. Çünkü bu durum Güneş ten gelen radyasyon miktarının ve atmosfere girme açısının değişmesine neden olur. Bir gezegende mevsimlerin oluşmasına neden olan iki etken vardır; gezegenin eksen eğikliği ve Güneş etrafındaki yörüngesinin şekli. Kuzey yarıküre, Dünya'yı ekvator hizasından bölen hayali bir düzlemin üstünde (kuzeyde) kalan yarısıdır. Güneyde kalan kısma ise güney yarıküre denir. Dünya'nın kuzey yarıküresi, birçok ülkeyi ve dünya nüfusunun yaklaşık %90'ını kapsamaktadır. Dünya nın Güneş çevresindeki hareketi sırasında, eksen eğikliği nedeniyle Güneş ışınları Dünya yüzeyindeki farklı bölgelere farklı açılarda gelir. Işığın dik geldiği yüzeye bıraktığı ısı enerjisi eğik geldiği yüzeye bıraktığı enerji miktarından fazladır. Güneş ışınlarının geliş açışına ve aydınlanan bölgelere göre aynı anda farklı yarım kürelerde farklı mevsimler yaşanır. Dünya nın eksen eğikliği yaklaşık derecedir ve Dünya da mevsimlerin oluşmasında eksen eğikliğinin belirgin bir etkisi vardır. Eksen eğikliği, bir gezegenin dönme ekseniyle yörünge ekseni arasındaki açıdır. Örneğin Kuzey Yarım Küre ye dik gelen Güneş ışınları sayesinde burada yaz mevsimi yaşanırken Güneş ışınlarının eğik geldiği Güney Yarım Küre de kış mevsimi yaşanmaktadır. Aynı şekilde bir yarım kürede sonbahar yaşanırken diğerinde ilkbahar yaşanır.

2 8. SINIF İlkbahar Mart Kuzey yarı küre için mevsimler Haziran Aralık Yaz Eylül Kış Sonbahar Aralık ta Güneş ışınlarının öğle vakti Güney Yarım Küre de dik olarak geldiği enlem Oğlak dönencesi olarak adlandırılır. Güney Yarım Küre de en uzun gündüz, en kısa gece; Kuzey Yarım Küre de ise en uzun gece, en kısa gündüz yaşanır. Bu tarihten sonra Güney Yarım Küre de gündüzler kısalmaya, geceler uzamaya; Kuzey Yarım Küre de ise geceler kısalmaya, gündüzler uzamaya başlar. Bu tarihten itibaren Güney Yarım Küre de yaz, Kuzey Yarım Küre de ise kış mevsimi yaşanır. Dünya nın eksen eğikliği ve Güneş etrafındaki hareketi mevsimlerin oluşumuna neden olur. Mevsimlerin başlangıcı olarak dört önemli tarih bulunmaktadır. Bunlar, Haziran- Aralık (gün dönümü) ve Mart- Eylül (gece-gündüz eşitliği) tarihleridir. Mart Ekinoks Haziran Gün Dönümü Haziran da Güneş ışınlarının öğle vakti Kuzey Yarım Küre de dik olarak geldiği enlem Yengeç dönencesi olarak adlandırılır. Bu tarihten itibaren Kuzey Yarım Küre de yaz, Güney Yarım Küre de ise kış mevsimi yaşanmaya başlar. Ayrıca Kuzey Yarım Küre de gündüzler kısalmaya, geceler uzamaya; Güney Yarım Küre de ise geceler kısalmaya, gündüzler uzamaya başlar. Eylül Ekinoks Güneş ışınları öğle vakti Ekvator a dik açıyla düşer. Ekvator da öğle vakti düz zeminlerdeki aynı meridyen üzerinde bulunan bütün noktalarda Güneş aynı anda doğar aynı anda batar. Dünya nın her yerinde gece-gündüz eşitliği (ekinoks) yaşanır. Notlarım Aralık Gün Dönümü

3 MEVSİMLER VE İKLİM Dünya nın Güneş Etrafında Dolanımı (Yıllık Hareket) : Dünya, kendi ekseni etrafındaki günlük dönüşünü sürdürürken, bir yandan da Güneş in çevresinde dolanır. Dünya, Güneş etrafındaki dönüşünü elips şeklindeki bir yörünge üzerinde 65 gün 6 saatte tamamlar. Buna yıl denir. Mart Haziran Aralık 5 milyon km 7 milyon km ocak Günberi Temmuz Günöte Eylül Dünya, 99 milyon km lik yörüngesi üzerinde saatte 08 bin km. hızla hareket eder. Dünya nın eksen eğikliği yaklaşık,5 derecedir ve Dünya da mevsimlerin oluşmasında eksen eğikliğinin belirgin bir etkisi vardır. Eksen eğikliği, bir gezegenin dönme ekseniyle yörünge ekseni arasındaki açıdır. Bir gezegende mevsimlerin oluşmasına neden olan iki etken vardır; gezegenin eksen eğikliği ve Güneş etrafındaki yörüngesinin şekli. Eksen Eğikliğinin Sonuçları:. Mevsimlerin oluşmasına neden olur.. Bir noktaya düşen güneş ışınlarının açısı yıl içerisinde değişir.. Bir noktaya dikilen çubuğun gölge boyu yıl içinde değişir.. Dönenceler oluşur. 5. Kuzey ve Güney yarım kürelerde aynı anda farklı mevsimler yaşanır. 6. Gece ve gündüz süreleri uzayıp kısalır. 7. Mevsimlik sıcaklık ve basınç farkları oluşur. 8. Güneşin doğuş-batış saati ve yeri değişir. Eksen Eğikliği Olmasaydı:. Güneş ışınları daima ekvatora dik açıyla gelirdi ve bu durum hiçbir zaman değişmezdi.. Mevsimler ortadan kalkardı.. Yıllık sıcaklık farkı meydana gelmezdi.. Daima gece gündüz eşitliği yaşanırdı. 5. Güneşin doğuş batış yer ve saati değişmezdi. 6. Güneş ışınlarının öğle vakti gelme açıları değişmezdi. 7. Kutuplarda alaca karanlık yaşanırdı. 8. Dönenceler ortadan kalkardı. 9. Bitki ve hayvan türleri azalırdı.

4 Yönünde Kuzey Yarım Kürede. Geceler kısalır, gündüzler uzar. Fakat Mart tarihine kadar geceler gündüzlerden uzundur.. Güneş ışınlarının gelme açıları büyür.. Birim alana düşen enerji miktarı artar.. Gölge boyları kısalmaya başlar. 8. SINIF Yönünde Güney Yarım Kürede. Gündüzler kısalır, geceler uzar. Fakat Mart tarihine kadar gündüzler gecelerden uzundur.. Güneş ışınlarının gelme açıları küçülür.. Birim alana düşen enerji miktarı azalır.. Gölge boyları uzamaya başlar. Aralık Haziran Yönünde Kuzey Yarım Kürede. Gündüzler kısalır, geceler uzar. Fakat Eylül tarihine kadar gündüzler gecelerden uzundur.. Güneş ışınlarının gelme açıları küçülür.. Birim alana düşen enerji miktarı azalır.. Gölge boyları uzamaya başlar. Yönünde Güney Yarım Kürede. Geceler kısalır, gündüzler uzar. Fakat Eylül tarihine kadar geceler gündüzlerden uzundur.. Güneş ışınlarının gelme açıları büyür.. Birim alana düşen enerji miktarı artar.. Gölge boyları kısalmaya başlar. Dünya nın kendi ekseni etrafında dönmesi sadece gece ve gündüzü yani günlük sıcaklık farkını oluşturur. Mevsimsel sıcaklık farkına etkisi yoktur. Gün içerisinde Gölge boyunun değişmeside Dünya'nın kendi ekseni etrafında dönmesinden dolayıdır.

5 8. SINIF Etkinlik: Etkinlikler:. Dünya nın Güneş etrafındaki dolanımı sırasında dört farklı konumunu gösteren şekil verilmiştir. Şekil Yukarıdaki düzenekte küre üzerine sarı ışık kaynağından ışınlar dik bir şekilde gönderilmiştir. Daha sonra aşağıdaki şekil 'deki gibi küreye göderilen ışınlar 90 o den daha küçük açı ile gönderilmiştir. Buna göre bu dört farklı konumda Kuzey Yarım Küre de yaşanan mevsimleri aşağıdaki tabloda işaretleyiniz. Yaz Sonbahar Kış İlkbahar Şekil Işınlar 90 o den daha küçük açı ile göderildiğinde, küre üzerinde aydınlattığı alanda artmaktadır. Bu yüzden ışığın dik geldiği yüzeye bıraktığı ısı enerjisi eğik geldiği yüzeye bıraktığı enerji miktarından fazladır. Dünya nın Güneş çevresindeki hareketi sırasında, eksen eğikliği nedeniyle Güneş ışınları Dünya yüzeyindeki farklı bölgelere farklı açılarda gelir. Güneş ışınlarının geliş açışına ve aydınlanan bölgelere göre aynı anda farklı yarım kürelerde farklı mevsimler yaşanır. Örneğin Kuzey Yarım Küre ye dik gelen Güneş ışınları sayesinde burada yaz mevsimi yaşanırken Güneş ışınlarının eğik geldiği Güney Yarım Küre de kış mevsimi yaşanmaktadır. Aynı şekilde bir yarım kürede sonbahar yaşanırken diğerinde ilkbahar yaşanır.. Güneş ışınlarının Haziran tarihinde Dünya üzerine şekilde verilen konumda iken düşüşü görülmektedir. Güneş ışınlarının dik olarak ve atmosferde kısa bir yol izleyerek geldiği noktalarda yaz, güneş ışınlarının eğik açılarla ve atmosferde uzun bir yol izleyerek geldiği noktalarda ise kış mevsimi yaşanır. Verilen şekil ve bilgiye göre aşağıda verilen ifadeleri doğru ya da yanlış olma durumlarına göre sınıflandırınız. İfade D Y Güney Yarım Küre ye güneş ışınları dik olarak geldiği için yaz mevsimi yaşanır. Kuzey Yarım Küre ye güneş ışınları eğik açıyla geldiği için kış mevsimi yaşanır. Güneş ışınlarının farklı şekillerde Dünya ya gelmesi Dünya nın eksen eğikliğinin bir sonucudur. Dünya nın eksen eğikliği nedeniyle Kuzey Yarım Küre Güneş e daha dönüktür. 5

6 8. SINIF Bunları biliyormusunuz? Kutuplara gidildikçe sıcaklık neden azalır? Yerin geoid şeklinden dolayı Güneş ışınları Ekvator ve çevresine büyük açılarla düşer ve atmosferde daha kısa yol alır. Kutuplara ise küçük açılarla düşer ve atmosferde daha uzun yol alır. Bundan dolayı kutuplara gidildikçe sıcaklık azalır.. Duru Fen Bilimleri dersi için aşağıdaki etkinliği gerçekleştiriyor.. Aşağıdaki görselde Dünya haritası üzerinde ekvator çizgisi gösterilmiştir. Ekvator Buna göre ekvator ile ilgili aşağıda verilen ifadeleri doğru ya da yanlış olma durumlarına göre sınıfl andırınız. İfade D Y Ekvator Oğlak Dönencesi Paralel (enlem) dairelerinin başlangıcıdır. 0 paraleli dünyayı kuzey ve güney olmak üzere iki yarım küreye ayırır. Aralık Ekvatorun kuzeyinde bulunan 7' Kuzey enlemi olan Yengeç Dönencesi ve güneyinde bulunan 7' Güney enlemi olan Oğlak Dönencesi arası ekvatoral bölgedir. a. Hangi yarım kürede birim yüzeye düşen ışık enerjisi miktarı en azdır? Aralık günü 7' Kuzey enlemi (yengeç dönencesi) güneş ışınlarını tam dik açı ile alır. Ekvator enlemi Güneş ışınlarını yılda iki kez Aralık ve Haziran tarihlerinde tam dik açı ile alır. b. Duru'nun yaptığı etkinlikte yarım kürelerde hangi mevsimler oluşmuştur. Kuzey yarım küre :... Güney yarım küre : Dünya'nın Güneş etrafındaki dolanımı ve Dünya üzerindeki bazı ülkeler gösterilmiştir. Buna göre hangi ülkede hangi mevsimin yaşandığını tabloya yazınız. c. Hangi yarım kürede geceler gündüzlerden daha uzundur? d. Güney yarım kürede Güneş ışınlarının Aralık tarihinde dik olarak geldiği ve gölge boyunun sıfır olduğu enlem ne olarak adlandırılır? Ülke K L M N Mevsim 6