Seçme Yaz lar 1 q Entelektüelin Siyasi fllevi Seçme Yaz lar 2 q Özne ve ktidar Seçme Yaz lar 3 q Büyük Kapat lma Seçme Yaz lar 4 q ktidar n Gözü Seçme Yaz lar 5 q Felsefe Sahnesi Seçme Yaz lar 6 q Sonsuza Giden Dil Michel Foucault
Ayrıntı: 504 Seçme Yazılar: 6 Sonsuza Giden Dil Michel Foucault Kitabın Özgün Adı Dits et écrits (1954-1988) Fransızca dan Çeviren Işık Ergüden Yayıma Hazırlayanlar Ferda Keskin & Ömer Albayrak Işık Ergüden ve Tuncay Birkan ın derlemiş olduğu Seçme Yazılar, orijinal metnin editörleri ve Foucault nun asistanları olan Daniel Defert ve François Ewald tarafından onaylanmıştır. Gallimard/1994 basımından çevrilmiştir. Éditions Gallimard Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak Çağla Turgul Düzelti Asaf Taneri Cet ouvrage, publié dans le cadre du programme d aide à la publication, bénéficie du soutien du Ministère des Affaires Etrangères de l Ambassade de France en Turquie et du Centre Culturel et de Coopération Linguistique d Istanbul. Çeviriye destek programı çerçevesinde yayımlanan bu yapıt, Fransa Dışişleri Bakanlığı nın, Türkiye deki Fransa Büyükelçiliği nin ve İstanbul Fransız Kültür Merkezi nin desteğiyle gerçekleştirilmiştir. Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No: 8/2 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) 612 31 85-576 00 66 Sertifi No.: 12156 Birinci Basım 2006 İkinci Basım 2014 Bask Adedi 2000 ISBN 975-539-489-3 AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım Tic. San. ve Ltd. Şti. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu - stanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Michel Foucault Sonsuza Giden Dil
Seçme Yazıları nihayet yayımlıyoruz... Çok soru aldığımız, yayımlanması uzun süren bir proje oldu bu. Uzun sürme nedenlerinden kısaca söz etmek istiyorum... Bir Foucault seçkisi hazırlamaya 1994 yılında karar verdik: Özne ve İktidar başlıklı, yazarın siyaset ve etik yazıları nı kapsayan bir çalışma olacaktı bu. Dünyada ilk kez bu kapsamda bir Foucault seçkisi yayımlanacaktı. 450 sayfalık çevirinin bittiği günlerde Tuncay la Frankfurt Kitap Fuarı na gittik. Gallimard standını görünce şaşkına döndük; karşımızda yeni yayımlanmış yaklaşık 3500 sayfalık dört büyük cilt vardı: Dits et écrits. Foucault nun asistanları, onun dünyada yayımlanmış bütün makale ve söyleşilerini büyük bir özenle toparlayarak yayıma hazırlamışlardı. Olayın şokunu atlattıktan sonra projemizi büyütmeyi, tasarladığımız tek ciltlik seçkiden vazgeçip Dits et écrits yi olabildiğince içeren altı ciltlik tematik bir seçki yayımlamaya karar verdik. Önce Gallimard ı ikna etmemiz, ardından yaptığımız seçkinin niteliğini onaylamak durumunda olan Daniel Defert ve François Ewald ı beklememiz gerekti (Karar vermeleri yıllar sürdü). Foucault nun asistanları yapılan seçkiyi çok beğendiler; bir makalenin değiştirilmesini istediler yalnızca... Sonra çalışmaya başlayabildik... Seçme Yazılar ı Işık Ergüden ve Tuncay Birkan derledi. İlk seçkimiz olan Özne ve İktidar İngilizceye çevrilmiş kitaplardan oluşturulmuş, çevirilerini Osman Akınhay yapmıştı. Fransızcadan yapılmış bütün diğer çeviriler Işık Ergüden e ait. Hülya Tufan ilk üç cildin Fransızcadan yapılmış çevirilerini okudu. Ferda Keskin hem Fransızca hem de İngilizceden yapılmış çevirileri kontrol etti; terimler arasında tutarlılık sağladı. Her cildin başına Foucault nun zengin düşünce dünyasını anlamamıza yardımcı olan işaretlerle bezenmiş bir sunuş yazdı. Hepsine teşekkür borçluyuz... Ömer Faruk
İçindekiler Michel Foucault... 7 Sonsuza Giden Dil: Bitirirken... Ferda Keskin...11 BABANIN HAYIR I...17 PEK ZALİM BİR BİLGİ...35 İHLALE ÖNSÖZ...51 SONSUZA GİDEN DİL...72 MESAFE, VEÇHE, KÖKEN...86 (BAŞLIKSIZ) FLAUBERT E SONSÖZ...102 ACTEON UN ÜSLUBU...138
UZAMIN DİLİ...153 RAYMOND ROUSSEL İN ESERLERİ NİÇİN YENİDEN YAYIMLANIYOR? MODERN EDEBİYATIMIZIN HABERCİSİ...160 J.-P. RICHARD IN MALLARMÉ Sİ...165 YAZMA ZORUNLULUĞU...177 ARKA-FABL...179 DIŞARI DÜŞÜNCESİ...189 O İKİ SÖZCÜK ARASINDA YÜZEN BİRİYDİ...215 SÖZCÜKLER VE İMGELER...220 YAZAR NEDİR?...224 DELİLİK, EDEBİYAT, TOPLUM...260 ANTİ-RETRO...287 FOTOJENİK RESİM...304 MARGUERITE DURAS HAKKINDA...315 HOŞGÖRÜNÜN GRİ SABAHLARI...326 PIERRE BOULEZ: KAT EDİLEN EKRAN...330 DÜŞÜNCE, DUYGU...335 WERNER SCHROETER İLE SÖYLEŞİ...344 MICHEL FOUCAULT/PIERRE BOULEZ ÇAĞDAŞ MÜZİK VE İZLEYİCİ...356 BİR TUTKUNUN ARKEOLOJİSİ...366 Dizin...378 6
Michel Foucault Michel Foucault 1926 da Poitiers de doğdu. 1946 da Fransa nın en önemli eğitim kurumlarından École normale supérieure e kabul edildi. Felsefe ve psikoloji okudu. 1948 de felsefe, 1949 da psikoloji dallarında lisans derecesi aldı. Bu yıllarda birçok ünlü ismin yanı sıra Louis Althusser ve Hegel uzmanı Jean Hyppolite in öğrencisi oldu. 1950 de girdiği Fransız Komünist Partisi nden 1952 de ayrıldı. Bir süre hastanelerde psikolog olarak çalıştı. 1953 te Althusser in yerine École normale de felsefe asistanı oldu ve psikoloji eğitimine devam etti. Paris Psikoloji Enstitüsü nden psikopatoloji ve deneysel psikoloji diplomaları aldı. Marksist bir bakış açısıyla yazdığı ilk kitabı Maladie mentale et personnalité den (1954, Akıl Hastalığı ve Kişilik) sonra Georges Dumézil in tavsiye- 7
siyle İsveç Uppsala daki Maison de France a direktör oldu. Burada Histoire de la folie à l âge classique (Klasik Çağda Deliliğin Tarihi) üzerine çalışmaya başladı. 1958 de İsveç ten ayrılıp önce Varşova ya, ardından 1959 da Hamburg a gitti. Deliliğin Tarihi ni tamamlayıp Clermont-Ferrand Üniversitesi nde psikoloji dersleri vermeye başladı. 1961 de Deliliğin Tarihi ni doktora tezi olarak savundu. Ardından Clermont-Ferrand da felsefe bölümünün başına geçti. Aynı yıl Gilles Deleuze le tanıştı. Bir yıl sonra Georges Bataille ın kurmuş olduğu Critique dergisinin yayın kuruluna girdi ve Naissance de la clinique (Kliniğin Doğuşu) adlı kitabını yayımladı. 1966 da ilk baskısı bir ayda tükenen ve büyük tartışmalara neden olan Les mots et les choses (Kelimeler ve Şeyler) çıktı. İnsan ın ölümünü ilan eden ve felsefe ile insan bilimlerindeki tüm hümanist geleneği karşısına alarak özellikle Jean-Paul Sartre ve Komünist Parti ye yakın entelektüellerin saldırısına uğrayan kitap çevresinde o dönemin moda akımı yapısalcılıkla ilgili sert bir polemik yaşandı. Bu tartışmalardan ve Fransa nın boğucu geleneksel ahlâkından rahatsız olan Foucault, Tunus Üniversitesi nde felsefe profesörü olarak çalışmak üzere Fransa dan ayrıldı. 1960 lı yıllar aynı zamanda Foucault nun edebiyat üzerine çeşitli türden önemli yapıtlar yayımladığı ve Tel Quel grubuyla yakın bir işbirliğine girdiği dönemdir. Tunus ta anti-emperyalist gösteriler yapan öğrencilerle işbirliği yapan ve Mayıs 1968 olaylarından sonra Tunus polisinin sürekli tacizi üzerine Paris e dönen Foucault yeni kurulan deneysel Vincennes Üniversitesi nde felsefe bölümünün başına geçti ve burada bir yıl ders verdi. 1969 da Tunus ta tamamladığı ve Kelimeler ve Şeyler de kullandığı yöntemi açıklama denemesi olan L Archéologie du savoir (Bilginin Arkeolojisi) yayımlandı. 1970 te Fransa nın en prestijli kurumlarından Collège de France ta kendisi için kurulan Düşünce Sistemleri Tarihi kürsüsüne seçildi. Bunun ardından Groupe Information sur les Prisons (G.I.P - Hapishaneler Üzerine Enformasyon Grubu) adlı oluşumun kurucularından biri oldu. Gerek bu grup gerekse de adalet, tıp, psikiyatri ve cinsellikle ilgili bir dizi mücadele çevresinde yeni bir politik etkinlik biçiminin öncülüğünü yaptı. Geleneksel parti politikalarının dışına 8
çıkan bu etkinlik biçimi yeni bir eylem anlayışı ile yeni bir entelektüel anlayışını da beraberinde getiriyordu. 1973 te Sartre ve Maurice Clavel le birlikte Libération gazetesinin kuruluşuna katıldı. 1975 te Surveiller et punir: Naissance de la prison (Gözetleme ve Cezalandırma: Hapishanenin Doğuşu) yayımlandı. İktidar ilişkileri, teknikleri, stratejileri ve taktiklerinin; yani modern Batı toplumlarında öznelliği kurma biçimlerinin analizini yaptığı bu kitap olağanüstü bir ilgi gördü. 1976 da Histoire de la sexualité (Cinselliğin Tarihi) başlıklı ve altı cilt olmasını planladığı dizinin ilk kitabı La volonté de savoir (Bilme İstenci) çıktı. Cinselliğin bastırılmadığını, tam tersine modern biyo-iktidar tarafından üretilip bedene nüfuz etmek için bireylere dayatıldığını söylediği bu kitap Sigmund Freud dan Herbert Marcuse ye kadar uzanan ve insanın hakikatini ve özgürlüğünü arzuların özgürleşmesinde bulan kuramın ağır bir eleştirisiydi. Özgürleşmenin yerine alternatif olarak kendini yaratmayı ve arzunun özgürleşmesi yerine zevki yoğunlaştırmayı öne çıkaran bakış açısını bu son kitabının ardından geliştirdi. Altı yıl sonra yayımlanan Cinselliğin Tarihi nin ikinci ve üçüncü ciltlerine kadar geçen süre içinde önde gelen Fransız entelektüelleriyle birlikte İspanya dan Polonya ya çeşitli baskıcı rejimlere karşı yürütülen uluslararası kampanyalara katıldı. Bütün bu süreç içinde irili ufaklı birçok kitap, makale ve söyleşisi yayımlandı. Söz konusu makale ve söyleşilerinin yanı sıra dünyanın çeşitli ülkelerinde verdiği dersler 1994 te dört cilt olarak ve Dits et écrits (Söylenmiş ve Yazılmışlar) başlığı altında bir araya getirilip kitaplaştırıldı. Collège de France ta vermiş olduğu dersler halen kitaplaştırılmakta olan Foucault, gerek teorik çalışmaları gerekse de etkin politik yaşamıyla yirminci yüzyılın en etkili düşünürlerinden biri olmuştur. Bu çalışmalar edebiyattan felsefeye, insan bilimlerinden siyasete birçok alanda sayısız yapıt için çıkış noktası olmuştur ve olmaya devam etmektedir. Yirminci yüzyılın entelektüel coğrafyasında Foucault nun yaptığı bu belirleyici etkinin nedeni, kuşkusuz, Batı da çok güçlü bir biçimde kök salmış düşünce geleneklerinin hâkimiyetini sarsan yeni bir düşünme biçiminin en önemli temsilcilerinden biri, belki 9
de en önemlisi olmasıdır. 1960 lı yıllardan itibaren özellikle Nietzsche ve Heidegger in etkisiyle ortaya çıkan bu yeni düşünce biçimi, Foucault nun antropolojizm olarak adlandırdığı ve öncelikle insanı ve insan doğasını felsefi düşünce için çıkış noktası olarak alan, özelde ise bir özne ve bilinç felsefesinde yoğunlaşan geleneği hedef alıyordu. Zaman zaman anti-hümanizm olarak adlandırılan bu yeni eleştirel tutumda, doğrudan doğruya özne ve öznel deneyim sorununu hedef alan Foucault nun tuttuğu yer çok önemlidir. Öznel deneyimi açıklamak için öznenin değil, o deneyimi kuran söylem ile söylemin karşılıklı ve kaçınılmaz bir ilişki içinde olduğu iktidar sistemlerinin analizini yapmak gerektiğini gösteren Foucault, bir yandan iktidar ile özne arasındaki ayrılmaz ilişkinin altını çizmiş, bir yandan da öznel deneyimin kurulmasında insan bilimlerinin oynadığı rolü ortaya çıkararak çok güçlü bir bilim eleştirisi getirmiştir. Foucault nun bu analizlerde geliştirdiği ve kullandığı iktidar modeli gerek klasik politik felsefenin gerekse de Marksizmin kullandığı modelden radikal anlamda farklıdır. Bu yüzden çok ince iktidar ilişkileri ve tekniklerinin, delilikten suça, cinsellikten etiğe kadar en umulmadık noktalarda ne kadar etkili olduğunu göstermiş ve siyasi düşüncede yeni bir çığır açmıştır. Öte yandan, Foucault nun bu çalışmalarda kullandığı yöntemler ile tarih anlayışı, felsefe ve insan bilimlerinde kullanılan klasik yöntemler ile tarih anlayışının çok dışına çıkmış ve oluşturduğu örnekle yepyeni araştırma alanları ve biçimlerine öncülük etmiştir. El attığı her alanda öncelikle yerleşik bakış açılarını ve yöntemleri sorgulayan Foucault, bu tutumuyla her şeyden önce düşüncenin kendisi üzerinde düşünmesi ve kendini dönüştürmesinin önemini hatırlatmış ve bu anlamda düşünce tarihine radikal anlamda yön veren dönüm noktalarından biri olmuştur. 10
Sonsuza giden dil, Bitirirken Ferda Keskin 1 Sonsuza Giden Dil, Michel Foucault nun kitapları ile Collège de France ta verdiği derslerin dışındaki metinlerini ve söyleşilerini bir araya getiren Dits et écrits den Türkçeye yapılan çeviri seçkisinin altıncı ve son cildini oluşturuyor. Kronolojik bir sıra takip eden özgün Fransızca metnin tersine tematik olarak tasarlanan bu seçki dizisi, Foucault nun çağdaş düşünce ve eylem dünyasının çok farklı alanlarına damgasını vurmuş, yeni ufuklar açmış ve kalıcılığı kuşku götürmeyen müdahalelerini kapsamayı hedefliyordu: Örneğin geleneksel entelektüel figürüne, özellikle 68 hareketinin yenilgisinin ardından, iktidar ilişkileri ile hakikat kavramını radikal anlamda yeniden düşüne- 1. İstanbul Bilgi Üniversitesi. 11
rek getirdiği eleştiri ve günümüz Batı toplumlarında bu figürün yüklenebileceği yepyeni bir anlam ve işleve yönelik tespitleri, Foucault ya özgü bu müdahalelerin en önemli uğrak noktalarından birine işaret ediyordu. 2 Daha da önemlisi Foucault, Descartes tan bu yana modern felsefenin apaçık bir veri olarak aldığı ve bilgi ile eylemi mümkün kılan koşul olarak gördüğü öznenin (ve onunla ilişkili olarak bilinç ve kimlik gibi kavramların), aslında söylemsel ve söylemsel olmayan pratikler yani bilgi ile iktidar tarafından kurulduğunu bilim tarihi ve siyaset teorisi üzerinden yaptığı derinlikli bir analizle gösteriyor ve böylece Fransa da özellikle 60 lı yıllardan itibaren gelişen anti-hümanist geleneği daha da yetkin bir noktaya taşımakla kalmıyor, aynı zamanda insan bilimleri ve tarihten beslenmeyen soyut bir felsefe geleneğinin hangi noktada eksik kaldığını da vurgulamış oluyordu. 3 Böylece emek, dil, yaşam, akıl hastalığı, hastalık, suça eğilim, cinsellik gibi öznel deneyimlerin nasıl kurulduğunun tarihsel bir analizi aynı zamanda güçlü bir modernite eleştirisi biçimini alıyordu. Tam da bu yüzden Foucault, modern Batı iktidarına özgü özneleştirme teknolojilerinin kullandığı söylemsel oluşumlar ile kapatma ve gözetleme benzeri disiplinci pratiklerin etkisini, daha önce genelgeçer bilimsellik kriterlerini yerine getirmediği gerekçesiyle gözardı edilmiş belgelerin ayrıntılı ve titiz bir taramasıyla gün ışığına çıkarıyor, 4 ancak bu tarama ve değerlendirme çalışmasını da geleneksel araştırma yöntemlerini takip ederek değil, kendine özgü yordamlara göre gerçekleştiriyordu. Tarihsel birer olay olarak bilimsel söylemlerin ortaya çıkışını mümkün kılan söylemsel pratiklerin, yani belli bir dönemde bilimin kullandığı anonim kuralların, (Foucault nun yüklediği özel anlamda) arşiv den hareketle ortaya çıkarılmasına arkeoloji adını veren Foucault; insan bedeninin anatomo-politikasından 2. Bu konuda bkz. [Foucault, M., Entelektüelin Siyasi İşlevi, çev.: Işık Ergüden, Osman Akınhay, Ferda Keskin, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2000]. 3. Bu konuda bkz. [Foucault, M., Özne ve İktidar, çev.: Işık Ergüden, Osman Akınhay, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2000]. 4. Bu konuda bkz. [Foucault, M., Büyük Kapatılma, çev.: Işık Ergüden, Ferda Keskin, Ayrıntı Yayınları ve Foucault, M., İktidarın Gözü, çev.: Işık Ergüden, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2003]. 12
nüfusun biyo-politikasına dek uzanan ve söylemsel olmayan pratiklerin, yine tozlu raflarda unutulmuş belgeler, mimari tasarımlar, kurumlar, yönetmelikler, vb.nin sabırlı bir araştırması üzerinden yaptığı analizini Nietzsche den hareketle soybilim (généalogie) olarak tanımlıyordu. Foucault ya göre gerek arkeoloji gerekse de soybilim öznesiz, ama belli bir amaca yönelik (niyetsel) olarak işleyen tarihsel rasyonalite biçimlerini görünür kılmaya yönelik tarih çalışmalarıydı. Ancak Foucault nun yakın çevresindeki entelektüel akımlardan yola çıkan birçok yorumcu, sadece bilginin arkeolojisini bir tür yapısalcılık, iktidarın soybilimini ise yine bir tür post-yapısalcılık ya da postmodernizm olarak etiketlemekte gecikmemişler, aynı zamanda arkeoloji ile soybilimin radikal anlamda farklı tarih anlayışları olduğunu ve birincisinin başarısızlığının ikincisini gerektirdiğini öne sürmüşlerdi. Oysa Foucault ya göre bu iki yordam aynı projenin birbirini tamamlayan iki veçhesiydi ve ne yapısalcılıkla ne de postmodernizmle özdeşleştirilmeleri mümkün değildi. 5 Bu yüzden kendi yapıtı üzerine sık sık geriye dönük değerlendirmelerde bulunan Foucault, öznellik, rasyonalite, hakikat, tarih, insanbilimleri ve pratik siyaset arasındaki ilişkilere bakışını başta Kant, Hegel, Nietzsche, Marx gibi XIX. yüzyıl düşünürleri ile Freud ve psikanaliz, yeni-kantçılık, Weber, Frankfurt Okulu gibi XX. yüzyıl düşünce okullarını tartışarak da temellendiriyordu. 6 Öte yandan, etik üzerine çalışmalarının yoğunlaştığı 80 li yıllarda Foucault, özellikle Cinselliğin Tarihi nin ikinci ve üçüncü ciltlerinde olmak üzere antik Yunan felsefesinin kendilik teknolojikleri denebilecek pratikleriyle yakından ilgileniyor ve burada moderniteye bir alternatif olmasa bile en azından pozitif bir özgürlük anlayışı için ilham teşkil edebilecek bir birikimi tekrar gündeme getiriyordu. Bununla birlikte Foucault nun düşünce çizgisinde kendi çağdaşlarının yeri olmadığını söylemek yanlış olacaktır. Yukarıda gönderme yaptığımız metinler de dahil olmak üzere Foucault, 5. Bu konuda bkz. [Foucault, M., Felsefe Sahnesi, çev.: Işık Ergüden, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2004] 6. Bkz. a.g.y. 13
bazen kendisine getirilen sert eleştirilere cevap vermek bazen de fikir birliği içinde olduğunu belirtmek üzere Derrida, Deleuze, Lacan, Sartre gibi kendi içinde yaşadığı dönemin önde gelen isimleri üzerine de yazmıştır. Sonsuza Giden Dil ise Foucault nun, felsefe, insan bilimleri, siyaset, tarih alanlarının yanı sıra entelektüel dünyada çok önemli bir rol oynamış olan ama Seçme Yazılar dizisinin daha önceki ciltlerinde çok fazla yer almayan bir alandaki çalışmalarını kapsıyor. Genel olarak sanat kavramı altında düşünülebilecek olan bu metinler, özelde edebiyat, tiyatro, sinema, fotoğraf ve müzik üzerinde yoğunlaşıyor. Bu çerçevede öne çıkan isimler ve eserler ise Hölderlin, Sade, Flaubert, Mallarmé, Roussel, Blanchot, Bataille, Genet, Klossowski, Leiris, Robbe-Grillet, Duras gibi modern Avrupa edebiyatını yönlendirmiş yazarların yanı sıra Pasolini ve Schroeter gibi yönetmenler, Duane Michaels ın fotoğrafları ve Pierre Boulez in müziği. Ancak bu farklı sanat pratikleri arasında edebiyatın Foucault yu en çok meşgul eden alan olduğu açık. Başka bir deyişle, bu kitapta yer alan bir söyleşide M. Watanabe nin de altını çizdiği gibi Foucault nun arşivlerinde edebiyat nerdeyse ayrıcalıklı bir yer tutuyor. T. Shimizu nun yine aynı söyleşide çizdiği bir çerçeveden hareketle, edebiyatın Foucault nun düşüncesinde üç ana eksen üzerinde temsil edildiğini söylemek mümkün. Bu çerçeveye göre edebiyat delilik sorunu etrafında Hölderlin ve Artaud tarafından..., cinsellik sorunu etrafında Sade ve Bataille tarafından..., dil sorunu etrafında ise Mallarmé ve Blanchot tarafından temsil ediliyor. 7 Foucault nun bu çerçeveyi onaylayış biçimi ise felsefe ile insanbilimleri ve tarih arasında kurduğu ve yukarıda sözünü ettiğimiz ilişkiye benzer bir nitelik taşıyor. Felsefe nedir? sorusuna tüm bir kültürün temelinde bulunan kökensel bir tercihin yeri olarak cevap veren ve bu anlamda kendini klasik anlamda bir fiozof olarak tanımlamayı reddeden Foucault, kökensel bir tercih kavramını ise insan bilgisi, insani faaliyet, algı ve duyumsamadan oluşan tüm bir bütünün sınırlarını çizen bir tercih olarak tanımlıyor 7. Bkz. bu kitap, s. 254. 14
ve Hegel den sonra felsefenin giderek bu tercihi gerçekleştirmek işlevini yitirdiğini vurguluyor. Foucault ya göre Batı dünyasında, on dokuzuncu yüzyıldan beri, belki de on sekizinci yüzyıldan beri gerçekten felsefi olan tercih, başka bir deyişle kökensel tercih, felsefeden kaynaklanmayan alanları çıkış noktası alarak yapılmakta. Buna örnek olarak Marx ın politik analizilerini, Freud un cinsellik, nevroz ve delilik üzerine çalışmalarını, Sausure ün dilbilimi kurmasını gösteren Foucault, geçmişte diğer disiplinlerden özerk bir felsefenin faaliyetiyle yerine getirilen kökensel tercihin yerinin artık ister bilimsel olsun, ister politik ya da edebi, başka faaliyetlerin içinde olduğunu ve bu nedenle kendi eserlerinin esas olarak tarihle ilgili olduğu sürece, on dokuzuncu ve yirminci yüzyılı ele [aldığında], felsefi eserlerdense edebiyat eserlerinin analizine dayanmayı tercih ettiğini belirtiyor. Kuşkusuz Foucault nun bu tavrından, edebiyat üzerine kaleme aldığı her metnin felsefi düşünce yerine ikame edilebilecek birer çalışma olarak alımlanabileceği sonucunu çıkarmak yanlış olacaktır. Nitekim, Foucault da bizim kültürümüzün bazı kökensel tercihleri yerine getirdiği ölçüde ben de edebiyatla ilgileniyorum diyerek belli bir sınır çizmeyi ihmal etmiyor. 8 Ancak, sadece birkaç örnek vermek gerekirse, bu ciltte yer alan ve birer klasik haline gelmiş olan İhlale Önsöz ve Dışarı Düşüncesi gibi metinler, Foucault nun sadece Georges Bataille ve Maurice Blanchot benzeri örneklerden hareketle edebiyata dair formel analizler yapmadığını; ayrıksı bir edebiyatın dilinden yola çıkarak bir yandan daha sonraki yıllarda benimseyeceği felsefi tavrına gönderme yapan ve pozitivite ye odaklanmış diyalektik düşünceyi aşmasını sağlayan sınır, sınır-deneyim, ihlal gibi kavramlara cinsellik deneyimi bağlamında çok önemli açılımlar getirdiğini, bir yandan da Batı felsefesinin Descartes tan itibaren öznelliği içsellik te konumlandıran geleneğine karşı çıkışını temellendirdiğini gösteriyor. Öte yandan Hölderlin üzerine yazdığı Babanın Hayır ı ya da Roussel üzerine bir söyleşi olan Bir Tutkunun Arkeolojisi gibi metinler, delilik ve akıl hastalığının Foucault için 8. A.g.y. s. 255-256. [İtalik benim-f. K.] 15
sadece psikoloji, psikopatoloji ve psikiyatri gibi söylemler ya da akıl hastanesi gibi kurumlar çerçevesinde değil, aynı zamanda edebiyat bağlamında da düşünülmesi gereken bir deneyim olduğunu vurguluyor. Bununla birlikte Flaubert e Sonsöz, Actéon un Üslubu, Uzamın Dili, Raymond Roussel in Eserleri Niçin Yeniden Yayımlanıyor? Modern Edebiyatın Habercisi, Marguerite Duras Hakkında gibi çalışmalar, modern edebiyatın yazı nın kendisine yaptığı göndermeleri ortaya çıkarması ve zaman merkezli bir düşüncenin yerini dünyayla mekân ve bakış üzerinden kurulan bir ilişkinin altını çizmesi bakımından Foucualt nun edebiyat teorisine yaptığı katkıyı örneklendiriyor. Sonsuza Giden Dil de yer alan metinlerin Foucault nun düşüncesinde hangi veçhelere tekabül ettiğini uzun uzadıya tartışmak mümkün. Ama belki de Foucault nun felefeye dair yukarıda alıntıladığımız saptamasını ve tavrını, edebiyatın yanı sıra kullandığı diğer arşiv leri de göz önüne alarak, kendisinin de örneklendirdiğini düşünmek ve bunu bir tür kökensel tercih olarak değerlendirmek gerekiyor. Her ne kadar Foucault felsefe tarihinin büyük geleneğini devam ettiren bir eğitim ortamından geçmiş olsa da (sınırlı da olsa Kelimeler ve Şeyler hariç) kendi temel eserlerinde bu geleneği ne çıkış noktası olarak alması ne de ona gönderme yapması, onun yerine modern kimliği belirleyen sınırların üzerinde ve ötesinde kalan deneyimler ile onları kuran ve dile getiren pratiklerde yoğunlaşması, ama bu sürecin felsefi söylemin kendisini dönüştüren bir müdahale biçimini alması söz konusu tercihi örneklendiriyor. Çünkü hem felsefenin içinden gelmek hem de felsefeye katkı yapmayı (ve dönüştürmeyi) felsefenin dışındaki bir düşünceye dayandırmak, kökensel tercihi yeniden, ama bu kez bir ihlal olarak felsefenin içine taşımak anlamına da geliyor. Sonsuza Giden Dil bu tercihi gerçekleştirirken, Foucault yu kullandığı dilin inceliklerini göz kamaştırıcı bir ustalıkla dokuyan bir yazar olarak tanımayı da sağlayan bir seçki. İstanbul, Ekim 2006 16