Althusser ve Psikanaliz

Transkript

1 Althusser ve Psikanaliz Pascale Gillot; Yöneticilik de yaptığı Uluslararası Felsefe Okulu nda (Collège International de Philosophie, Fransa) felsefe dersleri vermektedir. Yazarın L esprit: Figures classiques et contemporaines başlıklı bir kitabı daha bulunmaktadır.

2 EPOS YAYINLARI-56 Bilim-Felsefe-Politika Kitapları Pascale Gillot ALTHUSSER ve PSİKANALİZ Fransızcadan Çeviren: Nami Başer Yayıma Hazırlayan: Rafet Özen Kitabın Orijinal Adı: Althusser et la Psychanalyse 1. Baskı, Mayıs 2009 Epos Yayınları, 2009 PUF, 2009 Düzelti: Bâki Alemdar Kapak Tasarımı: Memik Kayaoğlu Dizgi ve Baskı Öncesi Hazırlık: epos Baskı ve Cilt: Sözkesen Matbaası (0.312) Birinci Baskı, Ankara 2010 ISBN: Sertifika no: EPOS YAYINLARI GMK Bulvarı 60/20 (06570) Maltepe-Ankara, Tel.Fax: (0.312)

3 Pascale Gillot ALTHUSSER ve PSİKANALİZ Fransızcadan Çeviren Nami Başer

4 İçindekiler Giriş / 7 1. Marx ın Keşfi, Freud un Keşfi 19 Teorik Hümanizme ve Psikolojizme Karşı 19 Freud a Dönüş İle Beslenen Bir Marx a Dönüş 33 Çok Nedenlilik [üstbelirleme] 40 Belirtiye dayalı okuma 54 Yapısal nedensellik İdeoloji, Bilinçdışı ve Özne Sorunu 69 İdeoloji Teorisi ve Bilinçdışı Teorisi 69 Marxçı gelenekteki ideoloji canlandırması sorunu 73 Freudcu Düş Teorisi ve Bilinçdışı Varsayımı 77 Bilinçdışının Ebediliği ve İdeolojinin Gerekliliği: Hayali Olanı da Gündeme Getiren Bir Maddecilik 86 İdeoloji ve öznenin oluşumu 94 Öznenin sorgulanması[çağırılması] 1: İdeoloji ve sembolik düzen 94 Kul Köle Etme ve Öznelleşme: özne ve Özne 101 Öznenin sorgulanması 2: ideoloji ve hayali olan 106 Kaynakça 111

5 Giriş yılında Ulm Sokağındaki Ecole Normale Supérieure de * felsefeci Althusser in yönetimi altında Lacan ve Psikanalize adanan, psikanaliz alanında olduğu kadar insan bilimleri alanında da geçerli bir araştırmanın teori açısından olasılık koşullarını 1 tanımlamayı hedefleyen bir seminer gerçekleştirilmiştir. Bu seminer, düşünürün önce Marx ın gençlik dönemi üzerine ( ) sonra da yapısalcığın kaynaklarıyla ilgili seminerlerinin ardından gelmiştir. Kapital üzerine olan ( ); seminerden önce yer alan ve psikanalize adanan bu çalışma Althusser ve öğrencilerinin, Marksizmin gerek Hegel idealizminin, gerek Feuerbach felsefesinin hümanist kalıntılarıyla üstü kapatılmış olan bilimselliğini ortaya koymak için 1960 yıllar bağlamında geliştirdiği araştırma programı içerisindeki gerekli bir yön olarak görüle- * Fransa nın üniversiteye hoca yetiştiren eski ve saygın okullarından biri. ç.n. 1 Bu seminer çerçevesinde Louis Althusser tarafından dile getirilen iki sunum Psikanaliz ve İnsan Bilimleri ( ) Paris Cep Kitapları 1996 başlığı altında Olivier Corpet ve François Matheron tarafından yayınlanmıştır. Bu seminere müdahale eden kişiler şunlardır Michel Tort, Etienne Balibar, Jacques Alain Miller, Yves Duroux Jean Mosconi (bu konuda psikanaliz ve insan bilimlerinin sunuluşunda s. 14 e bakınız). Alıntı Althusser in ilk konferansındaki 20. sayfadan çıkarılmıştır. 7

6 8 ALTHUSSER ve PSİKANALİZ bilir. Bu yolla, bir seminerin sınırlı sahnesinde, iki teorik gelenek olan Marksizm ve psikanaliz, ayrıca Fransa daki 1960 yıllarının iki entelektüeli Louis Althusser ( ) ve Jacques Lacan ( ) karşı karşıya gelmiştir. 2 Genel olarak yapısalcılık denilen, gerek bilinç felsefelerine gerek de hermenötiğe [yoruma] ve varoluşçuluğa dayanan felsefelere karşı çıkan düşünce akımıyla belirlenen entelektüel bağlamda, 1965 yılında Etienne Balibar, Roger Establet, Pierre Macherey ve Jacques Rancière ile birlikte Kapitali Okumak adlı incelemeyi yayınlayan Louis Althusser önemli bir rol üstlenmiştir. Althusser, Marksizmi sadece hümanizm karşıtlığının teorik prizmasından geçirerek yeniden güncelleştirmeye zorlamakla kalmamış, ama aynı zamanda daha geniş olarak felsefe alanında Freud un bilinçdışı varsayımını geliştirerek, homo psychologicus efsanesine son verdiği düşünülen bir teori olarak ele alınan psikanalize duyulan ilginin yenilenmesini de sağlamıştır. Jacques Lacan ın çalışmasının bu Althusserci okuması, bilinçdışının keşfinin devrimci teorik özelliklerini ve radikal yeniliğini ortaya koyma gayretiyle ele alan bir perspektif içerisinde anlam kazanır yıllarının yankılarıyla o zamanın belirleyici akımlarını, hümanizmi, psikolojizmi ve öznelciliği eleştirilmesiyle Lacan ın felsefeci olarak benimsenmesinde de kilometre taşı olan bu okuma, onun Fransız düşüncesi alanına girmesini sağlamıştır. Gerçekten de Althusser, Lacan ın psikanaliz çevrelerinin dışında 2 Althuser le Lacan arasındaki tarihsel karşılaşmayla, bu arada 1960 yıllar başındaki Louis Althusser çevresinde oluşan entelektüellerle Lacancı düşüncenin teorik karşılaşması konusunda bkz.: E. Roudinesco, Yüzyıllık Savaş, Fransa da Psikanalizin Tarihi, 2, Paris, Le Seuil, 1986, 3. bölüm, 1. kısım, s , yine bkz.: E.Roudinesco, Jacques Lacan, Esquisse d une vie, histoire d un système de pensée, Paris, Fayard, 1993, VII. bölüm, 1. kısım, s

7 GİRİŞ 9 da tanınmasında, inkâr edilemeyecek rol oynar; 1960 lı yıllarda Lacan ın yazıp çizdiklerini sadece Jean Hyppolite ve Maurice Merleau-Ponty gibi birkaç nadir filozof bilmekteydi yıllarındaki seminerine paralel olarak Althusser, Lacan ın çalışmasına birçok metin ayırmış, onu açıkça övmüş, Freud ve Lacan adlı ünlü makalesini de, epey çabadan sonra 1964 Aralık, 1965 Ocak ında Yeni Eleştiri dergisinde yayınlamıştır: Ona göre Lacan ın en değerli özelliklerinden biri psikanalizin bilimselliğini savunmuş olmasıdır; Freud un temelini attığı bu yeni bilim onun için yeni bir nesnenin, bilinçdışının bilimidir. 3 Yine Althusser in müdahalesi sayesinde, 1964 Ocak ından başlayarak, Fransız psikanaliz derneğindeki öğretim görevliğine Uluslararası Psikanaliz Derneği nin yaptırımıyla son verilen ve Sainte-Anne ı terk etmek zorunda kalan Lacan, seminerlerini Ecole Normale Supérieure de sürdürebilmiştir. Althusser ile Lacan arasındaki ilk karşılaşma, bu tarihten birkaç hafta önce, 3 Aralık 1963 te, Lacan ın kendisinin talebi üzerine gerçekleşmiş, Althusser, bu olayı dostu ve eserini İtalyancaya çeviren Franca Madonia ya yazdığı mektupta da bildirmiştir. 4 Kaldı ki Althusser in öğrencilerinden bazıları, onun kabulü hattâ teşvikiyle Lacan ın öğrencisi olmuştur, bunların arasında Jacques-Alain Miller de vardır, öyle ki 1966 Ocak-Şubat ından itibaren Ecole Normale Supérieure de Bilim Felsefesi Çevresi nin yayınladığı Çözümleme Defterleri nde iyiden iyiye görüldüğü gibi, Fransa da bir Althussero- Lacancılık gelişmiştir. Lacan ın Ulm sokağındaki seminerlerine 3 L. Althusser, Freud ve Lacan [Yeni Eleştiri no: , Aralık-Ocak, ] Bu makale sonradan Konumlar da yeniden yayınlanmıştır, Paris, Sosyal Yayınlar, 1976 (Alıntı yapılan yer, s. 15). 4 Franca ya Mektuplar ( ) Paris Stock / IMEC, 1968, 3 Aralık 1963 tarihli mektup, s. 492.

8 1 Marx ın Keşfi, Freud un Keşfi Teorik Hümanizme ve Psikolojizme Karşı Althusser in Marksizm ve psikanaliz arasında bulduğu yakınlık, yapıtı boyunca sürekli olarak tekrarladığı bir çift yadsımaya dayanır: Freud homo psychologicus, Marx da homo Economicus efsanesini yıkmıştır. Bu saptama, daha 1963 yılında yayınlanan Felsefe ve İnsan Bilimleri adlı metinde önerilmiştir. Bu metnindeki tutum, aynı zamanda Freud ve Lacan adlı makalede de görülebilir. Althusser makalesini, Lacan tarafından önerilen Freud a dönüş ve bilinçdışının Freudcu teorisine sıra dışı bir övgüyle bitirir: insan öznesinin Marx tan bu yana ekonomik, politik ya da felsefe açısından, tarihin merkezî olmadığını biliyoruz hattâ aydınlanma felsefecilerine ve Hegel e karşı olarak tarihin merkezî olmadığını ve ancak ideolojik bir ters anlama ile zorunlu bir merkezî andıran bir yapıya sahip olduğunu biliyoruz. Freud a gelince o da, gerçek öznenin, özünde bireyin, ego özellikli, ben, bilinç ya da varoluş merkezli olmadığını bulmuştur, bu varoluş kendisi için varoluş olduğu gibi vücudun, kendisinin ya da davranışın varoluşu da olabilir, insan öznesinin merkezî dışarıya atılmıştır. Onu öyle bir yapı oluşturur ki, ancak ve ancak kendini tanıdığı ideolojik formasyonlarda ve 19

9 20 ALTHUSSER ve PSİKANALİZ benliğinin hayali yanlış anlamalarında böyle bir merkez varmış zannedilir. 1 Böylece bilinçdışı ile psişik olanı özünde bir tutan Freud un, kendi teorisini Kopernik devrimine benzetmesi, insan öznenin merkezden atılmışlığı sürecindeki ek bir aşamayı oluşturur. Althusser e göre bu süreç, Marx ın tarihi (insanların tarihini) yapan bir özne kavramı olmadığını öne sürmesiyle, ayrıca klasik ekonomi politiğin varsayımları olarak geliştirilen ekonomik etkinliğin temel açıklayıcı ilkesi olarak, ihtiyaçların ön plana çıkartılmasını çürütmesi ile başlamıştır. Aslında Kapital in yazarı, ihtiyaçların (Homo economicus un temel niteliği) öznesi olan insanda, o insanın kendi alanındaki görüngülerin ekonomik niteliğini keşfeden bir antropolojinin [ ] ideolojik niteliğini ortaya koydu. 2 Marx ın Teorik Büyük Devrimi başlıklı derslerinden biri de budur: Marx homo economicus ya da ihtiyaçların insanının temel bir veri olarak alınıp ortaya çıkarılmasına dayanan ampirist-pozitivist ideolojiye karşı gelerek, ekonomik olayların belirlenmesinde ve oluşmasında üretim tarzı ile belirlenen temel bir yapının varlığını öne sürmüştür (üretim ilişkileri ile üretim güçlerinin birliği bu yapıyı sağlar). Böyle bir teorik devrim Freud un Düşlerin Yorumunda gerçekleştirdiği teorik devrime garip bir biçimde benzer; Freud da bilincin baş değil, ama ikinci bir rol oynadığı, merkezde değil, çevrede kaldığını bulmuş ve böylece bilinci başa koyan ve benlik bilimi olarak gelişen psikolojiden kesin olarak kopmuştur. Althusser, Lacan ın psikanaliz ile ilgili Ecole Normale da organize ettiği seminerlerin başladığı yılın başında, 26 Kasım 1963 ta- 1 L. Althusser, Freud et Lacan, s L. Althusser, Kapital in Nesnesi, Kapital i Okumak [1965] içinde, L. Althusser, É. Balibar, R. Establet, P. Macherey, J. Rancière, 1996 Paris, PUF, s. 369.

10 MARX ın KEŞFİ, FREUD un KEŞFİ 21 rihinde Lacan a yazdığı bir mektupta, bu iki teorik devrim arasındaki benzerlik tezini sunmuştu. Hattâ Marx ın buluşunun Freud un buluşunu temellendirdiğini ve bir yol açtığını ima ederek, kendisinin Marx la ilgili olarak geliştirdiği çalışmaların, Lacan ın önerdiği Freud a dönüşün anlamının anlaşılmasının önkoşulu olduğunu belirtmişti. 3 Lacan ın savaştan hemen sonra Freud u yeniden okuyuşunda belirleyici bir eksen olarak psikolojinin teorik yanının küçümsenmesi düşüncesi önemli bir rol oynamıştır. Bu psikoloji, ruh bilimi, benlik bilimi ya da davranış bilimi olarak ele alınsa da, Lacan ın Amerikan psikanalizinin etkili temel akımlarına ego psikolojisi adını vererek açtığı savaştan ayrı düşünülemez. Burada şunu hatırlatalım: Benlik psikolojisi, Freud un ikinci topiğinin belirli bir okumasına dayanır, başka türlü söyleyecek olursak bu psişik aygıtın altben, ben ve üstben olarak ayrıştığı teoridir. Freud (1920) Zevk İlkesinin Ötesinde, sonra Ben ve Altben (1923) adlı makalesini yayınlayarak, daha önce Düşlerin Yorumu nda insan psişizminin özelliği olarak sunduğu bilinçdışı, önbilinç ve bilinç sistemlerini bırakmış ve onların yerine Üstben, Altben ve Ben üçlüsünü koymuştur. Benlik psikolojisinin özellikle Anna Freud dan sonra gelen yandaşları, Freud un İkinci Topik ini, benlik kuramı üzerinde yeniden yoğunlaşmak olarak anlamışlar ve sonuçta direnç analizi denilen psikanalitik iyileştirme tekniğini bu benlik e göre kavramışlar ve bu tekniğin güçlenmesi için çalışmışlardır. Oysa ikinci topiğin böyle bir yorumunun Freud un teorisini tamamıyla bir yanlış anlama ve hattâ kapatarak yok etme çabası olarak gören Lacan, bu türden yorumcuları meselenin teorik olduğu kadar pratik sonuçlarının da üstüne giderek suçlar. Lacan a göre bu 3 L. Althusser in Lacan a yazdığı 26 Kasım 1963 tarihli mektup, Psikanaliz Üzerine Yazılar s

11 22 ALTHUSSER ve PSİKANALİZ ikinci topik, özneyi değişik bir şekilde tanımlar. Özne artık bir ben özne değil, bilinçdışının öznesidir. Lacan bunu, tetikleyicinin (signifiant) * öznesi olarak, yani temelde (büyük) Öteki ne ait olan bir söylemin sembolik düzene bağlı öznesi olarak ifade eder. Söz gelişi Lacan, da öğretmen okulunda verdiği seminerin açılış dersi olan Bilim ve Hakikat de ikinci topiğin Aygıtlar Sertifikasyonu düzeni olmadığını, tam tersine daha çok Deneyimi yeniden inceleme ve böylelikle, yapısalcılığın o zamandan bu yana mantık çerçevesinde geliştirmeyi sağladığı bir tür diyalektik doğrultusunda, özneyi temelinden oluşturan bir bölme olduğunu savunur. 4 Descartes ın çağdaş bilimsel devrimin teorisi bağlamında belirlediği gibi, psikanalizin öznesinin de orijinal bir şekilde, yani öznenin sadece bilim ile atbaşı giden bir nokta, derinliği olmayan bir yer olarak ele alınması, onun biyolojik bireyle olduğu kadar psikolojik gelişme öznesiyle de özdeşleştirilmesini önermek demektir. Buradan yola çıkan Lacan, egemen durumlardaki psikanalist kurumların en çok da IPA yı (Uluslararası Psikanaliz Derneği) özneye psikolojik bir boyut katarak psikanalizi gerilettiği ve Freud un buluşundan uzaklaştırdığını belirterek derinlemesine eleştirir. Lacan ın tutumunu tamamıyla belirleyen bu eleştiri, özne kavramının hümanist olmayan bir tanımına kadar gider. Eğer psikanalizin işlem yaptığı özne, bilimin öznesiyse, o zaman her türlü hümanist gönderme, Freudcu bilinçdışı teorisinin içerisinde gereksiz kalır. Bundan şu çıkar; genel olarak İnsan bilimi olamaz, çünkü bilimin insanı yoktur. Sadece öznesi vardır. 5 * Türkçeye gösteren adıyla çevrilen kavram için tetikleyicinin uygun olduğunu düşünüyoruz. Zaten hiçbir şey göstermediği için dilbilimde ve psikanalizde bu adı alan bir kavrama gösteren denmesi aldatıcıdır. Psikanalizde en çok da Lacan psikanalizinde bir takım davranışların arkasında yer alıp onları dil temeliyle oluşturdukları için tetikleyen demenin uygun olduğunu düşünüyoruz. ç.n. 5 A.g. e., s