SIĞIR YETİŞTİRİCİLİĞİ VE BESİCİLİĞİ

SIĞIR YETİŞTİRİCİLİĞİ VE BESİCİLİĞİ Prof Dr. Orhan ALPAN Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Zootekni AnabilimDalı Emekli Öğretim Üyesi Prof Dr. Ali Rıza AKSOY Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi Zootekni Anabilim Dalı 6. Basım İsteme Adresi Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi Zootekni Anabilim Dalı 36100 Paşaçayırı/KARS Tel: 0 505 2914213 Faks: 0 474 2426853

Bu kitabın telif hakları Prof Dr. Orhan ALPAN ve Prof Dr. Ali Rıza AKSOY a aittir Tel: 0 505 2914213 Faks: 0 474 2426853 Her hakkı mahfuzdur ISBN 975-95445-0-4 1. Basım 1990 2. Basım 1992 3. Basım 1995 4. Basım 1998 5. Basım 2009 6. Basım 2012 Ön Kapak: Ceylanpınar Tarım İşletmesi sığır ahırı

Yazarların Hayvancılığa Gönül ve Emek verenlere Armağanıdır Bu kitabın basımı tarafından desteklenmiştir.

ÖNSÖZ İlk baskısı 1990 yılında yapılan Sığır Yetiştiriciliği ve Besiciliği kitabının beşinci baskısı da tükenmiş bulunuyor. Bugüne kadar kitap, çoğu veteriner fakültesi zootekni bölümlerinde ders kitabı, bazı veteriner ve ziraat fakültelerinin zootekni bölümlerinde ise başvuru kitabı olarak kullanılmıştır. Kitap, öğrencilerin yalnız ders ihtiyaçlarına değil onlara meslek yaşamlarında da yardımcı olacak bir kapsam ve düzende hazırlanmıştır. Kitabın yenilenen basımlarında, zaman içinde meydana gelen bilimsel, teknolojik ve ekonomik ilerlemeler ve değişen istatistiksel verilere yer verilmesine, yani güncellemeye özen gösterilmiştir. Otuz yıl kadar önce kitabın ilk hazırlıkları yapılırken onun, hem akademik çevrelere hem de sığır yetiştiricileri ve besicilerine hitap etmesi esas alınmıştı. O yandan bu yana geçen zaman içinde sığır yetiştiriciliği ve sığır besiciliği işletmelerinin yapı, büyüklük ve yönetimlerinde devrim niteliğinde gelişmeler meydana gelmiştir. Bir diğer deyişle dünün geleneksel ve genellikle küçük olan işletmelerinin çoğu, bugünün büyük, modern, bilimsel ve teknolojik yenilikleri özümsemiş işletmeler haline dönüşmüştür. İşletmelerdeki bu büyük evrim sonucu üretilen yüzlerce sağlıklı süt ve et ürünü, günümüz Türkiye sinde süper marketlerden mahalle bakkallarına kadar bütün satış noktalarının raflarını doldurmaktadır. Bu gerçekle gurur duyuyoruz. Kitapta süt ve besi sığırlarının genetik, biyolojik ve fizyolojik yapıları ile bu hayvanlardan en yüksek verimin alınabilmesi için gereken bakım, besleme, çevresel faktörler ve sürü yönetimi konuları etraflı bir şekilde ve bilimsel dayanakları ile işlenmiştir. Bu yönü ile kitap öğrenciden akademisyene, süt üretimi ve besi işletmelerinin çiftlik çalışanlarından işletme sahiplerine kadar geniş bir yelpazedeki ilgililere yardımcı bir nitelikte olduğuna inanmaktayız. Kitabın 6. basımında maddi katkılarından dolayı SÜTAŞ a teşekkür ederiz. İlgilenenlerin yararlanması yazarların mutluluğu olacaktır. Mayıs 2012 Em. Prof. Dr. Orhan ALPAN Prof Dr. Ali Rıza AKSOY

İÇİNDEKİLER Sayfa BÖLÜM 1. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE HAYVAN YETİŞTİRİCİLİĞİ 1.1. Tarihçe 12 1.1.1. Sığırın evciltilmesi 12 1.1.2. Modern Yetiştiriciliğe geçiş 12 1.2. Süt ve et üretimi 15 1.2.1 Süt üretimi 16 1.2.2 Et üretimi 17 1.3. Süt ve et tüketimi 18 1.4. Türkiye sığır varlığı 19 1.4.1 Coğrafi dağılım 19 1.4.2 Irk dağılımı 21 BÖLÜM 2. SIĞIRIN ZOOLOJİK SİSTEMDEKİ YERİ 2.1. Sınıflandırma 24 2.2. Sığır cinsinin türleri 24 2.2.1 Leptobovina 24 2.2.2 Bizontina 24 2.2.3 Bibovina 25 2.2.4 Bubalina 25 2.2.5 Taurina 26 2.3. Sığırın kökeni 27 BÖLÜM 3. TÜRKİYE SIĞIR IRKLARI 3.1. Yerli Kara 29 3.2. Doğu Anadolu Kırmızısı 30 3.3. Boz ırk 31 3.4. Güney Anadolu Kırmızısı 32 3.5. Lokal sığır ırkları 33 BÖLÜM 4. KÜLTÜR SIĞIR IRKLARI 4.1. Sütçü ırklar 35 4.1.1 Holştayn 35 4.1.2 Jersey 38 4.1.3 Angler 39 4.1.4 Guernsey 40 4.1.4 Diğer sütçü ırklar 40 4.2. Kombine ırklar 40 4.2.1 Esmer ırk 42 4.2.2 Montafon 44 4.2.3 Simental 44 4.2.4 Diğer kombine ırklar 45 4.3 Etçi ırklar 46 4.3.1 Hereford 46 4.3.2 Angus 48 4.3.3 Şorthorn 48 4. 3.4 Santa gertrudis 49 4. 3.5 Şarole 49 4. 3.6 Diğer etçi ırklar 50 BÖLÜM 5. YETİŞTİRME METOTLARI

5.1. Saf yetiştirme 53 Sayfa 5.1.1 Akrabalı yetiştirme 53 5.1.2 Akrabalık dışı yetiştirme 59 5.2. Ticari yetiştirme 59 5.2.1 Türler arası birleştirme 60 5.2.2 Irklar arası birleştirme 60 BÖLÜM 6. SELEKSİYON 6.1. Tanımı ve amacı 63 6.2. Seleksiyon metotları 65 6.2.1 Bireysel verilere göre seleksiyon 65 6.2.2 Akraba verilerine göre seleksiyon 66 6.3. Önemli karakterler ve seleksiyon 68 6.3.1 Sütçü sığırlar 68 6.3.2 Etçi sığırlar 72 6.4. Birden fazla karakterin seleksiyonla geliştirilmesi 74 6.4.1 Sıra ile seleksiyon (Tandem selection) 74 6.4.2 Baraj metodu (Independent culling level) 75 6.4.3 İndeks metodu 76 6.5. Boğalarda seleksiyon 78 6.5.1 Boğa adaylarının seçimi 78 6.5.2 Boğa indeksleri 79 6.6. İneklerde seleksiyon 84 6.6.1 Yetiştirme değeri 84 6.6.2 Tahmini verim farkı 85 6.6.3 İnek indeksi 86 6.6.4 Seleksiyon etkinliği 87 6.7. Genetik ıslahı engelleyen faktörler 87 6.7.1 Gen sayısı 88 6.7.2 Karakter sayısı 89 6.7.3 Yetiştirme politikası 89 6.7.4 Üreme hızı 89 6.7.5 Hastalıklar 90 6.7.6 Kan yakınlığı 90 6.7.7 Bileşiklik 90 BÖLÜM 7. SIĞIRLARIN BESLENMESİ 7.1. Sindirim sistemi 92 7.1.1 Midelerde sindirim 92 7.1.2 Bağırsaklarda sindirim 93 7.2. Besin maddeleri 93 7.2.1 Besin maddeleri ihtiyaçlarının tespiti 94 7.2.2 Besin maddeleri ihtiyacı 95 7.3. Yem maddeleri 103 7.3.1 Kaba yemler 103 7.3.2 Kesif yemler 109 7.4. Sığır rasyonları ve uygulamalar 110 7.4.1 Besin maddeleri ihtiyacı 111 7.4.2 Rasyonun hesaplanması 112 BÖLÜM 8. MEME SİSTEMİ VE LAKTASYON 8.1. Memenin morfolojisi 120

8.1.1 Dış görünüş 120 Sayfa 8.1.2 Memenin vücuda bağlantısı 121 8.1.3 Memenin iç yapısı 122 8.1.4 Memenin dolaşım sistemi 123 8.1.5 Memenin büyüme ve gelişmesi 123 8.2. Sütün yapımı 125 8.2.1 Süt maddelerinin sentezi 125 8.2.2 Sütün salgılanması 126 8.2.3 Sütün indirilmesi 127 8.3. Sütün sağımı 129 8.3.1 Buzağının emmesi 129 8.3.2 Elle sağım 129 8.3.3 Makine ile sağım 129 8.3.4 Sağım makinesinde pulzasyon 130 8.3.5 Sağımın uygulanması 131 8.4. Kaliteli süt üretimi 133 8.4.1 İneğin sağlığı 133 8.4.2 Bakıcının sağlığı 133 8.4.3 Süt kova ve kapları 133 8.4.4 Sütün ahırdan çıkartılması 134 8.4.5 Sütün süzülmesi 134 8.4.6 Sütün soğutulması 134 8.5. Süt kompozisyonunu etkileyen faktörler 136 8.5.1 Süt yağı 136 8.5.2 Süt proteini ve diğer maddeler 136 8.6. Meme hastalıkları 137 8.6.1 Mastitis 137 8.6.2 Meme ödemi 139 8.7. Laktasyon 140 8.7.1 Laktasyonun başlaması 140 8.7.2 Süt veriminin seyri 141 8.7.3 Süt verimini etkileyen faktörler 143 8.7.4 Genetik yapı ve süt verimi 143 8.7.5 Kuru dönem ve süt verimi 143 8.7.6 Buzağılama mevsimi ve süt verimi 144 8.7.7 Beden ağırlığı ve süt verimi 146 8.7.8 Östrus gebelik ve süt verimi 146 8.7.9 Beslenme ve süt verimi 147 8.7.10 Çevre sıcaklığı ve süt verimi 147 8.8. Süt veriminin standardizasyonu 148 8.8.1 Buzağılama yaşı 148 8.8.2 Laktasyon süresi 149 8.8.3 Sağım sayısı ve aralığı 150 8.8.4 Süt yağı oranı 152 BÖLÜM 9. REPRODÜKSİYON 9.1. Dişi genital sistemi 155 9.2. Erkek genital sistemi 156 9.3. Östrus ve periyodu 158 9.4. Suni ve tabi tohumlama 159

9.4.1 Suni tohumlamanın tarihi gelişimi 159 Sayfa 9.4.2 Suni tohumlamanın yararları 159 9.4.3 Spermanın alınması ve işlenmesi 160 9.4.4 İneğin suni tohumlaması 161 9.5. Embriyo transferi 162 9.5.1 Süper-ovulasyon ve embriyo toplama 162 9.5.1 Embriyo muhafaza ve transferi 163 9.6. Klonlama 164 9.6.1 Klonlamanın mekanizması 164 9.6.2 Klonlamadan beklentiler 165 9.6.3 Karşı görüşler 165 9.7. Reprodüksiyon ve sürü yönetimi 166 9.7.1 Servis periyodu (Açık periyot) 166 9.7.2 Buzağılama 167 9.8. Reprodüksiyonu engelleyen faktörler 167 9.8.1 Genetik ve anatomik kusurlar 167 9.8.2 Fizyolojik kusurlar 168 9.8.3 Fertilizasyon ve gebelik kusurları 169 9.8.4 Beslenmeyle ilgili kusurlar 169 9.8.5 Genital sistem hastalıkları 170 BÖLÜM 10. GENÇLERİN BAKIM VE BÜYÜTÜLMESİ 10.1. Doğumda buzağının bakımı 173 10.2. Buzağının beslenmesi 174 10.2.1 Kolostrum 174 10.2.2 Süt 175 10.2.3 Yapay süt 176 10.2.4 Buzağı büyütme yemi 178 10.2.5 Kuru ot 178 10.3. Büyüme 179 10.3.1 Büyümenin dönemleri 180 10.3.2 Süt danası eti için büyüme 182 10.4. Diğer bakım konuları 182 10.4.1 Barınaklar 182 10.4.2 Numaralama 185 10.4.3 Boynuz önleme 187 10.4.4 Fazla meme başlarının alınması 187 10.5. Buzağı hastalıkları 188 10.5.1 Septisemi 188 10.5.2 Pneumoni 189 10.5.3 Adi ishaller 189 10.6. Düvelerin bakımı 189 10.6.1 Düvelerde ilk tohumlama 190 10.7. Genç erkeklerin bakımı 191 BÖLÜM 11. İNEKLERİN BAKIMI 11.1. Bakıcının rolü 193 11.2. Sığırda davranış 194 11.3. Adaptasyon-aklimatizasyon 195 11.3.1 Sıcağa tolerans 195 11.3.1 Soğuğa tolerans 198

11.4. Buzağılama öncesi ve sonrası bakım 198 11.4.1 Kuru dönem 199 11.4.2 Buzağılamada ineğin kondisyonu 200 11.4.3 Buzağılama 200 11.4.4 Buzağılama mevsimi 201 Sayfa BÖLÜM 12. SIĞIRDA TİP PUANTAJI 12.1. Genel bilgiler 203 12.2. Ortak puantaj sistemi 204 12.2.1 Irk özellikleri 205 12.2.2 Genel görünüş 206 12.2.3 Sütçülük karakteri 207 12.2.4 Beden kapasitesi 208 12.2.5 Meme sistemi 208 BÖLÜM 13. SIĞIR ETİ ÜRETİMİ 13.1. Üretim kaynakları 210 13.2. Türkiye besiciliğinin gelişimi 211 13.3. Besicilik nedir? 211 13.4. Besiciliğin şekilleri 212 13.4.1 Ekstansif besi 212 13.4.2 Yarı entansif besi 213 13.4.3 Entansif besi 213 13.5. Sığır besiciliğinin avantajları 214 13.6. Hayvanla ilgili faktörler 216 13.6. 1 Sığırın ırkı 216 13.6. 2 Besilik sığırın yaşı 219 13.6. 3 Sığırın cinsiyeti 220 13.6. 4 Sığırın kondisyonu 221 13.7. Sığır besisinde yem 222 13.7. 1 Yem maddeleri 222 13.7. 2 Günlük yem miktarı 225 13.7. 3 Kaba - kesif yem oranı 226 13.7. 4 Rasyon hesaplanması 226 13.7. 5 Yem maddelerinin temini 230 13.8. Besilik hayvan temini 230 13.9. Besi süresi 231 13.9.1 Kısa süreli besi 231 13.9.2 Orta süreli besi 231 13.9.3 Uzun süreli besi 231 13.10. Besi tesisleri 232 13.10.1 Ahırlar ve sundurmalar 232 13.10.2 Zemin ve yemlikler 233 13.10.3 Diğer tesis ve ekipmanlar 234 13.11. Sağlık koruma 235 13.11.1 Koruyucu tedbirler 236 13.11.2 Aşılamalar 236 13.11.3 İlaçlamalar 237 13.12. Pazarlama 237 13.12.1 Kesim olgunluğu 237 13.12.2 Fiyat 238

13.12.3 Hayvan pazarları 239 13.13. Hayvan nakli 240 13.13.1 Taşıma öncesi yemleme 240 13.13.2 Uygun taşıt aracının seçimi 241 13.13.3 Yükleme, taşıma, indirme 241 Sayfa 13.13.4 Taşıma firesi 242 BÖLÜM 14. KESİM VE KARKAS 14.1. Canlı sınıflandırma (Grading) 243 14.2. Kesimler 245 14.3. Karkas 247 14.3.1 Et randımanı 248 14.4. Karkasın parçalanması 249 İNDEKS 252 Ahır planları 255 Yapım halindeki bir ahır resmi 257