DOKTORA TEZİ T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ PERİODONTOLOJİ ANABİLİM DALI

OĞUL MUVAFFAK GÜNAY PERİODONTOLOJİ ANABİLİM DALI T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ AĞIZ SAĞLIĞI VE PERİODONTAL SAĞLIĞIN ÖNEMİNİN PERİODONTAL KLİNİK PARAMETRELERLE İLİŞKİSİNİN İNCELENMESİ OĞUL MUVAFFAK GÜNAY TEMMUZ 217 PERİODONTOLOJİ ANABİLİM DALI TEMMUZ 217

AĞIZ SAĞLIĞI VE PERİODONTAL SAĞLIĞIN ÖNEMİNİN PERİODONTAL KLİNİK PARAMETRELERLE İLİŞKİSİNİN İNCELENMESİ Oğul Muvaffak GÜNAY DOKTORA TEZİ PERİODONTOLOJİ ANABİLİM DALI GAZİ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TEMMUZ 217

iv AĞIZ SAĞLIĞI VE PERİODONTAL SAĞLIĞIN ÖNEMİNİN PERİODONTAL KLİNİK PARAMETRELERLE İLİŞKİSİNİN İNCELENMESİ (Doktora Tezi) Oğul Muvaffak Günay GAZİ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Temmuz 217 ÖZET Ağız sağlığı, ağız boşluğu ve onu çevreleyen yapılarda, hastalık veya rahatsızlık veren herhangi bir durumun olmaması olarak tanımlanmıştır. Çalışmamızın amacı hastaların ağız sağlığı davranış ve düşünceleri, ağız bakım alışkanlıkları, ağız sağlığı ve periodontal sağlığa verdikleri önem hakkında bilgi elde etmek; yaş, cinsiyet, sigara kullanımı ve eğitim düzeyi ile periodontal sağlık arasındaki ilişkiyi tespit edebilmek için bir durum değerlendirilmesi yapmaktır. Araştırmamızda 18 yaş ve üzerindeki 251 hastaya ağız sağlığı anketi uygulanmış ve hastaların Ramfjord dişlerinden CD, SKI, GI ve PI ölçümleri yapılmıştır. Araştırmamızda elde ettiğimiz sonuçlara göre kadınların ortalama PI, SKI, GI, CD ölçüm değerlerinin erkeklere kıyasla daha düşük olduğu ancak bu farklılığın PI,SKI ve GI parametreleri için istatistiksel olarak anlamlı olmadığı tespit edilmiştir. Kadınların ortalama CD değerinin erkeklere göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde düşük olduğu bulunmuştur. Anket sorularına verilen yanıtlara bakıldığında; kadınların erkeklere göre ağız sağlıklarını daha pozitif yönde etkileyecek düşünce ve davranışlara sahip oldukları gözlenmiştir. Çalışmamızda; eğitim seviyesindeki artışın, ağız sağlığına verilen önem ve diş hekimini ziyaret etme sıklıklarındaki artışla paralel olduğu görülmektedir. Ağız bakım işlemleri konusu ile ilgili bilginin edinildiği kaynak sorgulandığında, bireylerin %62,2 sinin bu bilgiyi diş hekiminden, %37,8 nin ise diğer kaynaklardan ( TV, internet, aile ve yakınları vb.) aldığı tespit edilmiştir. Genel sağlık açısından da oldukça önem arz eden ağız ve diş sağlığının eldesinin ve korunmasının iyi bir eğitimle sağlanabileceği ve bu konudaki uygulamaların icrasında en uygun ve tek yetkili kişinin diş hekimleri olduğu görüşündeyiz. Bu konuda daha çok sayıda bireylerin katılımıyla gerçekleştirilecek daha kapsamlı ileriki çalışmalara gereksinim olduğu inancındayız. Bilim Kodu : 148 Anahtar Kelimeler : ağız sağlığı, periodontal sağlık, önem Sayfa Adedi : 133 Danışman : Prof.Dr. Gönen Özcan

v INVESTIGATION OF THE RELATIONSHIP BETWEEN PERIODONTAL CLINICAL PARAMETERS AND THE IMPORTANCE OF ORAL HEALTH AND PERIODONTAL HEALTH (Ph. D. Thesis) Oğul Muvaffak GÜNAY GAZİ UNIVERSITY INSTITUTE OF HEALTH SCIENCES July 217 ABSTRACT Oral health is defined as the absence of any disease or discomfort in the oral cavity and surrounding structures. Our aim is to obtain information about the importance of oral health behaviors, oral care habits, oral health and periodontal health and to assess the relationship between age, gender, smoking and education level and periodontal health. In our study, 251 patients aged 18 years and older were measured by oral health questionnaire and clinic measurements were recorded including PD, BOP, GI and PI from Ramfjord teeth. According to the results of our study, it was determined that the mean PD, BOP, GI and PI measurement values of women were lower than that of men, but this difference was not statistically significant for BOP, PI and GI parameters. The mean PD value of women was found to be statistically significantly lower than that of males. When the answers given to the questionnaire were examined; we found that the increase in the level of education in our study was parallel to the increase in the importance of oral health and the frequency of visits to the dentist. When the source of information about oral care procedures was investigated in our research it was determined that 62.2% of the individuals received this information from the dentist and 37.8% from the other sources (TV, internet, family members). Oral and dental health which are very important in terms of general health can be achieved with a good oral health education and dentists are the only authorized person in the practice of this subject. We believe that there is a need for more extensive work to be undertaken with the participation of a greater number of individuals. Science Code : 148 Key Words : oral health, periodontal health,importance Page Number : 133 Advisor : Prof.Dr. Gönen Özcan

vi TEŞEKKÜR Periodontoloji alanında doktora eğitimi alma fırsatını bana veren ve ömrüm boyunca sonsuz saygı duyacağım değerli hocam Sayın Prof.Dr. Köksal BALOŞ' a, Doktora eğitimime başladığım ilk günden bu yana benden sabrını, hoşgörüsünü, bilgisini ve deneyimlerini esirgemeyen değerli hocam ve danışmanım Sayın Prof.Dr. Gönen ÖZCAN'a, Bilgi ve tecrübelerini benden esirgemeyen ve üzerimde çok büyük emekleri olan Gazi Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Periodontoloji Anabilim Dalı nın tüm öğretim üyelerine, Doktora eğitimim ve doktora tezimi hazırlama sürecinde desteğini hiçbir zaman esirgemeyen, tezimin yürütülmesinde büyük pay sahibi olan Dt. Nihan AKDOĞAN ve Dr. Dt. Gökçen ALTAN 'a, Tanımaktan ve yıllarca beraber çalışmaktan çok mutlu olduğum, ihtiyaç duyduğum her durumda yardımları, destekleri ve dostluklarıyla hep yanımda olan tüm asistan arkadaşlarıma, Sabır, özveri ve sevgi ile hep yanımda olan, doktora çalışmamda yardım ve desteğini hep arkamda hissettiğim sevgili eşim Uzm. Dt. İrem GÜNAY' a, Emek ve sevgisiyle bugünlere gelmemi sağlayan, haklarını asla ödeyemeyeceğim sevgili aileme, teşekkürlerimi sunuyorum.

vii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... TEŞEKKÜR... İÇİNDEKİLER... ÇİZELGELERİN LİSTESİ... ŞEKİLLERİN LİSTESİ... SİMGELER VE KISALTMALAR... iv vi vii x xiii xiv 1. GİRİŞ VE AMAÇ... 1 2. GENEL BİLGİLER... 5 2.1. Periodontal Hastalığın Tanımlanması... 5 2.2. Periodontal Hastalığın Patogenezi... 6 2.3. Periodontal Hastalıkların Sınıflandırılması... 8 2.4. Periodontolojide İndeks Sistemleri... 9 2.4.1. Gingival İndeks (GI, Löe&Silness, 1963, 1967)... 1 2.4.2. Plak İndeksi (PI,Löe&Silness,1964)... 1 2.4.3. Cep Derinliği Ölçümü (PD)... 11 2.4.4. Sondlamada Kanama İndeksi (BOP, Ainamo&Bay, 1975)... 11 2.5. Periodontal Hastalıkların Etiyolojisi... 11 2.6. Periodontal Sağlığı Etkileyen Faktörler... 12 2.6.1. Yaş... 12 2.6.2. Cinsiyet... 13 2.6.3. Sosyo-ekonomik durum... 14 2.6.4. Eğitim Düzey... 14 2.6.5. Fiziksel aktivite... 14 2.6.6. Obezite... 15

viii Sayfa 2.6.7. Sistemik Sağlık... 16 2.6.8. Sigara... 16 2.6.9. Stres... 17 2.6.1. Alkol kullanımı... 18 2.7. Ağız sağlığı davranışlarının değerlendirilmesi... 18 3. GEREÇ VE YÖNTEM... 23 3.1. Çalışma Tasarımı ve Örneklem Seçimi... 23 3.2. Anket Formu... 23 3.3. Klinik Periodontal Muayene ve Periodontal Ölçümler... 23 3.4. İstatiksel Analiz... 24 4. BULGULAR... 25 4.1. Anket Verilerinin Dağılımı... 25 4.2. Anket Verilerinin Karşılaştırılması... 33 4.2.1. Diş sağlığına ilişkin yanıtların yaş, cinsiyet ve eğitim durumlarına... 33 4.2.2. Diş sağlığının önemine ilişkin yanıtların yaş, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırılması... 47 4.2.3. Diş tedavisinin önemine ilişkin yanıtların yaş, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırılması... 67 4.3. Klinik Ölçüm Verilerinin Dağılımı... 82 4.4. Klinik Parametrelerin Karşılaştırılması... 82 4.4.1. Yaş Gruplarına Göre Klinik Parametrelerin Karşılaştırılması... 82 4.4.2. Cinsiyete Göre Klinik Parametrelerin Karşılaştırılması... 83 4.4.3. Eğitim Durumlarına Göre Klinik Parametrelerin Karşılaştırılması 84 5. TARTIŞMA... 87 6. SONUÇ VE ÖNERİLER... 11 KAYNAKLAR... 13

ix Sayfa EKLER... 123 EK-1. Etik kurul onayı... 124 EK-2. Anket formu... 125 EK-3. Bilgilendirilmiş gönüllü olur formu... 131 EK-4. Kilinik ölçümler... 132 ÖZGEÇMİŞ... 133

x ÇİZELGELERİN LİSTESİ Çizelge Sayfa Çizelge 4.1. Katılımcıların tanımlayıcı bilgilerine ilişkin dağılımlar... 25 Çizelge 4.2. Çizelge 4.3. Katılımcıların diş sağlığı uygulamalarına ilişkin yanıtların dağılımları... 26 Katılımcıların diş sağlığının önemine ilişkin sorulara verilen yanıtların dağılımı... 28 Çizelge 4. 4. Katılımcıların diş tedavisinin önemine ilişkin sorulara verilen yanıtların dağılımı... 31 Çizelge 4.5. Çizelge 4.6. Çizelge 4.7. Çizelge 4.8. Çizelge 4.9. Diş taşı temizliği de dahil olmak üzere hiç diş eti tedavisi gördünüz mü? sorusuna verilen cevapların yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 34 Dişlerinizi günde kaç defa fırçalarsınız? sorusuna verilen cevapların yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 36 ''Diş fırçalama ve diğer ağız bakımı konusu ile ilgili bilgiyi nereden edindiniz?'' sorusuna verilen cevapların yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 38 Dişlerinizi fırçalarken aynada diş ve dişetlerinizin durumuna bakar mısınız? sorusuna verilen cevapların yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 4 Diş ipi/ arayüz fırçası kullanıyor musunuz? sorusuna verilen cevapların yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 42 Çizelge 4.1. Dişlerinizi fırçalamadığınızda huzursuz olur musunuz? sorusuna verilen cevapların yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 44 Çizelge 4.11. Diş ipi/arayüz fırçası kullanmadığınızda huzursuz olur musunuz? sorusuna verilen cevapların yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 46 Çizelge 4.12. Diş bakımında diş hekiminin önerdiği diş fırçası ve diş ipi/ arayüz fırçasının kullanılması çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 48 Çizelge 4.13. Dişleri düzenli fırçalamak ağız sağlığını korumada çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 5

xi Çizelge Sayfa Çizelge 4.14. Her koşulda (evde olmasanız da, çok uykulu olsanız da) dişlerin fırçalanması çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 52 Çizelge 4.15. Her koşulda (evde olmasanız da, çok uykulu olsanız da) diş ipi/ arayüz fırçası kullanılması çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 54 Çizelge 4.16. Diş fırçalama esnasında acele etmemek ve dişlerin tüm yüzeylerini fırçalamak çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 56 Çizelge 4.17. Diş fırçalama esnasında diş eti kanaması ve/veya ağrı olmaması çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 58 Çizelge 4.18. Gargara kullanmak ağız sağlığını korumada çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 6 Çizelge 4.19. Diş ipi / arayüz fırçası kullanmak ağız sağlığını korumada çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 62 Çizelge 4.2. Diş ve diş eti sağlıklı olması genel sağlığın önemli bir parçasıdır ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 64 Çizelge 4.21. Bir bireye ait ilk izlenimde o kişinin diş ve dişetlerinin görünümü çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 66 Çizelge 4.22. Diş tedavisi çok stresli bir deneyimdir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 68 Çizelge 4.23. Diş tedavilerini aksatmamak ağız sağlığı için çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 7 Çizelge 4.24. Diş hekiminin tavsiyelerine uymak ağız sağlığı için çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 72 Çizelge 4.25. Diş ve dişetlerinin sağlıksız olması kişinin genel sağlığını olumsuz etkiler ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 74

xii Çizelge Sayfa Çizelge 4.26. Sağlıklı bir ağzın sahip olması gereken özellikler arasında hastalara sunulan maddelerin yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 76 Çizelge 4.27. Ağız ve diş sağlığı problemlerinden sizin için en en önemli olanları sorusuna verilen yanıtların yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 79 Çizelge 4.28. Diş eti tedavileri sonrasında, diş eti sağlığının korunması için düzenli diş hekimi kontrolleri çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı... 81 Çizelge 4.29. Katılımcıların klinik ölçümlerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler... 82 Çizelge 4.3. Yaş gruplarına göre klinik parametrelerinin karşılaştırılması... 83 Çizelge 4.31. Cinsiyete göre klinik parametrelerinin karşılaştırılması... 83 Çizelge 4.32. Eğitim durumlarına göre klinik parametrelerinin karşılaştırılması... 84

xiii ŞEKİLLERİN LİSTESİ Şekil Sayfa Şekil 3.1. Ramfjord dişleri... 24 Şekil 3.2. CP-Williams periodontal sondu... 24

xiv SİMGELER VE KISALTMALAR Bu çalışmada kullanılmış simgeler ve kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur. Kısaltmalar Açıklamalar CD CPITN DMFS DMFT GI IL-1 Maks MDP Min mm OH Ort PI SKI SS WHO Cep Derinliği Toplumun Periodontal Tedavi İhtiyaç İndeksi Çürük, Kayıp, Dolgulu Diş Yüzeyleri İndeksi Çürük, Kayıp, Dolgulu Dişler İndeksi Gingival İndeks İnterlökin-1 Maksimum Mikrobiyal Dental Plak Minimum Milimetre Oral Hijyen Ortalama Plak İndeksi Sondlamada Kanama İndeksi Standart Sapma Dünya Sağlık Örgütü

1 1. GİRİŞ VE AMAÇ Ağız sağlığı, ağız boşluğu ve onu çevreleyen yapılarda, hastalık ve/veya rahatsızlık veren herhangi bir durumun olmaması olarak tanımlanmıştır [1]. Bireylerin hem genel sağlığının hem de refahının ayrılmaz bir parçası olan ağız sağlığı, hayat kalitesini doğrudan veya dolaylı olarak etkilerken, genel sağlığın sağlanması ve idamesinde de ağzın sağlıklı olması son derece önemlidir [2-6]. Ağız sağlığını tehdit eden en önemli hastalıklar Dünya Sağlık Örgütü (WHO) nün de belirttiği gibi diş çürükleri ve periodontal hastalıklardır [7]. Periodontal hastalıklar dişleri saran ve destekleyen dokularda meydana gelen patolojik değişikleri ifade eder [8]. Günümüzde, ağız sağlığı ve özellikle de periodontal sağlığı bozan en önemli etiyolojik faktörün mikrobiyal dental plak (MDP) olduğu kabul edilmektedir [9, 1]. Kompleks bir yapıda olan mikrobiyal dental plağın diş yüzeyleri üzerinde birikmesi ve etkili bir şekilde uzaklaştırılamaması sonucunda toksik ürünlerin etkisiyle periodontal sağlığın bozulmasına sebep olmaktadır [11, 12]. Başta oral hijyen (OH) olmak üzere, diyet, sigara kullanımı, diabetes mellitus, genetik miras ve sosyo-ekonomik ve kültürel faktörler periodontal hastalıkların gelişiminde temel risk faktörleri olarak gösterilmektedir [13-17]. Periodontal hastalıkların tedavisi ile ilgili yapılan uzun süreli klinik çalışmalarda MDP kontrolünü hedef alan iyi ağız bakımı ile diş yüzey temizliği ve kök yüzeyi düzeltilmesi ile başarılı sonuçlar alındığı saptanmıştır [18, 19]. WHO verilerine göre gelişmekte olan birçok ülkede periodontal hastalıklar sıklıkla görülmekte ve önemli bir sağlık problemi olarak öne çıkmaktadır (18). Periodontal hastalıklar dünya toplumlarında tüm yaş gruplarını etkilemekle beraber erişkinlerde daha sık görülür [2, 21]. Erişkinlerde diş kayıplarının %7'inden periodontal hastalıklar sorumlu tutulmaktadır [22]. Periodontal hastalıklar erişkinler arasında hem diş kaybının hem de ağız sağlığının bozulmasının birincil nedenidir [23]. Ağız sağlığını korumada, diş fırçası ve diş ipi/ ara yüz fırçası gibi OH araçlarının uygun şekilde ve düzenli kullanımının şart olduğu toplumun büyük çoğunluğunca bilinmesine rağmen birçok kişi bu konuda zafiyet gösterir ve bunun doğal sonucu

2 olarak hem diş çürükleri hem de periodontal hastalıklar gelişir [24]. Bu noktada hastaların kendi ağız sağlıkları üzerindeki etkisinin tümüyle davranışsal olduğu ortaya çıkar [25]. Bireylerin ağız sağlığı ile ilgili tutum ve davranışlarının şekillenmesinde yaş, cinsiyet, kişilik yapısı, ağız sağlığı bilinci, eğitim düzeyiyle sosyal ve demografik faktörler de etkilidir [26, 27]. Ağız sağlığını konu alan çalışmalarda; dünyanın farklı toplumlarında yer alan bireylerin yaş, cinsiyet, ırk, alışkanlık, sistemik hastalık, sigara kullanımı, eğitim düzeyi, sosyoekonomik ve kültürel durumlarına göre periodontal sağlık seviyelerinin ve dolayısıyla ağız sağlık seviyelerinin değişebildiği sonucuna varılmıştır [28-35]. Araştırmacılar bugüne kadar birçok farklı anket ve indeks sistemi kullanarak hastaların OH davranış, alışkanlık ve tutumları hakkında veri elde etmeye, cinsiyet, yaş, eğitim seviyesi, sosyokültürel durumun ağız sağlığı ve periodontal sağlık üzerine etkisini değerlendirmeye çalışmışlardır. Ülkemizde bugüne kadar hasta davranışları, OH alışkanlıkları ve periodontal sağlıklarını değerlendiren birçok çalışma yapılmıştır. Oktay, C. (1975) periodontal hastalıkların sıklığı ve bunlara etki eden faktörleri irdeleyen çalışmasında OH seviyesinin hastalık şiddetine paralel olarak çok düşük olduğunu belirtmiştir [36]. Baloş ve diğerleri (1983) farklı yaş gruplarında periodontal durum ve diş çürüklerini değerlendirdikleri Ramfjord dişlerinde gerçekleştirilmiş, Löe'nin plak ve gingival indeksinden yaralandıkları çalışmalarında diş çürüğü ve periodontitis görülme sıklığının yaşla beraber arttığını ifade etmişlerdir [37]. Güngör ve diğerleri (1999) yaptıkları eğitim seviyesinin ağız sağlığı üzerine etkisini değerlendirmeyi amaçladıkları çalışmalarında eğitim seviyesi arttıkça bireylerin diş fırçalama alışkanlığının arttığı buna bağlı olarak ağız sağlığı seviyelerinin arttığını ifade etmişlerdir [38]. Kara ve diğerleri (24), hastaların ağız ve diş sağlığı ve sahip oldukları periodontal hastalıkları hakkındaki bilgi düzeylerini belirlemek amacıyla yaptıkları

3 çalışmalarında önceden periodontal tedavi gören hastaların ağız ve diş sağlıklarına olan ilgilerinin ve bilgilerinin tedavi görmeyenlere göre daha çok olduğunun görüldüğünü belirtmişlerdir [39]. Gökalp ve diğerleri (24) yetişkinlerde ağız-diş sağlığı ile ilişkili olabilecek bazı sosyo-demografik özellikleri, ağız-diş sağlığı ile ilgili davranış ve bazı beslenme alışkanlıklarını, diş çürüğünün prevalansını, şiddetini ve periodontal durumu tespit etmek amacıyla yaptıkları çalışmalarında erişkin hasta (35-44 yaş) grubunda periodontal olarak sağlıklı birey sayısının çok az olduğu ve yaşlı (65 yaş üstü) periodontal hastalarda sağlığın daha da kötü seviyede olduğunu ifade etmişlerdir [4]. Özyemişçi ve diğerleri (214), Hiroshima Dental Davranış Envanteri adlı anketi modifiye ederek kullandıkları çalışmalarında, kadınların erkekler göre OH alışkanlıklarının daha olumlu olduğu ve hastaların eğitim seviyesi yükseldikçe diş ipi kullanımının arttığını ifade etmişlerdir [41]. Hastalara ağız sağlığı ile ilgili anketlerin sunulması yoluyla hastaların ağız hastalıkları ve periodontal hastalığa bakış açılarını değerlendirmek, hastaların tavırları ve alışkanlıklarını değerlendirmek, yaygın olarak kullanılan periodontal indeksler yoluyla da periodontal sağlık seviyesini değerlendirmek mümkün olabilir. Bu bilgiler ışığında çalışmamızın amacı hastaların ağız sağlığına ilişkin davranış ve düşünceleri, ağız bakım alışkanlıkları, ağız sağlığı ve periodontal sağlığa verdikleri önem hakkında bilgi elde etmek; yaş, cinsiyet, sigara kullanımı ve eğitim düzeyi ile periodontal sağlık arasındaki ilişkiyi tespit edebilmek için durum değerlendirilmesi yapmaktır.

4

5 2. GENEL BİLGİLER 2.1. Periodontal Hastalığın Tanımlanması Periodontal dokular; dişleri çevreleyen ve destekleyen diş eti, sement, periodontal ligament ve alveol kemiğinden oluşur. Periodontal hastalıklar; dişleri ve çevresindeki sert ve yumuşak dokuları etkileyen diş eti ekstraselüler bağ dokusunda enflamatuar hücre birikimi ile karakterize, klinik olarak diş eti kanamasının yanısıra zamanla alveol kemiğinin kaybı, periodontal cep oluşumu ve diş kaybının görüldüğü kronik enflamatuar hastalıklardır [42]. Periodontal hastalıklar tüm dünyada en yaygın olarak görülen, periodontal dokuların enflamatuar değişiklikleri ile karakterize kronik enfeksiyöz hastalıklardır [43]. Günümüze kadar yapılan epidemiyolojik araştırmalar sonucunda, gingivitis ve periodontitisi içeren periodontal hastalıklar, dünya genelinde yetişkin popülasyonun yaklaşık %5-%9'ını etkilediği gösterilmiştir [44]. Periodontal hastalıkların klinik bulguları diş eti kanaması, periodontal cep oluşumu, sondlanabilir cep derinliğinde artış ve alveol kemiğinin kaybıdır [42]. Periodontal hastalık tedavi edilmediği takdirde dişlerde migrasyon ve mobilite artışı ve diş kaybına sebep olabilir. Dünya toplumlarında diş kaybının önde gelen nedenleri ilerlemiş diş çürüklerinin yanı sıra destrüktif periodontal hastalıklardır. Diş kaybı bireylerin fonksiyonel ve estetik yetersizlikler yaşamasına ve yaşam kalitesinin azalmasına sebep olmaktadır [44-46]. Periodontal hastalığın yaşam kalitesine etkisi sadece ağız boşluğu ile sınırlı kalmayıp bireylerin sistemik sağlığını da olumsuz etkileyebilmektedir. Literatürde periodontal hastalığın, kalp damar hastalıkları, diabet, pnömoni, düşük doğum ağırlığı ve erken doğum ile ilişkili olabileceği belirtilmiştir [47, 48]. Periodontal hastalıklar, temel olarak gingivitis ve periodontitis olmak üzere iki ana gruba ayırılmaktadır. Gingivitis, diş yüzeyinde mikrobiyal dental plağın birikimi sonucunda diş etinde enflamatuar sürecin gelişmesi ile karakterizedir [49]. Diş etinde enflamasyonun ilk subjektif bulgusu fırçalamada kanamadır; bununla beraber diş eti oluğu sıvısında

6 artış ve sondlamada kanama diğer klinik bulgulardır. Gingivitiste diş eti ödemli ve hiperemiktir; doku hasarı sadece diş eti ile sınırlı kalır ve dokunun rejenerasyonu olasıdır. Gingivitisin seyri bazı ilaçların kullanımıyla, hamilelik ve püberte döneminde ortaya çıkan hormonal değişikliklerle farklılık gösterebilmektedir, hormonal değişikliklerin üst düzeye çıktığı bu dönemlerde bulgular daha da belirginleşmektedir. Fenitoin, siklosporin-a ve nifedipin gibi bazı ilaçların kullanımında diş etinde mikrobiyal dental plağa karşı oluşan aşırı enflamatuar cevap sonucu diş eti büyümesi gerçekleşebilmektedir. Diş eti dokusunu etkileyen bir diğer önemli etken ise sigaradır. Sigara, diş etinde meydana gelen enflamasyonun klinik olarak maskelenmesine sebep olup, doku hasarını da şiddetlendirebilmektedir [5]. Periodontitis, periodontopatojen olarak adlandırılan spesifik mikroorganizmaların neden olduğu, peridontal ligament ve alveoler kemiğin yıkımıyla sonuçlanan, klinik olarak cep derinliğinde artış, diş eti çekilmesi veya her ikisiyle beraber ilerleyen, dişlerin destek dokularının enflamatuar hastalığı olarak tanımlanmaktadır [51]. Periodontitisin başlaması ve ilerlemesi süreçlerinde periodontopatojenler tek başına belirleyici faktör değildir. Periodontitis birçok etkene bağlı bir hastalık olup, bireyin mikrobiyal etkene vereceği immün-enflamatuar cevabın niteliği dişi destekleyen dokularda yıkım meydana gelip gelmemesinde rol oynamaktadır [52]. Genetik yapı, çevresel ve kişisel özellikler (hijyen, sigara kullanımı, parafonksiyonel alışkanlıklar vb.) gibi birçok faktör bu cevabı etkileyebilmektedir [39, 5]. 2.2. Periodontal Hastalığın Patogenezi Periodontal cep içinde 5 den fazla türde mikroorganizma tespit edilmiş olmasına rağmen bunların küçük bir kısmı etiyolojik ajan olarak tanımlanmıştır [53]. Porphyromonas gingivalis, Aggregatibacter actinomycetemcomitans, Tannerella forsythia, Volinella recta, Fusobacterium nucleatum, Peptostreptococus micros, Capnocythophaga ve Prevotella intermedia gibi mikroorganizmalar periodontopatojen olarak gösterilmiştir [5]. Periodontopatojenler ve diğer mikroorganizmalar doku yıkımına sebep olabilecek bir takım toksin ve enzimleri üretirler. Konu hakkında yapılan birçok çalışmada periodontal dokuların yıkımında iki çeşit mekanizmanın olduğu tespit

7 edilmiştir. Söz konusu mekanizmaların birincisi; bakterilerin ürettiği toksik maddeler, proteaz enzimleri ve endotoksinlerle meydana gelen doğrudan yıkıcı etki iken ikincisi ise konak tarafından üretilen IL-1 ve TNF-alfa gibi enflamatuar mediatörlerin aracılık ettiği dolaylı yıkıcı etkidir. Periodontal hastalığın başlama zamanı, ilerleme hızı ve yıkım siddetinin bireyler arasında farklılık göstermesi, periodontopatojenlere karşı oluşan enflamatuar cevabın her bireyde farklı olabileceğini akla getirir. Genetik ve çevresel faktörler, sistemik hastalıklar ve parafonksiyonel alışkanlıklar hem periodontal hastalığın patogenezini hem de konağın tedaviye vereceği cevabı etkileyen ve değiştiren faktörlerdir [54]. Periodontal dokularda mikrobiyal dental plağa karşı gelişen enflamatuar ve immün yanıt, dokuları lokal mikrobiyal etkilerden koruyarak mikroorganizmaların ve zararlı ürünlerinin doku içine yayılmasını önler. Konak savunmasına bağlı gerçekleşen enflamatuar cevap, çevredeki bağ dokusu hücrelerinin ve elemanlarının yıkımı doğrultusunda gelişerek konağın zarar görmesine neden olabilir. İnflamatuar cevap bağ dokusundan daha derinlere mine-sement sınırının da apikaline doğru ilerleyerek bağ dokusu ataşmanının kaybına ve alveol kemiğinin yıkımına da neden olabilir [55]. Gingivitis ve sonrasında periodontitisin gelişiminde histopatolojik olarak başlangıç lezyonu, erken lezyon, yerleşmiş lezyon ve ilerlemiş lezyon olmak üzere 4 aşama tespit edilmiştir [56]. 1) Başlangıç Lezyonu: MDP birikimini takiben 4 gün içinde gerçekleşir. Periodontal dokulardaki kan damarları genişler, damarların geçirgenlikleri artarak ödem oluşur. Diş eti oluğu sıvısı artar, nötrofiller diş eti oluğuna göç eder, bağ dokusunda bozulmalar oluşur ve TNF-alfa salınımı görülür. Bu aşamada lezyon klinik olarak gözlenmez [57]. 2) Erken Lezyon: MDP birikimini takip eden 4.-7. günlerde ortaya çıkar. Lenfositler ve makrofajların artış göstermesi ile karakterizedir [57]. Kılcal damarlar ve çevrelerindeki alanda enflamatuar infiltrat birikimi artar ve gingivitis tablosu ortaya çıkar. Bağ dokusunda kollajen yıkımında artış ve fibroblastların kollajen yapımında azalma olur. Klinik olarak eritem ve sondlamada kanama gözlenebilir

8 [51, 54, 58]. Erken lezyonun bir sonraki aşama olan yerleşmiş lezyona geçmesi kişiden kişiye değişerek uzun süre alabilir, bu durum konağın hastalığa olan yatkınlığı ile ilişkilidir [55]. 3) Yerleşmiş Lezyon: MDP birikimini takip eden 14-21 günde gözlenir ve kronik gingivitis olarak adlandırılır. Kan damarlarında genişleme ve venöz dolaşımda bozulma görülür. Eritrositlerin damar dışına çıkmasıyla diş eti mavimsi kırmızı renkte görülür. Diş eti bağ dokusundaki kollajen lifler bozulmuş, bu alanlar nötrofil, monosit ve mast hücrelerinden oluşan infiltrat ile dolmuştur. Plazma hücrelerinin varlığı yerleşmiş lezyonun karakteristik özelliğidir. Bu aşamada kollajen liflerin yıkımı devam eder ancak henüz alveol kemiğinde yıkım gözlenmez [57]. 4) İlerlemiş Lezyon: Periodontitis olarak da adlandırılan bu aşamada lezyon diş eti içinde kalmayıp, bağ dokusu ataşmanına doğru yayılır. Dokulara lenfosit ve makrofaj yayılımı devam ederken baskın hücre tipi plazma hücreleridir. Periodontal cep oluşumu, periodonatal cep tabanında ülserasyonlar, periodontal ligament ve alveoler kemiğin kaybı gözlenir [51]. 2.3. Periodontal Hastalıkların Sınıflandırılması Periodontal hastalıkların sınıflandırılmasında, günümüzde geçerli olan sınıflandırma 1999 yılında Amerikan Periodontoloji Akademisi (AAP) tarafından şu şekilde yapılmıştır [59]. - Gingival Hastalıklar - Mikrobiyal dental plağa bağlı gingival hastalıklar - Mikrobiyal dental plağa bağlı olmayan gingival hastalıklar - Kronik Periodontitis - Agresif Periodontitis - Sistemik Hastalıkların Bulgusu Olarak Meydana Gelen Periodontitis - Nekrotizan Periodontal Hastalıklar - Endodontik Lezyonlarla İlişkili Periodontitis - Periodonsiyum Apseleri - Gelişimsel ya da Kazanılmış Deformiteler ve Durumlar

9 2.4. Periodontolojide İndeks Sistemleri Periodontal hastalıkların sıklığını, çeşitli çevresel faktörlere göre dağılımını, periodontal hastalık sınıflandırmasına göre tanısal farklılıkları etiyolojik faktörleri ve tedaviye cevapları değerlendirmek amacıyla çeşitli indeks sistemleri kullanılmaktadır. Günümüzde sıklıkla kullanılan periodontal indeksler, periodontal hastalıkları ölçmede, değerlendirmede ve tedavide önemli araçlardır. Epidemiyolojik araştırmalarda kullanılması amaçlanan indekslerin kabul edilebilir olması için sahip olması gereken özellikler şu şekilde özetlenebilir: uygulayıcılar tarafından kolay kullanılabilmeli, klinik uygulamalarda nesnel belirlemeler yapılabilmeli, daha önceden oluşturulmuş istatistiksel analizlerle uyumlu olmalı, elde edilen sonuçlar güvenilir olmalı, uygulama süresi kısa olmalı ve ölçümler tekrarlandığında aynı sonuçlar elde edilebilmelidir [6]. Periodontolojide kullanılan indeksler: - Periodontal durumu değerlendiren indeksler - Periodontal hastalık indeksi (PDI, Ramfjord, 1959) - Periodontal indeks (PI, Russel, 1956) - Yayılım ve şiddet indeksi (Carlos ve diğerleri,1986) - Diş eti enflamasyonunu ölçen indeksler - Gingival indeks (Löe& Silness, 1963, 1967) - Sondlamada kanama indeksi (BOP, Ainamo & Bay, 1975) - Papil kanama indeksi (PBI, Saxer& Mühleman, 1975) - Kanama indeksi (BI, Ainamo & Bay, 1976) - Diş eti kanama zamanı indeksi (Nowicki ve diğerleri, 1981) - Modifiye diş eti indeksi (Lobene ve diğerleri, 1986) - Tedavi gereksinimlerinin değerlendirilmesi - Periodontal tedavi gereksinimi indeksi (PTNS) - Toplumda periodontal tedavi gereksinimi indeksi (CPITN) - Eklenti miktarını değerlendiren indeksler - Plak indeksi ( PI, Silness&Löe, 1964) - Basitleştirilmiş OH indeksi ( Greene ve Vermillion, 1964)

1 - Quigley-Hein Turesky plak indeksi (Turesky ve diğerleri,197) - Diş taşı indeksi (Bethsda, 1987) 2.4.1. Gingival İndeks (GI, Löe&Silness, 1963, 1967) Bu indeks Löe ve Silness tarafından 1963 te geliştirilmiş, 1967 de ise çeşitli araştırmacılar tarafından modifiye edilmiştir. Bu sistemde enflamasyonun en temel bulgusu olan kanama değerlendirilir. Dişlerin mezial, distal, vestibul ve lingual bölgesinde diş eti dokusu değerlendirilir. Bölgelerdeki gingival indeks skorlarının toplanıp 4 e bölünmesi ile dişe ait gingival indeks, bu değerlerin toplanıp diş sayısına bölünmesi ile de kişiye ait ginigival indeks skoru elde edilir [61]. Gingival indeks değerleri: Sağlıklı diş eti, enflamasyon yok. 1 2 3 Diş etinde hafif enflamasyon, renk değişikliliği ve hafif ödem var, sondlamada kanama yok. Diş etinde orta derecede enflamasyon, kırmızılık ve ödem var, sondlamada kanama var Diş etinde ileri derecede enflamasyon, kızarıklık ve ödem var, spontan kanama görülebilir 2.4.2. Plak İndeks (PI, Löe &Silness, 1964) Bu indekste, sondlama işlemiyle tüm dişlerin veya seçilen dişlerin mezial, distal, vestibul ve lingual yüzeyinde diş etiyle ilişkide olan MDP kalınlığı değerlendirilir [62, 63]. Plak indeks değerleri: Diş etine komşu bölgede plak yok. 1 Serbest diş eti kenarında ve dişe komşu bölgeye yapışmış film halinde plak 2 3 Diş eti cebi ve gingival marjinde ve/veya komşu yüzeyinde çıplak gözle izlenebilen orta derecede yumuşak eklenti birikimi Diş eti cebi ve/veya gingival marjin ve komşu diş yüzeyinde bol miktarda yumuşak eklenti

11 2.4.3. Cep Derinliği Ölçümü (PD) Williams tipi periodontal sondun,5 mm çapındaki ucu dişin uzun eksenine paralel bir biçimde basınçsız olarak kendi ağırlığı ile periodontal cebe yerleştirilerek cep tabanı ile serbest diş eti kenarı arasındaki mesafe ölçülür. 2.4.4. Sondlamada Kanama İndeks (BOP, Ainamo&Bay, 1975) Periodontal sond ile cep derinliği ölçümü yapıldıktan 1-15 saniye sonra kanamanın olması halinde + olarak değerlendirilir. Sondlamada kanama İndeksi = Sondlamada kanayan alan sayısı x 1 Ölçülen alan sayısı Sondlamada kanama indeksi bu formüle göre % olarak hesaplanır. 2.5. Periodontal Hastalıkların Etiyolojisi Periodontal dokularda dejeneratif, neoplastik, atrofik ve enfeksiyöz nedenlere bağlı problemler ortaya çıkmakla birlikte periodontal hastalıkların büyük bir yüzdesinin primer etkeni MDP tır [22, 64]. MDP, dişler üzerinde biriken yapışkan ve renksiz bir biofilm tabakasıdır [65-67]. Bu biofilm tabaka temel olarak mikroorganizmalardan oluşur ve 1 gram MDP yaklaşık 2x1 11 bakteri içerir. Yapılan kültür çalışmalarında MDP içerisinde 7 den fazla mikrobiyal türün bulunduğu tespit edilmiş olup halen yeni türler keşfedilmektedir [68, 69]. Tüm bu türler içinde ancak bazı patojen mikroorganizmaların, hastalık oluşumunda önemli rollerden birini üstlendikleri kabul edilmiştir. Bu patojenler Porphyromonas gingivalis, Tannerella forsythia, Prevotella intermedia, Treponema denticola, Fusobacterium nucleatum, Aggregatibacter actinomycetemcomitans ve Eikenella corrodens gibi gram(-) mikroorganizmalardır [7-73]. MDP içerisinde mevcut olan mikroorganizmalar interselüler bir matriks içerisinde yer alır. MDP interselüler matriksini; tükürük, diş eti oluğu sıvısı ve bakteriyel

12 ürünler kaynaklı organik ve inorganik materyaller oluşturur. Matriksin organik bileşenleri; polisakkaritleri, proteinleri, glikoproteinleri ve lipidleri içerir. İnorganik kısmı ise temel olarak kalsiyum ve fosfor kaynaklıdır [74, 75]. Bu kompleks yapı sebebiyle MDP herhangi bir çalkalama işlemiyle değil ancak diş fırçalama ve ara yüz temizliği araçlarının kullanımı ile mekanik olarak diş yüzeyinden uzaklaştırılabilir [76]. MDP diş yüzeyinden uzaklaştırılmadığında, diş yüzeyi, dişeti kenarı ve dişeti altında birikerek, bakterilerin dokuya etkisi nedeniyle konakta immün ve enflamatuar yanıta yol açar [76-78]. Bakteriler dişeti kenarı bölgesinde kolonize olup çoğaldıktan sonra dişin apikal yönünde ilerlerler ve böylelikle bağlantı epitelinin mine-sement birleşiminin apikaline göç etmesine, kollajen liflerin kaybına, bağ dokusu fibrillerinin bozulmasına ve komşu dokuların yıkımına neden olurlar [5, 56, 79, 8]. 2.6. Periodontal Sağlığı Etkileyen Faktörler Periodontal hastalıklar; yaş, cinsiyet, sosyo-ekonomik durum, eğitim düzeyi, fiziksel aktivite düzeyi, obezite, stres, sigara ve alkol kullanma alışkanlığı gibi faktörlerden etkilenmektedir [13, 81-85]. Sigara kullanımı periodontitis için bir risk faktörü olarak değerlendirilirken [86-88] yaş, cinsiyet, sosyo- ekonomik durum ve stres risk etkeni olarak değerlendirilmektedir [83-85, 89]. Genç bireylerde, bayanlarda, beyaz ırkta, gelir düzeyi ve eğitim düzeyi yüksek, fiziksel aktivitesi yüksek ve sigara kullanmayan bireylerde; baylara, siyah ırka, düşük gelir düzeyi ve eğitim seviyesi olan, düşük fiziksel aktiviteli ve sigara kullanan bireylere oranla daha az periodontal hastalık görüldüğü tespit edilmiştir [82, 84, 9, 91]. 2.6.1. Yaş Periodontal hastalıkların görülme sıklığı ve şiddetinin yaşla birlikte artması, genç bireylere oranla yaşlı bireylerin periodontitis için daha yüksek risk altında olduğunu gösterir [86, 92-94]. Yaşlanma ile birlikte görülen dejeneratif değişikliklerin periodontitise yatkınlığı arttırdığı düşünülmektedir. Ayrıca diğer risk faktörlerine uzun yıllar maruz kalma, zamanla kümülatif bir etki yaratarak yaşlı bireylerde kronik periodontitis görülme sıklığını arttırıyor olabilir [17].

13 Yapılan bir çalışmada, daimi dişlerde periodontal ataşman kaybı ile birlikte görülen periodontitisin; 11 ve 15 yaşlarında %2 oranında, 25-29 yaşlarında %88 oranında, 45-49 yaşlarında ise %98,7 oranında görüldüğü belirtilmiştir [84]. Yapılan diğer bir çalışmada, 1986-1987 yılları arasında Birleşmiş Milletler deki çocuklarda yapılan ağız sağlığı araştırması sonuçlarına göre; etiyolojisinde immün faktörlerin devreye girdiği agresif periodontitis prevalansının 16-17 yaş aralığındaki gençlerde, 13-15 yaş aralığındaki çocuklara oranla 2 kat daha yüksek olduğu gösterilmiştir [95]. 2.6.2. Cinsiyet Cinsiyetin periodontal hastalıklar için muhtemel bir risk etkeni olduğu öne sürülmektedir [83, 85]. Yetişkinlerde, erkek bireylerin bayanlara oranla kronik periodontitis gelişimi açısından daha yüksek risk altında olduğu çeşitli çalışmalar ile gösterilmiştir [13, 92, 96]. Ancak genç erişkin ve çocuklarda periodontitis prevalansının daha düşük olması nedeniyle cinsiyetin bu yaş aralığındaki bireylerde bir risk faktörü olup olmadığı tam olarak net değildir [86]. Cinsiyetin; immün fonksiyon ve oto-immün hastalıklar (örn: lupus eritamatozis ve romatoid artrit) ın başlaması veya sonuçlanmasında değişiklik meydana getirdiği bilinmektedir [97]. İmmün cevapta cinsiyet farklılığı tam olarak anlaşılmamış olmakla birlikte, sekse özel genetik yapıda dimorfizmin ve/veya seks steroidlerinin değiştirilmesinin önemli olduğu düşünülmektedir [98, 99]. Ayrıca, erkeklerin ağız hijyenlerinin ve diş hekimine gitme alışkanlıklarının bayanlara oranla daha yetersiz olması da cinsiyetin periodontal hastalık için bir risk teşkil etmesinde önemlidir [1]. Yapılan bir çalışmada her yaş grubundaki erkek bireylerin bayanlarla kıyaslandığında daha fazla derin ceplere, ataşman kaybına ve daha yüksek sondlamada kanama skoruna sahip olduğu tespit edilmiştir. Bu durumun genellikle davranışsal farklılıklar ve kültürel alışkanlıklar ile ilişkili olduğu düşünülmektedir [11]. Yapılan çoğu epidemiyolojik çalışmada kızların erkeklere oranla daha iyi

14 ağız sağlığı davranışına sahip olduğu gösterilmiştir [12-19] Bazı epidemiyolojik araştırmalarda zayıf ağız hijyenine bağlı olarak, gingivitisin kadınlara oranla erkeklerde daha fazla görüldüğü tespit edilmiştir [11, 11, 111]. 2.6.3. Sosyo-ekonomik Durum Sosyo-ekonomik durum ve ağız sağlığı arasındaki ilişki geniş çaplı olarak araştırılmaktadır [4, 112-116]. Şiddetli kronik periodontitis, sosyo- ekonomik durumun güçlü bir göstergesi olan eğitim seviyesi ile ilişkili bulunmuştur [117]. Gingivitis ve kötü ağız hijyeni düşük sosyo-ekonomik seviye ile ilişkili olabilir [118-12]. Sosyo-ekonomik düzeyi düşük bireylerin, ağız hijyenlerinin, dental farkındalıklarının ve düzenli olarak diş hekimine gitme sıklıklarının az olmasından dolayı periodontal hastalık görülme sıklığı artmaktadır [86]. Çocuk yaşlardan itibaren sosyo-ekonomik düzeyi düşük bir ailede yetişen çocuklarda beslenme durumu ve immün sistem yanıtı etkilenmektedir ve bu durum immün fonksiyonu değiştirebilir ve yasamın ileri safhalarında enfeksiyöz ve iltihabi ağız hastalıklarına karşı yatkınlığı arttırabilir [86, 121]. 2.6.4. Eğitim Düzeyi Eğitim seviyesi ve sağlık durumu arasındaki pozitif korelasyon geniş bir yelpaze içinde incelenerek belgelenmiştir [122]. Sistemik sağlık ile benzer şekilde, periodontal sağlık ile eğitim düzeyi arasında da pozitif bir ilişki tespit edilmiştir [123-127]. Aradaki ilişkiyi değerlendiren bazı araştırıcılara göre eğitim düzeyi iyi olan bireylerin ağız hijyeninin daha iyi olmasının nedeni, bireylerin sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik durumunun daha iyi olmasından kaynaklanıyor olabilir [127]. 2.6.5. Fiziksel Aktivite Düzenli fiziksel aktivite genel sağlık durumunu olumlu yönde etkiler ve yaşam kalitesini arttırır [82, 128]. Fiziksel aktivite yetersizliğinin; obezite [129], diabet [13], hipertansiyon [131], kardiyovasküler hastalıklar [132], kolon kanseri ve yüksek kolesterol için bir risk olabileceği yapılan çalışmalar ile gösterilmiştir [82].

15 Son zamanlarda yapılan bazı çalışmalarda fiziksel aktivite düzeyi düşük olan bireylerin periodontal hastalık açısından daha yüksek risk altında olabileceği vurgulanmıştır [82, 133]. Fiziksel aktivite ile periodontal hastalık arasındaki patofizyolojik mekanizma tam olarak açıklığa kavuşmamış olsa da, bu mekanizma düşük fiziksel aktivitesi olan bireylerdeki artmış yağ doku miktarı ve insülin rezistansı ile açıklanabilir [133]. Düzenli fiziksel aktivite insüline hassasiyeti arttırarak, periodontitis için bir risk faktörü olduğu bilinen tip II diabet gelişimini engeller. Fiziksel aktivite sırasında kasların kasılması, insülin ile sinerjistik etki yaratarak hücrelerin içine glikoz alınımını arttırır. Bu durum, artmış kan akışı ve kas hücresi içine artmış glikoz transportu ile ilişkili olabilir [134]. Periodontal hastalık ile fiziksel aktivite arasındaki diğer bir olası mekanizma, periodontitis patogenezinde önemli rolü olan iltihabın fiziksel aktivite ile azalmasıdır. Yapılan çalışmalarda iltihabi belirteçlerin plazma seviyeleri ile fiziksel aktivite arasında negatif bir ilişki olduğu tespit edilmiştir [135, 136]. Bu durum fiziksel aktivitenin, kan akışı ve oksijen değişimi üzerine olumlu etkisi ile ilişkilendirilebilir. Fiziksel aktivitenin, artmış periodontitis prevalansı ile ilişkilendirilen obezite gelişmesini de engelleyebileceği belirtilmiştir [134]. Ayrıca fiziksel aktivitenin, artmış periodontitis prevalansı ile ilişkilendirilen stresi azaltarak periodontal sağlığa katkı sağladığı düşünülmektedir [137]. 2.6.6. Obezite Obezite ve aşırı kilo genel sağlığa risk oluşturacak anormal ve aşırı yağ birikimi olarak tanımlanır [138]. Ayrıca yağ hücrelerinin, iltihabın ve immünitenin düzenlenmesinde rol almasından dolayı, obezite kronik bir hastalık olarak tanımlanır [139]. Aşırı kilo ve obezite prevalansı, özellikle gelişmiş ülkelerde 198 lerden itibaren 3 katına çıkmış ve epidemik bir problem haline gelmiştir [14]. Son zamanlarda yapılan çalışmalarda aşırı kilolu veya obez olma durumu artmış periodontal hastalık yatkınlığı ve şiddeti ile ilişkilendirilmiştir [141-145]. Obezite ve periodontal hastalık arasındaki biyolojik ilişki adipoz doku tarafından salınan pro-

16 enflamatuar sitokinlere dayanmaktadır [146]. Bu durum obezite ve periodontitis patofizyolojisinde benzer bir mekanizma olduğunu destekler ve bu sitokinlerin sekresyonları periodontal hastalıklarda hiper iltihabi cevap oluşmasını tetikler [147]. Genç obez bireylerde (18-34 yaş) periodontal hastalık prevalansı normal kilolu bireylere oranla %76 oranında daha fazla görülmektedir [81]. 17-21 yaş aralığında aşırı kilonun artmış periodontal hastalık riski ile ilişkili olabileceği düşünülmektedir [148]. 2.6.7. Sistemik Sağlık Sistemik sağlık ile periodontal sağlık arasında çok yönlü bir ilişki vardır. Enflamatuar reaksiyonlar ve bağışıklık sistemi reaksiyonlarını içeren sistemik faktörler periodontal sağlığı bozabilir. Spesifik olarak endokrinopatiler (örn. diabetes mellitus), immünsüpresyon (AIDS), hematolojik bozukluklar (örn. Nötropeni) ve genetik bozukluklar (örn. Down Sendromu, Lökosit adezyon defekti sendromu) periodontal dokularda hasara neden olabilir. Bu sistemik etkenlerden sadece diabetus mellitus periodontal sağlığı doğrudan etkiler [149]. 2.6.8. Sigara Yapılan klinik ve epidemiyolojik çalışmalar sonucunda sigara kullanımının, periodontal hastalıklar açısından önemli bir risk faktörü olduğu ortaya konulmuştur [88, 15-155]. Sigara içen bireylerde periodontal hastalık görülme oranının içmeyenlere kıyasla 2-6 kez daha fazla olduğu rapor edilmiştir [153, 154, 156]. Sigaranın kullanımı sonucu periodontal dokularda öncelikle vazodilatasyon ve daha sonra nikotinin vazokonstrüktör etkisinden dolayı kan akımının azaldığı; dişeti enflamasyonu, kızarıklık ve kanamanın azalmasıyla periodontal problemlerin erken belirtilerinin inhibe olduğu gözlenmiştir [157]. Klinik olarak, sigara kullanımı ile azalmış enflamatuvar cevap ve artmış sondlama derinliği arasında ilişki olduğu tespit edilmiştir [158-16]. Sigara kullanımı, alveolar kemik yıkımının ve periodontal ataşman kaybının artmasına neden olmaktadır [151, 161-163]. Sigaranın bu etkisinde doz oldukça önem taşımaktadır. Sigara içme süresi ve

17 günlük tüketilen sigara sayısı arttıkça periodontitisin şiddetinin de arttığı bildirilmiştir [151, 162-164]. Yapılan çalışmalarda sigara içen bireylerde periodontitis ile ilişkili olan Porphyromonas gingivalis, Aggregatibacter actinomycetemcomitans, Bacteriodes forsythus, Prevotella intermedia, Pepto streptococcus micros, Fusobacterium nucleatum ve Campylobacter rectus türlerine daha fazla rastlandığı belirtilmiştir [153, 165, 166]. Sigaranın periodontal sağlık üzerine zararlı etkilerinin, konak immün cevabında rol oynayan makrofaj ve nötrofil fonksiyonlarında (fagositoz, kemotaksis) meydana getirdiği bozukluklara ve pro-enflamatuvar sitokin salınımını arttırmasına bağlı olduğu ileri sürülmektedir [167, 168]. Ayrıca lokal olarak dişeti damarlarında vazokonstriksiyon ve kollajen yıkımında artma meydana geldiği bildirilmektedir [169-171]. Sigarayı bırakmanın yıkıcı periodontal hastalıkların başlama ve ilerleme riskini azalttığı ve periodontal tedaviye cevabı geliştirdiği yönünde kanıtlar da mevcuttur. Sigara içmekten kaçınma, periodontal sağlığın korunmasında önemli bir faktördür [172]. 2.6.9. Stres Epidemiyolojik çalışmalar fizyolojik stres ve depresyon altındaki bireylerde periodontal hastalığın daha yaygın ve şiddetli olduğunu göstermektedir [173-176]. Stresin, periodontal sağlığı nasıl modüle ettiği, periodontal hastalıkların gelişimi ve ilerlemesi üzerindeki etkisi henüz tam olarak netlik kazanmamıştır [174, 177, 178]. Bazı araştırıcılara göre stres ve depresyon nedeniyle meydana gelen immün ve davranışsal değişikliklerin, bireyin enfeksiyonlara karşı hassasiyetini arttırması veya sigara içme alışkanlığı ve kötü ağız hijyeni gibi yaşam şekli faktörlerini etkilemesi olduğu düşünülmektedir [121, 175, 179-183] Stres, hipotalamus-hipofizadrenal korteks ve sempatetik sinir sistemini içeren çeşitli nöro-endokrin sistemleri aktive edebilir ve azalmış konak cevabına neden olabilir [179]. Adrenal korteksten kortizol, hipofiz bezinden ise kortikotropin salgılatıcı hormon serbestleşir [179, 184]. Stres ve periodontal hastalık arasındaki ilişkinin; dişeti oluğundaki interlökin-

18 1 seviyesindeki değişim, baskılanmış polimorfnüveli lökosit kemotaksisi ve fagositozu ayrıca azalmış lenfosit proliferasyonuna bağlı olabileceği bildirilmektedir [185, 186]. Stres ve periodontal hastalık ilişkisi için düşünülen diğer olası mekanizmalar; dişeti sirkülasyonundaki değişiklikler [187], tükürük akış hızı ve komponentlerindeki değişiklikler [188] ve endokrin değişiklikler [189] olarak sıralanmaktadır. 2.6.1. Alkol Kullanımı Fazla miktarda alkol kullanımı; kan basıncı, karaciğer sirozu, kardiyovasküler hastalık, diabet ve ağız kanserleri gibi pek çok hastalık riskini arttırır [19]. Son zamanlarda yapılan çalışmalarda aşırı alkol tüketimi artmış periodontal hastalık şiddeti ile ilişkili bulunmuştur [191, 192]. Alkol tüketimi, sigara kullanımı ve sağlıksız beslenme genellikle bir arada yer almaktadır. Yüksek oranlarda alkol ve sigara tüketimi şiddetli periodontal hastalık için bir risk faktörü olarak düşünülmektedir [2]. 2.7. Ağız Sağlığı Davranışlarının Değerlendirilmesi Ağız sağlığı; sosyal, fiziksel, zihinsel refahın ve genel sağlığın ayrılmaz bir parçasıdır. Ağız sağlığı ve genel sağlık durumu, bireyin kişisel özellikleri, davranışları ve algıları gibi birçok faktörün dinamik etkileşimine bağlıdır. Farklı ırk ve etnik gruplar arasında ağız sağlığı durumu ve fiziksel, sosyo-ekonomik, kültürel ve politik ortamda farklılıklar vardır. Çevreye verilen cevap bireyler ve toplumlar arasında farklılık gösterebilmektedir [193]. Sağlık davranışı, insanların sağlığını korumak, idame ettirmek ve hastalığı önlemek için gerçekleştirdiği faaliyetler olarak tanımlanmıştır [194]. Toplumlar ve toplumu oluşturan bireylerin toplumsal ve bireysel sağlık davranışını etkileyen faktörler arasında bireylerin bilinci, inanışları, tutumları, değerleri, becerileri, iktisadi durumları ile aile üyeleri, iş arkadaşları, toplumsal kanaat önderleri ve sağlık çalışanlarının doğrudan ve dolaylı etkileri öne çıkmaktadır [195].

19 Günümüze kadar birçok farklı toplumda yapılan çalışmaların bir kısmında araştırıcılar, uygun ağız sağlık davranışının göstergesi olarak periodontal sağlık durumu ve diş çürüklerinin teşhisine odaklanmışken, davranışsal bakış açısından araştırıcılara göre ağız sağlığı davranışının gelişimine etki eden faktörlerin neler olduğunun tespiti, ağız bakım işlemlerinin bireyin yaşam biçimiyle ilişkisi olduğunun tespiti çok daha önemli bir konu olduğu belirtilmektedir[193, 196, 197]. Ağız sağlığı davranışı ile ilgili yapılan pek çok çalışma, hastaların sağlık tutum ve davranışlarının öz bildirimi ve bu bildirimlerin ağız sağlık durumu arasındaki ilişki ile ilgilidir [29]. Kawamura ve diğerleri (1993), ağız sağlığı davranışının diş çürükleri ve periodontal durumla ilişkisini incelemek için yaptıkları çalışmalarında 571 erişkine Hiroshima Üniversitesi Dental Davranış Envanteri ( HU-DBI) anketinden yararlanılarak, CPITN sondu ile periodontal muayene yapmışlar ve elde ettikleri sonuçlara göre pozitif ağız sağlık davranışı ile periodontal sağlık arasında anlamlı bir ilişki saptamışlardır [29]. Levin ve diğerleri (24) ağız sağlığı davranışı ve diş çürükleri ilişkisini incelemek için 123 genç erişkin birey üzerinde yaptıkları çalışmalarında davranış değerlendirmesinde HU-DBI anketi ve çürük değerlendirmesinde çürük, kayıp, dolgulu, dişler indeksi (DMFT) ve çürük, kayıp, dolgulu diş yüzeyleri indeksi (DMFS) kullanmış ve düşük DMFT ve DMFS skorları ile pozitif ağız sağlığı davranışı arasında anlamlı bir ilişki tespit etmişlerdir [198]. Soutome ve diğerleri (211) 3 sorudan oluşan ağız sağlığı anketinin bireylerin ağız sağlığı davranış ve bilişlerini değerlendirmede kullanışlı olup olmadığını belirlemek için yaptıkları çalışmalarında 185 bireye anketi uygulamış ve anketin bireylerin motivasyon, becerilerinin değerlendirilmesi ve tahmininde yararlı bir araç olduğunu ifade etmişlerdir [199]. Gholami ve diğerleri (212) yetişkinler arasında periodontal sağlığa ilişkin bilgi ve tutumları, periodontal sağlık ve hastalık hakkında ne bildiklerini ve neye inandıklarını belirlemek, önleme uygulamalarını oluşturmak amacıyla anket uygulaması yaptıkları çalışmalarında 18-5 yaşlarındaki 791 yetişkininin yaş, cinsiyet, eğitim, medeni hal, istihdam ve ekonomik durum gibi demografik

2 özelliklerini değerlendirerek ve kadınların, üniversite eğitimi alanların ve yüksek ekonomik statüdekilerin periodontal sağlık bilgisinin daha iyi olduğunu ifade etmişlerdir [2]. Bhatia ve diğerleri (213) yetişkinlerin periodontal sağlık durumları, ağız sağlığı tavır, bilinçleri, ağız sağlığı-genel sağlık ilişkisi konulardaki düşünce ve tutumlarını değerlendirmeyi amaçladıkları çalışmalarında, ağız hijyeni uygulamalarını aksatmama ile ağız hijyen seviyeleri arasında anlamlı ilişkiler bulunduğunu, insanların kendi ağız sağlıklarına ilişkin farkındalıklarını ve bilgilerini artırarak ağız sağlığı tutumlarının geliştirilebileceğini ifade etmişlerdir [21]. Rathod ve diğerleri (216) periodontal sağlığa yönelik tutum ve davranışları değerlendirmek için 42 si sağlık çalışanı olmak üzere 798 bireyle yaptıkları çalışmalarında katılımcılara araştırma için özel hazırlanmış bir anket uygulamış ve sağlık çalışanlarının diş hekimlerini daha düzenli ziyaret ettiğini, daha düzenli ağız bakım işlemleri uyguladıklarını ve daha az dental problem yaşadıklarını ifade etmişlerdir [22]. Ülkemizde bugüne kadar hasta davranışları, OH alışkanlıkları, ve periodontal sağlıklarını değerlendiren birçok çalışma yapılmıştır. Oktay, C. (1975) 25-65 yaş arasındaki erişkinlerde periodontal hastalıkların sıklığı ve bunlara etki eden faktörleri irdeleyen 89 bireyi kapsayan çalışmasında periodontal hastalıklı birey sayısının %97 olduğu ve OH seviyesinin hastalık şiddetine paralel olarak çok düşük olduğunu belirtmiştir [36]. Baloş ve diğerleri (1983) farklı yaş gruplarında periodontal durum ve diş çürüklerini değerlendirdikleri Ramfjord dişlerinde gerçekleştirilmiş, Löe nin plak ve gingival indeksinden yaralandıkları çalışmalarında diş çürüğü ve periodontitis görülme sıklığının yaşla beraber arttığını ifade etmişlerdir [37]. Güngör ve ark. (1999) eğitim seviyesinin ağız sağlığı üzerine etkisini değerlendirmeyi amaçladıkları, yaşları 15-67 arasında değişen 95 hasta ile yaptıkları çalışmalarında eğitim düzeyi ile fırçalama alışkanlığı ve dolgulu diş

21 sayısı arasında ve yaş ile çürük diş sayısı ve protetik restorasyonlu diş sayısı arasında anlamlı ilişki bulunduğunu, eğitim seviyesi ile bireylerin ağız sağlığına verdikleri önemin paralel artış gösterdiğini, fırçalama alışkanlığının en üst düzeyde olan grubun üniversite mezunları olduğunu ifade etmişlerdir [127]. Kara ve diğerleri (24) hastaların ağız ve diş sağlığı ve sahip oldukları periodontal hastalıkları hakkındaki bilgi düzeylerinin belirlemek amacıyla 227 hasta üzerinde yaptıkları çalışmalarında 11 sorudan oluşan ve bu araştırma için hazırlanmış bir anket kullanmışlardır. Çalışmada elde edilen sonuçlara göre daha önceden periodontal tedavi gören hastaların ağız ve diş sağlıklarına ilişkin ilgilerinin daha önceden tedavi görmeyenlere kıyasla daha çok olduğu ortaya konmuştur [39]. Gökalp ve diğerleri (27) nın yetişkinlerde ağız-diş sağlığı ile ilişkili olabilecek bazı sosyo-demografik özellikleri, ağız-diş sağlığı ile ilgili davranış ve bazı beslenme alışkanlıklarını, diş çürüğünün prevalansını, şiddetini ve periodontal durumu tespit etmek amacıyla 3176 hasta üzerinde yaptıkları çalışmalarında, erişkin hasta (35-44 yaş) grubunda periodontal olarak sağlıklı birey sayısının çok az olduğu ve yaşlı (65 yaş üstü) hasta grubunda periodontal sağlığın daha da kötü seviyede olduğunu ifade saptamışlardır [4]. Doğan ve diğerleri (29) kadın ve erkeklerin ağız sağlığı davranış ve düşünceleri arasındaki farklılıkları saptamak amacıyla yaptıkları çalışmalarında 527 kişiye HU- DBI anketine ilave 7 soru ile oluşturdukları anketlerden yararlanmışlardır. Araştırıcılar, kadınların erkeklere göre diş fırçası seçimini daha doğru yaptığı, fırçalamaya daha çok zaman ayırdığı, diş hekimine ağrı olmadan da başvurduğu ve daha az sigara içtiği bilgisinden yola çıkarak kadınların erkeklere göre daha olumlu ağız sağlığı davranışına ve düşüncelerine sahip olduğunu belirtmişlerdir [23]. Ömürlü ve diğerleri (21) 16-85 yaş arası 35 hastada 612 diş restorasyonunun durumu ile birlikte hastaların ağız sağlığı davranışını değerlendirdikleri bir anket uygulaması da yapmışlar ve elde ettikleri sonuçlara göre hastaların %77,5 nin

22 sadece ağrı şikayeti olduğunda diş hekimine başvururken %84,8 nin günde 2 defa dişlerini fırçaladığını ifade etmişlerdir [24]. Gömeç ve diğerleri (21) 4 erişkin hastaya ağız sağlığı davranışlarını değerlendirmek üzere araştırma için özel olarak hazırlanmış bir anketten yararlanmışlar, elde ettikleri sonuçlara göre OH eğitimi almış kişilerin ağız ve diş sağlığına daha fazla önem verdiklerini, eğitim düzeyi arttıkça ağız sağlığında olumlu gelişmeler saptandığını ancak ara yüz temizlik ajanları kullanımının az sayıda olduğunu ifade etmişlerdir [25]. Özyemişçi ve diğerleri (214) halkın ağız sağlığı davranışı hakkında bilgi ve tutumları ile ilgili bilgi elde etmek amacıyla HU-DBI anketine 7 soru ilave ederek oluşturdukları anketlerini 258 hastaya uygulayarak yaptıkları çalışmalarında araştırmaya katılan kadınların anksiyete düzeyinin erkeklere göre daha yüksek olduğu kadınların OH alışkanlıklarının daha olumlu ve hastaların eğitim seviyesi yükseldikçe diş ipi kullanımının arttığını ifade etmişlerdir [41]. Çolakoğlu ve diğerleri (215) sosyo-ekonomik durum ile OH seviyesi arasındaki ilişkiyi incelemek için yaptıkları çalışmalarında 16 erişkin hastaya araştırma için özel olarak hazırlanmış bir anket uygulamışlar ve OH seviyesinin ölçümünde ise Quigley-Hein plak indeksini kullanmışlardır. Araştırıcıların elde ettikleri sonuçlara göre yüksek eğitim seviyesi ve gelir ile OH seviyesi arasında pozitif yönlü anlamlı bir ilişki tespit etmişlerdir [26].

23 3. GEREÇ VE YÖNTEM 3.1. Çalışma Tasarımı ve Örneklem Seçimi Bu çalışma, Ankara Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu ndan onay alındıktan sonra Ağustos 216-Ekim 216 tarihleri arasında Gazi Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Periodontoloji Anabilim Dalı Kliniği nde gerçekleştirildi. Çalışmaya 12 kadın ve 131 erkek olmak üzere 18 yaşını doldurmuş ve her bir yarım çenesinde en az 2 diş bulunan 251 hasta dahil edildi. Antibiyotik proflaksisi gerektiren ve periodontal durumu etkileyebilecek sistemik hastalığı olanlar, antibiyotik tedavisi altında olanlar, kontrolsüz sistemik hastalığı olanlar ile anket formunu doldurmayı kabul etmeyen bireyler araştırmaya dahil edilmedi. Tüm katılımcılara bilgilendirilmiş gönüllü olur formu imzalatıldı. 3.2. Anket Formu Anket formu, ilgili literatür taranmasını takiben modifiye ve adapte edilerek oluşturuldu. Katılımcılara yaş, cinsiyet, eğitim durumu vb. sosyo-demografik sorular ile birlikte OH alışkanlıkları, ağız sağlığı ve periodontal sağlık ile ilgili önem algısına dair 3 soru soruldu. Anket formundaki (Ek-2) sorular hastaya yüz yüze sorularak ve açıklanarak araştırmacı tarafından dolduruldu. 3.3. Klinik Periodontal Muayene ve Periodontal Ölçümler Anketin doldurulmasını takiben tüm hastaların Ramfjord dişlerinin (16, 21, 24, 36, 41, 44) (Ramfjord, 1959) [258] (Şekil 3.1) 6 yüzeyinden plak indeksi (PI, Silness&Löe,1964), gingival indeks (GI, Silness&Löe,1963,1967), sondlamada kanama indeksi (SKİ/BOP, Ainamo ve Bay, 1975) ve cep derinliği (CD) ölçümleri CP-Williams periodontal sondu (Şekil 3.2.) kullanılarak yapıldı. Ramfjord dişlerinden herhangi birinin ağızda bulunmaması halinde Şekil 3.1 de görülen

24 tabloya göre [258] ağızda yer almayan dişe alternatif gösterilen dişten ölçüm yapıldı. Ölçümlerin ardından hastalara gerekli tedaviler uygulandı. Şekil 3.1. Ramfjord dişleri [258] Şekil 3.2. CP-Williams periodontal sondu 3.4. İstatiksel Analiz Çalışmadan elde edilen verilerin değerlendirilmesi ve tabloların oluşturulması amacıyla SPSS (Statistical Package for Social Sciences) version 11.5 kullanılmıştır. Bu çalışmanın power analiz değeri,5 yanılma düzeyi ve %95 güvenilirlikle,86 olarak bulunmuştur. Nicel değişkenlerin sunulması amacıyla ortalama ve standart sapma, ortanca, minimum maksimum, nitel değişkenlerin sunumu için ise frekans ve yüzde değerleri kullanılmıştır. Nitel değişkenlerin karşılaştırılmasında Chi-Square (X 2 ) testi ve gerekli olduğu durumlarda Fisher Exact test kullanılmıştır. Nicel değişkenlerin değerlendirilmesinde ise parametrik test koşullarının (katılımcı sayısı ve normal dağılıma uygunluğun araştırılması) sağlandığı değişkenler için Student s t testi, One-way Anova, parametrik test koşullarının sağlanmadığı durumlarda ise Mann- Whitney U, Kruskal Wallis Varyans analizi uygulanmıştır. Bütün istatistiksel analizlerde önemlilik seviyesi olarak p<,5 değeri kabul edilmiştir.

25 4. BULGULAR 4.1. Anket Verilerinin Dağılımı Katılımcıların tanımlayıcı bilgilerine ilişkin veriler çizelge 4.1 de verilmiştir. Çizelge 4.1. Katılımcıların tanımlayıcı bilgilerine ilişkin dağılımlar n % Yaş 18-29 61 24,3 3-39 65 25,9 4-49 75 29,9 5-59 33 13,1 6 17 6,8 Cinsiyet Kadın 119 47,4 Erkek 132 52,6 Eğitim Durumu Lise ve altı 137 54,6 Üniversite 97 38,6 Yüksek Lisans ve üstü 17 6,8 Sistemik Hastalık Var 52 2,8 Yok 199 79,2 Sigara Kullanımı Evet içiyor 79 31,5 Hayır içmiyor 172 68,5 Çalışmaya 119 u (%47,4) kadın, 132 si (%52,6) erkek olmak üzere 18-72 yaş arası 251 hasta katılmıştır. Katılımcıların %24,3' ü 18-29 yaş arasında, %25,9' u 3-39 yaş arasında, %29,9' u 4-49 yaş arasında, %13,1' i 5-59 yaş arasında, %6,8' i 6 yaşından büyüktür; %54,6 u lise ve altı, %38,6 sı üniversite, %6,8' i yüksek lisans ve üstü mezunudur. Bireylerin %2,8' inin sistemik hastalığı vardır. Katılımcıların %31,5 i (79 kişi) sigara kullanırken, %68,5 i (172 kişi) sigara kullanmamaktadır.

26 Katılımcıların diş sağlığına ilişkin sorulara verdikleri yanıtların dağılımları çizelge 4.2 de verilmiştir. Çizelge 4.2. Katılımcıların diş sağlığı uygulamalarına ilişkin yanıtların dağılımları n % Diş temizliği de dahil olmak üzere hiç dişeti tedavisi gördünüz mü? Hiç tedavi görmedim 77 3,7 1 yıldan daha uzun süre önce tedavi gördüm 113 45 6-12 ay önce tedavi gördüm 32 12,7 6 aydan daha kısa süre önce tedavi gördüm 29 11,6 Dişlerinizi günde kaç defa fırçalarsınız? Düzenli fırçalama yapmıyorum 38 15,1 Günde 1 defa fırçalarım 98 39 Günde 2 defa fırçalarım 99 39,4 Günde 2 defadan fazla fırçalarım 16 6,4 Diş fırçalama ve diğer ağız bakımı konusu ile ilgili bilgiyi nereden edindiniz? Diş hekiminden bilgi edindim Evet 156 62,2 Hayır 95 37,8 Aile ve yakınlardan bilgi edindim Evet 42 16,7 Hayır 29 83,3 TV ve internetten bilgi edindim Evet 5 19,9 Hayır 21 8,1 Diğer kaynaklardan bilgi edindim Evet 3 1,2 Hayır Dişlerinizi fırçalarken aynada diş ve dişetlerinizin durumuna bakar mısınız? Evet 213 84,9 Hayır 38 15,1 Diş ipi / arayüz fırçası kullanıyor musunuz? Evet 78 31,1 Hayır 173 68,9 Dişlerinizi fırçalamadığınızda huzursuz olur musunuz? Evet 27 82,5 Hayır 44 17,5 Diş ipi / arayüz fırçası kullanılmadığınızda huzursuz olur musunuz? Evet 63 25,1 Hayır 188 74,9

27 Hastaların Diş taşı temizliği dahil olmak üzere hiç diş eti tedavisi gördünüz mü? sorusuna verilen yanıtlarına bakıldığında 77 (%3,7) hasta hiç tedavi görmediğini, 113 (%45) hasta 1 yıldan daha uzun süre önce tedavi gördüğünü, 32 (%12,7) hasta 6-12 ay arasında tedavi gördüğünü, 29 (%11,6) hasta ise 6 aydan daha kısa süre önce tedavi gördüğünü ifade etmişlerdir. Hastaların %15,1 i (38 hasta) düzenli fırçalama yapmadığını belirtirken, %39 u (98 hasta) günde 1 defa, %39,4 ü (99 hasta) günde 2 defa, %6,4 ü (16 hasta) ise günde 2 defadan fazla fırçalama yaptıklarını bildirmişlerdir. Hastaların kendilerine yöneltilen 'Diş fırçalama ve diğer ağız bakım işlemleri konusu ile ilgili bilgiyi nereden edindiniz? ' sorusuna verdikleri yanıtlara göre, %62,2 oranında diş hekiminden, %16,7 oranında aile ve yakınlarından, %19,9 oranında TV ve internetten bilgi edindikleri tespit edilmiştir. Hastaların %84,9 u (213 hasta) dişlerini fırçalarken aynada diş ve diş etlerinin durumuna baktıklarını, %15,1 i (38 hasta) ise bakmadıklarını bildirmişlerdir. Hastaların %82,5 i (27 hasta) dişlerini fırçalamadıklarında huzursuz olduklarını belirtirken, %17,5 i (44 hasta) ise dişlerini fırçalamadıklarında huzursuz olmadıklarını belirtmişlerdir. ''Diş ipi / arayüz fırçası kullanıyor musunuz?'' sorusuna verilen yanıtlara bakıldığında hastaların 78'i (%31,1) kullandığını, 173'ü (68,9) kullanmadığını ifade etmiştir. Diş ipi/ arayüz fırçası kullananlara yöneltilen ''Diş ipi / arayüz fırçası kullanılmadığınızda huzursuz olur musunuz?'' sorusuna verdikleri yanıtlara göre hastaların 63'ü (%8,7) huzursuz olurum derken 15'i (%19,7) huzursuz olmam yanıtını vermiştir. Katılımcıların diş sağlığının önemine ilişkin sorulara verdikleri yanıtların dağılımları çizelge 4.3 de verilmiştir.

28 Çizelge 4.3. Katılımcıların diş sağlığının önemine ilişkin sorulara verilen yanıtların dağılımı n % Diş bakımında diş hekiminin önerdiği diş fırçası ve/veya diş ipi/arayüz fırçasının kullanılması çok önemlidir Katılıyorum 215 85,7 Kararsızım 3 12 Katılmıyorum 6 2,3 Dişleri düzenli fırçalamak ağız sağlığını korumada çok önemlidir Katılıyorum 249 99,2 Kararsızım 2,8 Katılmıyorum Her koşulda (evde olmasanız da, çok uykulu olsanız da dişlerin fırçalanması çok önemlidir Katılıyorum 236 94 Kararsızım 15 6 Katılmıyorum Her koşulda (evde olmasanız da, çok uykulu olsanız da diş ipi/ arayüz fırçası kullanılması çok önemlidir Katılıyorum 116 46,2 Kararsızım 12 4,6 Katılmıyorum 33 13,1 Diş fırçalama esnasında acele etmemek ve dişlerin tüm yüzeylerini fırçalamak çok önemlidir Katılıyorum 243 96,8 Kararsızım 5 2 Katılmıyorum 3 1,2 Diş fırçalama esnasında diş eti kanaması ve / veya ağrı olmaması çok önemlidir Katılıyorum 236 94 Kararsızım 15 6 Katılmıyorum Gargara kullanmak ağız sağlığını korumada çok önemlidir Katılıyorum 162 64,5 Kararsızım 8 31,9 Katılmıyorum 9 3,6 Diş ipi / arayüz fırçası kullanmak ağız sağlığını korumada çok önemlidir Katılıyorum 153 61,2 Kararsızım 86 34,3 Katılmıyorum 11 4,4 Diş ve diş eti sağlıklı olması genel sağlığın önemli bir parçasıdır Katılıyorum 247 98,4 Kararsızım 4 1,6 Katılmıyorum Bir bireye ait ilk izlenimde o kişinin diş ve dişetlerinin görünümü çok önemlidir Katılıyorum 235 93,6 Kararsızım 16 6,4 Katılmıyorum

29 Diş bakımında diş hekiminin önerdiği diş fırçası ve/veya diş ipi/arayüz fırçasının kullanılması çok önemlidir ' ifadesine katılma durumuna bakıldığında; hastaların %85,7 si (215 hasta) katılıyorum şeklinde cevaplarken, %12 si (3 hasta) kararsızım, %2,3 ü (6 hasta) katılmıyorum şeklinde cevaplamışlardır. Dişleri düzenli fırçalamak ağız sağlığını korumada çok önemlidir ' ifadesini hastaların %99,2 si (249 hasta) katılıyorum, %,8 i (2 hasta) kararsızım şeklinde cevaplarken hastalardan hiçbiri katılmıyorum yanıtını vermemiştir. Hastaların Her koşulda (evde olmasanız da, çok uykulu olsanız da dişlerin fırçalanması çok önemlidir ifadesine katılma durumlarına bakıldığında; hastaların %94 ü (236 hasta) katılıyorum, %6 sı (15 hasta) kararsızım şeklinde cevaplarken, hastalardan hiçbiri katılmıyorum şeklinde cevaplamamıştır. Her koşulda (evde olmasanız da, çok uykulu olsanız da diş ipi/ arayüz fırçası kullanılması çok önemlidir ifadesine katılma durumuna bakıldığında; hastaların %46,2 si (116 hasta) katılıyorum şeklinde cevaplarken, %4,6 sı (12 hasta) kararsızım, %13,1 i (33 hasta) katılmıyorum şeklinde cevaplamışlardır. Diş fırçalama esnasında acele etmemek ve dişlerin tüm yüzeylerini fırçalamak çok önemlidir ifadesine hastaların %96,8 i (234 hasta) katılıyorum, %2 si (5 hasta) kararsızım, %1,2 si (3 hasta) ise katılmıyorum cevabını vermişlerdir. Diş fırçalama esnasında diş eti kanaması ve / veya ağrı olmaması çok önemlidir ifadesini hastaların hastaların %94 ü (236 hasta) katılıyorum, %6 sı (15 hasta) kararsızım şeklinde cevaplarken hastalardan hiçbiri katılmıyorum yanıtını vermemiştir. Gargara kullanmak ağız sağlığını korumada çok önemlidir ifadesine hastaların %64,5 i (162 hasta) katılıyorum, %31,9 si (8 hasta) kararsızım, %3,6 si (9 hasta) ise katılmıyorum cevabını vermişlerdir. Diş ipi / ara yüz fırçası kullanmak ağız sağlığını korumada çok önemlidir ifadesine hastaların %61,2 si (153 hasta) katıldıklarını, %4,5 i (11 hasta)

3 katılmadıklarını belirtirken, %34,3 ü (86 hasta) ise bu konuda kararsız olduklarını belirtmişlerdir. Diş ve diş eti sağlıklı olması genel sağlığın önemli bir parçasıdır ifadesine hastaların %98,4 ü (247 hasta) katıldıklarını, %1,6 sı (4 hasta) kararsız olduklarını belirtirken, hastalardan hiçbiri katılmıyorum şeklinde cevaplamamıştır. Hastaların Bir bireye ait ilk izlenimde o kişinin diş ve dişetlerinin görünümü çok önemlidir ifadesine katılma durumlarına bakıldığında; hastaların %93,6 sı (235 hasta) katılıyorum, %6,4 ü (16 hasta) kararsızım şeklinde cevaplarken, hastalardan hiçbiri katılmıyorum şeklinde cevaplamamıştır. Katılımcıların diş tedavisinin önemine ilişkin sorulara verdikleri yanıtların dağılımları çizelge 4.4 de verilmiştir.

31 Çizelge 4.4. Katılımcıların diş tedavisinin önemine ilişkin sorulara verilen yanıtların dağılımı n % Diş tedavisi çok stresli bir deneyimdir Katılıyorum 162 64,8 Kararsızım 45 17,9 Katılmıyorum 44 17,5 Diş tedavilerini aksatmamak ağız sağlığı için çok önemlidir Katılıyorum 248 98,8 Kararsızım 3 1,2 Katılmıyorum Diş hekiminin tavsiyelerine uymak ağız sağlığı için çok önemlidir Katılıyorum 248 98,8 Kararsızım 3 1,2 Katılmıyorum Diş ve dişetlerinin sağlıksız olması kişinin genel sağlığını olumsuz etkiler Katılıyorum 242 96,4 Kararsızım 7 2,8 Katılmıyorum 2,8 Sağlıklı bir ağzın sahip olması gereken özellikler Dişlerin düzgün dizilimi Evet 167 66,5 Hayır 84 33,5 Dişlerin beyazlığı Evet 157 62,5 Hayır 94 37,5 Dişetlerinin sağlıklı olması Evet 215 85,7 Hayır 36 14,3 Eksik diş veya dişlerin olmaması Evet 168 66,9 Hayır 83 33,1 Sorunsuz çiğneme ve konuşma Evet 165 65,7 Hayır 86 34,3 Ağız kokusunun olmaması Evet 2 79,7 Hayır 51 2,3 Diş çürüklerinin olmaması Evet 216 86,1 Hayır 35 13,9 Ağız ve diş sağlığı problemlerinden en önemli olanlar Diş ağrısı 121 48,2 Diş etlerinde kanama 51 2,3 Dişsizlik 38 15,1 Ağız kokusu 34 13,5 Diğer 7 2,8 Diş eti tedavileri sonrasında, diş eti sağlığının korunması için düzenli diş hekimi kontrolleri çok önemlidir Katılıyorum 237 94,4 Kararsızım 14 5,6 Katılmıyorum

32 Diş tedavisi çok stresli bir deneyimdir ifadesine hastaların %64,8 i (162 hasta) katıldıklarını, %17,5 i (44 hasta) katılmadıklarını belirtirken, %17,9 u (45 hasta) ise bu konuda kararsız olduklarını belirtmişlerdir. Diş tedavilerini aksatmamak ağız sağlığı için çok önemlidir ifadesine hastaların %98,8 i (248 hasta) katıldıklarını, %1,2 si (3 hasta) kararsız olduklarını belirtirken, hastalardan hiçbiri katılmıyorum şeklinde cevaplamamıştır. Diş hekiminin tavsiyelerine uymak ağız sağlığı için çok önemlidir ifadesine hastaların %98,8 i (248 hasta) katılıyorum, %1,2 si (3 hasta) kararsızım cevabını verirken, hiçbir hasta katılmıyorum cevabını vermemiştir. Diş ve dişetlerinin sağlıksız olması kişinin genel sağlığını olumsuz etkiler ifadesine hastaların %96,4 ü (242 hasta) katılıyorum, %2,8 i (7 hasta) kararsızım, %,8 i (2 hasta) katılmıyorum yanıtını vermişlerdir. Sağlıklı bir ağzın sahip olması gereken özellikler arasında hastalara sunulan maddelerden dişlerin düzgün dizilimi ne 167 hasta (%66,5) evet, 84 hasta (%33,5) hayır; dişlerin beyazlığı' na 157 hasta (%62,5) evet, 94 hasta (%37,5) hayır; dişetlerinin sağlıklı olması' na 215 hasta (%85,7) evet, 36 hasta (%14,3) hayır, eksik diş veya dişlerin olmaması' na 168 hasta (%66,9) evet, 83 hasta (%33,1) hayır; sorunsuz çiğneme ve konuşma' ya 165 hasta (%65,7) evet, 86 hasta (%34,3) hayır; ağız kokusunun olmaması' na 2 hasta (%79,7) evet, 51 hasta (%2,3) hayır; diş çürüklerinin olmaması' na 216 hasta (%86,1) evet, 35 hasta (%13,9) hayır yanıtını vermiştir. Ağız ve diş sağlığı problemlerinden en önemli olan hangisidir? sorusuna hastaların 121'i (%48,2) diş ağrısı, 51'i (%2,3) diş etlerinde kanama, 38'i (%15,1) kısmi ve/veya tam dişsizlik, 34'ü ( %13,5) ağız kokusu yanıtını verirken 7'si (%2,8) diğer seçeneğini işaretlemişlerdir. Hastalara yöneltilen son anket sorusu olan diş eti tedavileri sonrasında, diş eti sağlığının korunması için düzenli diş hekimi kontrolleri çok önemlidir ifadesine verilen

33 yanıtlara bakıldığında 237 (%94,4) hasta katılıyorum derken 14 ü (%5,6) katılmıyorum demişlerdir. 4.2. Anket Verilerinin Karşılaştırılması 4.2.1. Diş sağlığına ilişkin yanıtların yaş, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırılması

Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 29,4 5 28,9 28 32,1 44 35,6 47 25,2 3 11,8 2 33,3 11 28 21 26,2 17 42,6 26 52,9 9 43,3 42 45,3 62 43,2 57 47,1 56 58,8 1 39,4 13 52 39 41,5 27 39,3 24,881 2,387,34 3,633,38 5,9 1 13,4 13 13,1 18 1,6 14 15,1 18 13,883 17,6 3 18,2 6 12 9 13,8 9 8,2 5 11,8 2 14,4 14 9,5 13 1,6 14 1,6 15 11,8 2 9,1 3 8 6 18,5 12 9,8 6 34 Çizelge 4.5. Diş taşı temizliği de dahil olmak üzere hiç diş eti tedavisi gördünüz mü? sorusuna verilen cevapların yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Diş taşı temizliği de dahil olmak üzere hiç diş eti tedavisi gördünüz mü? n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Hiç tedavi görmedim 1 yıldan daha uzun süre önce tedavi gördüm 6-12 ay arasında tedavi gördüm 6 aydan daha kısa süre önce tedavi gördüm

35 Katılımcıların Diş taşı temizliği de dahil olmak üzere hiç dişeti tedavisi gördünüz mü? sorusuna verdikleri yanıtlar yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamaktadır.

36 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 5,9 1 11,3 11 19 26 22 29 7,6 9 11,8 2 18,2 6 16 12 16,9 11 11,5 7 23,5 4 36,1 35 43,1 59 37,1 49 41,2 49 35,3 6 45,5 15 33,3 25 38,5 25 44,3 27 12,876 1,383,735 8,622 64,7 11 42,3 41 34,3 47 35,6 47 43,7 52 47,1 8 3,3 1 46,7 35 4 26 32,8 2 5,9 1 1,3 1 3,6 5 5,9 7 7,6 9 5,9 1 6,1 2 4 3 4,6 3 11,5 7 Çizelge 4.6. Dişlerinizi günde kaç defa fırçalarsınız? sorusuna verilen cevapların yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Dişlerinizi günde kaç defa fırçalarsınız? n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Düzenli fırçalama yapmıyorum Günde 1 defa fırçalarım,45 *,16 * Günde 2 defa fırçalarım Günde 2 defadan fazla fırçalarım *p<,5

37 Katılımcıların Dişlerinizi günde kaç defa fırçalarsınız? sorusuna verdikleri yanıtlar arasında yaş gruplarına göre istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmazken, cinsiyete göre karşılaştırıldığında, kadınlarla erkeklerin bir günde diş fırçalama sıklıkları arasında fark bulunmaktadır. Erkeklerin düzenli fırçalama yapmama yüzdeleri kadınlara göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha yüksek iken, günde 1 defa ve günde 2 defa fırçalama yüzdeleri ise kadınlara göre daha düşüktür (p<,5). Eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında ise eğitim durumları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunduğu görülmektedir. Lise ve altı mezunu olanlarla üniversite mezunu olanlar arasında sınırda anlamlı fark bulunmaktadır (p<,5). Lise ve altı mezunu olanların günde 2 defa fırçalama yüzdeleri üniversite mezunu olanlara göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha düşüktür (p<,5).

38 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 64,7 11 54,6 53 67,2 92 54,5 72 7,6 84 7,6 12 63,6 21 64 48 63,1 41 55,7 34,147 3,831 6,847,783 1,745 35,3 6 45,4 44 32,8 45 45,5 6 29,4 35 29,4 5 36,4 12 36 27 36,9 24 44,3 27 23,5 4 15,5 15 16,8 23 17,4 23 16 19 23,5 4 15,2 5 17,3 13 12,3 8 19,7 12,713,676,757,95,748 1,934 76,5 13 84,5 82 83,2 114 82,6 19 84 1 76,5 13 84,8 28 82,7 62 87,7 57 8,3 49 23,5 4 28,9 28 13,1 18 22,7 3 16,8 2 5,9 1 15,2 5 22,7 17 2 13 23 14 8,955,241 1,375,513 3,277 76,5 13 71,1 69 86,9 119 77,3 12 83,2 99 94,1 16 84,8 28 77,3 58 8 52 77 47 5,2 5 5,2 7 8,4 11,9 1 3,1 1 4 3 7,9 5 4,9 3,629,928 7,635,645 2,497 1 17 94,8 91 94,2 128 91,6 12 99,1 116 1 17 96,9 31 96 72 92,1 58 95,1 58 Çizelge 4.7. ''Diş fırçalama ve diğer ağız bakımı konusu ile ilgili bilgiyi nereden edindiniz?'' sorusuna verilen cevapların yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Diş fırçalama ve diğer ağız bakımı konusu ile ilgili bilgiyi nereden edindiniz? Diş hekiminden edindim n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Evet Hayır,9 ** Aile ve yakınlardan edindim Evet Hayır TV ve internetten edindim Evet Hayır,11 * Diğer Evet Hayır,6 ** *p<,5 **p<,1

39 Katılımcıların Diş fırçalama ve diğer ağız bakım işlemleri konusu ile ilgili nereden bilgi edindiniz? sorusuna verdikleri yanıtlar yaş gruplarına göre karşılaştırıldığında bilgiyi diş hekiminden edinme, aile ve yakınlardan edinme ve diğer kaynaklardan edinme yüzdeleri arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmazken, bilgiyi TV ve internetten edinme yüzdeleri arasında fark bulunmuştur (p<,5). Kadınlar ile erkeklerin diş fırçalama ve diğer ağız bakımı konusu ile ilgili bilgiyi diş hekiminden edinme yüzdeleri arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur. Kadınların diş hekiminden bilgi edinme yüzdeleri erkeklere göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha yüksektir (p<,1). Katılımcıların yanıtları eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında; bilgiyi diş hekiminden edinme, aile ve yakınlardan edinme ve diğer kaynaklardan edinme yüzdeleri arasında arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmazken, lise mezunu olanlarla üniversite mezunu olanlar arasında anlamlı fark bulunmuştur. Üniversite mezunu olanların bilgiyi TV ve internetten edinme yüzdeleri lise mezunu olanlara göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde daha yüksek iken (p<,5), diğer eğitim durumlarındaki gruplar arasında ise anlamlı fark bulunmamaktadır.

4 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 88,2 15 87,6 85 82,5 113 84,1 111 85,7 12 82,4 14 78,8 26 85,3 64 84,6 55 88,5 54,514 1,333,72,128,794 1,684 11,8 2 12,4 12 17,5 24 15,9 21 14,3 17 17,6 3 21,2 7 14,7 11 15,4 1 11,5 7 Çizelge 4.8. Dişlerinizi fırçalarken aynada diş ve dişetlerinizin durumuna bakar mısınız? sorusuna verilen cevapların yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Dişlerinizi fırçalarken aynada diş ve dişetlerinizin durumuna bakar mısınız? n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Evet Hayır

41 'Dişlerinizi fırçalarken aynada diş ve dişetlerinizin durumuna bakar mısınız? sorusuna verilen yanıtlar katılımcıların yaş gruplarına, cinsiyete ve eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamaktadır.

42 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 58,8 1 35,1 34 24,8 34 26,5 35 36,1 43 52,9 9 3,3 1 34,7 26 26,2 17 26,2 16 9,332,1 2,74,226 5,659 41,2 7 64,9 63 75,2 13 73,5 97 63,9 76 47,1 8 69,7 23 65,3 49 73,8 48 73,8 45 Çizelge 4.9. Diş ipi/ arayüz fırçası kullanıyor musunuz? sorusuna verilen cevapların yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Diş ipi/ arayüz fırçası kullanıyor musunuz? n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Evet,9 * Hayır *p<,5

43 Diş ipi/arayüz fırçası kullanıyor musunuz? sorusuna verilen yanıtlar yaş gruplarına ve cinsiyete göre incelendiğinde, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmazken, katılımcıların eğitim düzeylerine göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur, Lisans üstü mezunu olanların diş ipi/arayüz fırçası kullanma yüzdeleri, lise mezunu olanlara göre daha yüksek iken (p<,5), diğer eğitim durumundaki gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamaktadır.

44 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 88,2 15 86,6 84 78,8 18 77,3 12 88,2 15 82,4 14 84,8 28 76 57 86,2 56 85,2 52,248 2,788 5,22,519 3,236 11,8 2 13,4 13 21,2 29 22,7 3 11,8 14 17,6 3 15,2 5 24 18 13,8 9 14,8 9 Çizelge 4.1. Dişlerinizi fırçalamadığınızda huzursuz olur musunuz? sorusuna verilen cevapların yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Dişlerinizi fırçalamadığınızda huzursuz olur musunuz? n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Evet,23 * Hayır *p<,5

45 Dişlerinizi fırçalamadığınızda huzursuz olur musunuz? sorusuna katılımcıların verdikleri yanıtlar yaş gruplarına ve eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadığı görülmektedir. Cinsiyete göre karşılaştırıldığında ise kadınlarla erkeklerin dişlerin fırçalanmadığı zaman huzursuz olma yüzdeleri arasında fark bulunmaktadır. Kadınların dişlerini fırçalamadıkları zaman huzursuz olma yüzdeleri, erkeklere göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha yüksektir (p<,5).

46 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 41,2 7 17,5 17 28,5 39 26,5 35 23,5 28 41,2 7 33,3 11 25,3 19 2 13 21,3 13 6,123,586,297,298 4,894 58,8 1 82,5 8 71,5 98 73,5 97 76,5 91 58,8 1 66,7 22 74,7 56 8 52 78,7 48 Çizelge 4.11. Diş ipi/arayüz fırçası kullanmadığınızda huzursuz olur musunuz? sorusuna verilen cevapların yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Diş ipi/arayüz fırçası kullanmadığınızda huzursuz olur musunuz? n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Evet,47 * Hayır *p<,5

47 Katılımcılara yöneltilen Diş ipi/arayüz fırçası kullanmadığınızda huzursuz olur musunuz? sorusuna verilen yanıtlar yaş gruplarına ve cinsiyete göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadığı görülmektedir. Eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında ise gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmaktadır. Lisans üstü mezunu olanların diş ipi/arayüz fırçası kullanılmadıklarında huzursuz olma yüzdeleri üniversite mezunu olanlara göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha yüksektir (p<,5). Diğer eğitim durumlarındaki gruplar arasında ise istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamaktadır. 4.2.2. Diş sağlığının önemine ilişkin yanıtların yaş, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırılması

48 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 88,2 15 87,6 85 83,9 115 81,1 17 9,8 18 1 17 75,8 25 92 69 76,9 5 88,5 54,985 1,96 11,8 2 1,3 1 13,1 18 5,994 16,7 22 6,7 8 18,587 15,2 5 8 6 18,5 12 11,5 7 2,1 2 2,9 4 2,3 3 2,5 3 9,1 3 4,6 3 Çizelge 4.12. Diş bakımında diş hekiminin önerdiği diş fırçası ve diş ipi/ arayüz fırçasının kullanılması çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Diş bakımında diş hekiminin önerdiği diş fırçasıve diş ipi/arayüz fırçasının kullanılması çok önemlidir n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Katılıyorum Kararsızım,2 *,48 * Katılmıyorum *p<,5

49 Katılımcıların Diş bakımında diş hekiminin önerdiği diş fırçası ve diş ipi /arayüz fırçasının kullanılması çok önemlidir ifadesine katılma durumları, yaş grupları ile karşılaştırıldığında katılma yüzdeleri ile katılmama yüzdeleri arasında fark bulunmuştur. 5-59 yaş grubundaki katılımcıların, katılıyorum yanıtını verme yüzdeleri, 18-29 ve 4-49 yaş grubundakilere göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha düşüktür (p<,5). Kadınlarla erkeklerin Diş bakımında diş hekiminin önerdiği diş fırçası /diş ipi /arayüz fırçasının kullanılması çok önemlidir ifadesine katılma yüzdeleri arasında fark bulunmuştur. Kadınların katılma yüzdesi erkeklere göre daha yüksek, erkeklerin de kararsız kalma yüzdeleri kadınlara göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha yüksektir (p<,5). Eğitim durumları ile karşılaştırıldığında ise gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamaktadır.

5 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 94,1 16 99 96 1 137 98,5 13 1 119 1 17 1 33 1 75 1 65 96,7 59,57 5,94 5,9 1 1, 1,499 1,818 1,5 2,26 4,286 3,3 2 Çizelge 4.13. Dişleri düzenli fırçalamak ağız sağlığını korumada çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Dişleri düzenli fırçalamak ağız sağlığını korumada çok önemlidir n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Katılıyorum Kararsızım Katılmıyorum

51 Katılımcıların Dişleri düzenli fırçalamak ağız sağlığını korumada çok önemlidir ifadesine katılma durumları, yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumları ile karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadığı görülmektedir.

52 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 94,1 16 95,9 93 92,7 127 93,9 124 94,1 112 94,1 16 84,8 28 96 72 1 65 9,2 55,61 1,19 5,9 1 4,1 4 7,3 1,953,4 6,1 8 5,9 7 11,543 5,9 1 15,2 5 4 3 9,8 6 Çizelge 4.14. Her koşulda (evde olmasanız da, çok uykulu olsanız da) dişlerin fırçalanması çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Her koşulda (evde olmasanız da, çok uykulu olsanız da) dişlerin fırçalanması çok önemlidir n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Katılıyorum Kararsızım,11 * Katılmıyorum *p<,5

53 Yaş grupları ile Her koşulda (evde olmasanız da, çok uykulu olsanız da dişlerin fırçalanması çok önemlidir ifadesine katılma yüzdeleri arasında fark bulunmuştur. 5-59 yaş arasında olanların kararsız olma yüzdeleri 3-39 ve 4-49 yaş arasında olanlara göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha fazladır (p<,5). Cinsiyetlere göre ve eğitim durumları ile karşılaştırıldığında ise gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamaktadır.

54 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 58,8 1 39,2 38 49,6 68 48,5 64 43,7 52 64,7 11 57,6 19 42,7 32 46,2 3 39,3 24,253 5,353 23,5 4 48,5 47 37,2 51,66 1,1 4,2 53 41,2 49,634 6,121 23,5 4 3,3 1 42,7 32 41,5 27 47,5 29 17,6 3 12,4 12 13,1 18 11,4 15 15,1 18 11,8 2 12,1 4 14,7 11 12,3 8 13,1 8 Çizelge 4.15. Her koşulda (evde olmasanız da, çok uykulu olsanız da) diş ipi/ arayüz fırçası kullanılması çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Her koşulda (evde olmasanız da, çok uykulu olsanız da) dişlerin fırçalanması çok önemlidir n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Katılıyorum Kararsızım Katılmıyorum

55 Katılımcıların Her koşulda (evde olmasanız da, çok uykulu olsanız da diş ipi/ arayüz fırçası kullanılması çok önemlidir ifadesine katılma yüzdeleri yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadığı ortaya konmuştur.

56 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 1 17 97,9 95 95,6 131 97 128 96,6 115 1 17 87,9 29 97,3 73 98,5 64 98,4 6,654 2,275 2,1 2 2,2 3,87,74 2,3 3 1,7 2,221 8,371 6,1 2 1,3 1 1,5 1 1,6 1 2,2 3,8 1 1,7 2 6,1 2 1,3 1 Çizelge 4.16. Diş fırçalama esnasında acele etmemek ve dişlerin tüm yüzeylerini fırçalamak çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Diş fırçalama esnasında acele etmemek ve dişlerin tüm yüzeylerini fırçalamak çok önemlidir n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Katılıyorum Kararsızım Katılmıyorum

57 Her koşulda (evde olmasanız da, çok uykulu olsanız da diş ipi/ arayüz fırçası kullanılması çok önemlidir ifadesine katılımcıların katılma yüzdeleri, yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamaktadır.

58 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 1 17 97,9 95 95,6 131 93,9 124 94,1 112 88,2 15 97 32 93,3 7 95,4 62 93,4 57,556 1,174 2,1 2 2,2 3,953,4 6,1 8 5,9 7,75 2,24 11,8 2 3 1 6,7 5 4,6 3 6,6 4 Çizelge 4.17. Diş fırçalama esnasında diş eti kanaması ve/veya ağrı olmaması çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Diş fırçalama esnasında diş eti kanaması ve/veya ağrı olmaması çok önemlidir n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Katılıyorum Kararsızım Katılmıyorum

59 Katılımcıların Diş fırçalama esnasında diş eti kanaması ve/veya ağrı olmaması çok önemlidir ifadesine katılma yüzdeleri, yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadığı tespit edilmiştir.

6 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 58,8 1 6,8 59 67,9 93 65,2 86 63,9 76 64,7 11 66,7 22 62,7 47 69,2 45 6,7 37,423 3,683 41,2 7 33 32 29,9 41,514 1,398 32,6 43 31,1 37,489 7,87 35,3 6 27,3 9 3,7 23 27,7 18 39,3 24 6,2 6 2,2 3 2,3 3 5 6 6,1 2 6,7 5 3,1 2 Çizelge 4.18. Gargara kullanmak ağız sağlığını korumada çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Gargara kullanmak ağız sağlığını korumada çok önemlidir n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Katılıyorum Kararsızım Katılmıyorum

61 Katılımcıların Gargara kullanmak ağız sağlığını korumada çok önemlidir ifadesine katılma yüzdeleri, yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadığı bulgulanmıştır.

62 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 76,5 13 59,8 58 6,3 82 61,8 81 6,5 72 81,2 13 69,7 23 62,7 47 56,9 37 54,1 33,347 4,462 17,6 3 38,1 37 33,8 46,891,231 34,4 45 34,5 41,541 6,685 18,8 3 24,2 8 32 24 4 26 41 25 5,9 1 2,1 2 5,9 8 3,8 5 5 6 6,1 2 5,3 4 3,1 2 4,9 3 Çizelge 4.19. Diş ipi / arayüz fırçası kullanmak ağız sağlığını korumada çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Diş ipi / arayüz fırçası kullanmak ağız sağlığını korumada çok önemlidir n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Katılıyorum Kararsızım Katılmıyorum

63 Diş ipi / arayüz fırçası kullanmak ağız sağlığını korumada çok önemlidir ifadesine katılımcıların katılma yüzdeleri, yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadığı görülmektedir.

64 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 1 17 99 96 97,8 134 99,2 131 97,5 116 1 17 93,9 31 1 75 98,5 64 98,4 6,731,59 1 1 2,2 3,384 1,241,8 1 2,5 3,16 4,553 6,1 2 1,5 1 1,6 1 Çizelge 4.2. Diş ve diş eti sağlıklı olması genel sağlığın önemli bir parçasıdır ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Diş ve diş eti sağlıklı olması genel sağlığın önemli bir parçasıdır n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Katılıyorum Kararsızım Katılmıyorum

65 Katılımcıların Diş ve diş eti sağlıklı olması genel sağlığın önemli bir parçasıdır ifadesine katılma yüzdeleri, yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadığı rapor edilmiştir.

66 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 94,1 16 93,8 91 93,4 128 9,9 12 96,6 115 94,1 16 9,9 3 92 69 98,5 64 91,8 56,989,21 5,9 1 6,2 6 6,6 9,64 3,442 9,1 12 3,4 4,64 3,442 5,9 1 9,1 3 8 6 1,5 1 8,2 5 Çizelge 4.21. Bir bireye ait ilk izlenimde o kişinin diş ve dişetlerinin görünümü çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Bir bireye ait ilk izlenimde o kişinin diş ve dişetlerinin görünümü çok önemlidir n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Katılıyorum Kararsızım Katılmıyorum

67 Bir bireye ait ilk izlenimde o kişinin diş ve dişetlerinin görünümü çok önemlidir ifadesine katılımcıların katılma yüzdeleri, yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamaktadır. 4.2.3. Diş tedavisinin önemine ilişkin yanıtların yaş, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırılması

68 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 41,2 7 6,8 59 7,1 96 52,3 69 78,2 93 63,6 21 58,7 44 69,2 45 69,2 45 7,5 43,1 18,344 5,9 1 2,6 2 17,5 24 18,933 22,7 3 12,6 15,47 8,273 18,2 6 21,3 16 13,8 9 13,8 9 19,7 12 52,9 9 18,6 18 12,4 17 25 33 9,2 11 18,2 6 2 15 16,9 11 16,9 11 9,8 6 Çizelge 4.22. Diş tedavisi çok stresli bir deneyimdir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Diş tedavisi çok stresli bir deneyimdir n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Katılıyorum Kararsızım, * Katılmıyorum *p<,1

69 Diş tedavisi çok stresli bir deneyimdir ifadesine katılımcıların katılma yüzdeleri, yaş grupları ve eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmazken, cinsiyete göre karşılaştırıldığında fark bulunmuştur. Kadınların Diş tedavisi çok stresli bir deneyimdir ifadesine katılma yüzdesi erkeklere göre daha yüksek, erkeklerin de kararsızım ve katılmıyorum yanıtını verme yüzdeleri kadınlara göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha yüksektir (p<,1).

7 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 1 17 99 96 98,5 135 98,5 13 99,2 118 1 17 97 32 1 75 98,5 64 98,4 6,857,39 1 1 1,5 2,623,241 1,5 2,8 1,519 2,979 3 1 1,5 1 1,6 1 Çizelge 4.23. Diş tedavilerini aksatmamak ağız sağlığı için çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Diş tedavilerini aksatmamak ağız sağlığı için çok önemlidir n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Katılıyorum Kararsızım Katılmıyorum

71 Katılımcıların Diş tedavilerini aksatmamak ağız sağlığı için çok önemlidir ifadesine katılma yüzdeleri, yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamaktadır.

72 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 1 17 1 97 97,8 134 98,5 13 99,2 118 1 17 93,9 31 1 75 1 65 98,4 6,857,39 2,2 3,623,241 1,5 2,8 1,519 2,979 6,1 2 1,6 1 Çizelge 4.24. Diş hekiminin tavsiyelerine uymak ağız sağlığı için çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Diş hekiminin tavsiyelerine uymak ağız sağlığı için çok önemlidir n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Katılıyorum Kararsızım Katılmıyorum

73 Katılımcıların Diş hekiminin tavsiyelerine uymak ağız sağlığı için çok önemlidir ifadesine katılma yüzdeleri, yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadığı görülmektedir.

74 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 1 17 97,9 95 94,9 13 97 128 95,8 114 1 17 94 31 97,3 73 98,5 64 93,4 57,753 2,173 2,1 2 3,6 5,49 2,286 3 4 2,5 3,235 8,547 3 1 2,7 2 6,6 4 1,5 2 1,7 2 3 1 1,5 1 Çizelge 4.25. Diş ve dişetlerinin sağlıksız olması kişinin genel sağlığını olumsuz etkiler ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Diş ve dişetlerinin sağlıksız olması kişinin genel sağlığını olumsuz etkiler n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Katılıyorum Kararsızım Katılmıyorum

75 Katılımcıların Diş ve dişetlerinin sağlıksız olması kişinin genel sağlığını olumsuz etkiler ifadesine katılma yüzdeleri, yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadığı tespit edilmiştir.

76 Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 88,2 15 7,1 68 61,3 84 72,7 96 59,7 71 47,1 8 57,6 19 68 51 69,2 45 72,1 44,54 5,827 4,796,265 5,228 11,8 2 29,9 29 38,7 53 27,3 36 4,3 48 52,9 9 42,4 14 32 24 3,8 2 27,9 17 7,6 12 66 64 59,1 81 6,6 8 64,7 77 47,1 8 51,5 17 57,3 43 61,5 4 8,3 49,44 1,642,53,449 12,587 29,4 5 34 33 4,9 56 39,4 52 35,3 42 52,9 9 48,5 16 42,7 32 38,5 25 19,7 12 88,2 15 91,8 89 81 111 88,6 117 82,4 98 82,4 14 69,7 23 93,3 7 89,2 58 82 5,66 5,421,156 2,11 11,942 11,8 2 8,2 8 19 26 11,4 15 17,6 21 17,6 3 3,3 1 6,7 5 1,8 7 18 11 Çizelge 4.26. Sağlıklı bir ağzın sahip olması gereken özellikler arasında hastalara sunulan maddelerin yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Sağlıklı bir ağzın sahip olması gereken özellikler Dişlerin düzgün dizilimi n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Evet Hayır,29 * Dişlerin beyazlığı Evet Hayır,13 * Dişetlerinin sağlıklı olması Evet Hayır,18 *

Lisans üstü Üniver site Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 82,4 14 74,2 72 59,9 82 72,7 96 6,5 72 64,7 11 63,6 21 72 54 73,8 48 55,7 34 7,26 4,224,25 5,928 17,6 3 25,8 25 4,1 55 27,3 36 39,5 47 35,3 6 36,4 12 28 21 26,2 17 44,3 27 76,5 13 75,3 73 57,7 79 68,2 9 63 75 64,7 11 57,6 19 65,3 49 7,8 46 65,6 4 8,737,39,739,787 1,721 23,5 4 24,7 24 42,3 58 31,8 42 37 44 35,3 6 42,4 14 34,7 26 29,2 19 34,4 21 94,1 16 84,5 82 74,5 12 78 13 81,5 97 76,5 13 78,8 26 81,3 61 78,5 51 8,3 49,52 5,914,494,469,988,326 5,9 1 15,5 15 25,5 35 22 29 18,5 22 23,5 4 21,2 7 18,7 14 21,5 14 19,7 12 88,2 15 93,8 91 8,3 11 84,1 111 88,2 15 76,5 13 84,8 28 9,7 68 84,6 55 85,2 52 8,726,344,896,589 2,816 11,8 2 6,2 6 19,7 27 15,9 21 11,8 14 23,5 4 15,2 5 9,3 7 15,4 1 14,8 9 77 Çizelge 4.26. (devam) Sağlıklı bir ağzın sahip olması gereken özellikler arasında hastalara sunulan seçeneklerin yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Sağlıklı bir ağzın sahip olması gereken özellikler Eksik diş veya dişlerin olmaması n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Evet Hayır,27 * Sorunsuz çiğneme ve konuşma,4 * Evet Hayır,13 * Ağız kokusunun olmaması Evet Hayır Diş çürüklerinin olmaması Evet Hayır,13 * *p<,5

78 Sağlıklı bir ağzın sahip olması gereken özellikler arasında hastalara sunulan maddeler yaş gruplarına göre incelendiğinde; dişlerin düzgün dizilimi, eksik diş veya dişlerin olmaması, sorunsuz çiğneme ve konuşma, ağız kokusunun olmaması, diş çürüklerinin olmaması maddelerine verilen yanıtlar arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık bulunmazken, dişlerin beyazlığı ve dişetlerinin sağlıklı olması maddelerine verilen yanıtlar arasında anlamlı farklılık bulunmuştur (p<,5). 18-29 yaş grubunda olanların dişlerin beyazlığı maddesine evet yanıtını verme yüzdeleri diğer yaş grubunda olanlara göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha yüksektir (p<,5). 5-59 yaş grubunda olanların ise dişetlerinin sağlıklı olması maddesine evet yanıtını verme yüzdeleri 3-39 ve 4-49 yaş grubunda olanlara göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha düşük olduğu bulgulanmıştır (p<,5). Sağlıklı bir ağzın sahip olması gereken özellikler arasında hastalara sunulan maddeler cinsiyete göre incelendiğinde; dişlerin beyazlığı, dişetlerinin sağlıklı olması, sorunsuz çiğneme ve konuşma, ağız kokusunun olmaması, diş çürüklerinin olmaması maddelerine verilen yanıtlar arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık bulunmazken, dişlerin düzgün dizilimi ve eksik diş veya dişlerin olmaması maddelerine verilen yanıtlar arasında anlamlı farklılık bulunmuştur (p<,5). Kadınların dişlerin düzgün dizilimi ve eksik diş veya dişlerin olmaması maddelerine evet yanıtı verme yüzdeleri erkeklere göre istatistiksel olarak anlamlı derecede düşük olduğu tespit edilmiştir (p<,5). Sağlıklı bir ağzın sahip olması gereken özellikler arasında hastalara sunulan maddeler eğitim durumlarına göre incelendiğinde; dişlerin düzgün dizilimi, dişlerin beyazlığı, dişetlerinin sağlıklı olması, ağız kokusunun olmaması, maddelerine verilen yanıtlar arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık bulunmazken, eksik diş veya dişlerin olmaması, sorunsuz çiğneme ve konuşma, diş çürüklerinin olmaması maddelerine verilen yanıtlar arasında anlamlı farklılık bulunmuştur (p<,5). Üniversite mezunu olanların eksik diş veya dişlerin olmaması, sorunsuz çiğneme ve konuşma ve diş çürüklerinin olmaması maddelerine evet yanıtı verme yüzdeleri, lise ve altı mezunu olanlara göre istatistiksel olarak anlamlı derecede yüksek olduğu belirlenmiştir (p<,5).

Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 29,4 5 56,7 55 44,5 61 47 62 49,6 59 52,9 9 42,4 14 49,3 37 44,6 29 52,5 32 17,6 3 17,5 17 22,6 31 19,7 26 21 25 5,9 1 12,1 4 21,3 16 27,7 18 19,7 12,154 11,271 29,4 5 15,5 15 13,1 18,912,987 16,7 22 13,4 16,193 2,641 23,5 4 24,2 8 13,3 1 15,4 1 9,8 6 17,6 3 8,2 8 16,8 23 14,4 19 12,6 15 17,6 3 18,2 6 16 12 1,8 7 9,8 6 5,9 1 2,1 2 2,9 4 2,3 3 3,4 4 3 1 1,5 1 8,2 5 79 Çizelge 4.27. Ağız ve diş sağlığı problemlerinden sizin için en en önemli olanları sorusuna verilen yanıtların yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Ağız ve diş sağlığı problemlerinden sizin için en önemli olanları n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Diş ağrısı Diş etlerinde kanama Dişsizlik Ağız kokusu Diğer

8 Katılımcılara sorulan Ağız ve diş sağlığı problemlerinden sizin için en önemli olanları sorusuna verilen yanıtlar yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadığı görülmüştür.

Lisans üstü Üniversite Lise ve altı Erkek Kadın 6 yaş üzeri 5-59 yaş 4-49 yaş 3-39 yaş 18-29 yaş 1 17 91,8 89 95,6 131 93,2 123 95,8 114 1 17 93,9 31 97,3 73 93,8 61 9,2 55,26 2,69 8,2 8 4,4 6,367,814 6,8 9 4,2 5,415 3,698 6,1 2 2,7 2 6,2 4 9,8 6 81 Çizelge 4.28. Diş eti tedavileri sonrasında, diş eti sağlığının korunması için düzenli diş hekimi kontrolleri çok önemlidir ifadesine katılma durumlarının yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre dağılımı YAŞ GRUPLARI CİNSİYET EĞİTİM DURUMU Diş eti tedavileri sonrasında, diş eti sağlığının korunması için düzenli diş hekimi kontrolleri çok önemlidir n % n % n % n % n % X 2 p n % n % X 2 p n % n % n % X 2 p Katılıyorum Kararsızım Katılmıyorum

82 Diş eti tedavileri sonrasında, diş eti sağlığının korunması için düzenli diş hekimi kontrolleri çok önemlidir ifadesine katılma yüzdeleri, yaş grupları, cinsiyet ve eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadığı rapor edilmiştir. 4.3. Klinik Ölçüm Verilerinin Dağılımı Katılımcıların klinik ölçümlerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler çizelge 4.29 da verilmiştir. Çizelge 4.29. Katılımcıların klinik ölçümlerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler Ort ± SS Median (Min-Max) Pİ 1,16±,46 1,12 (,2-2,75) SKİ 38,71±23,11 37 (-1) CD 2,6±,57 1,95 (1,17-4,41) Gİ 1,37±,25 1,37 (,7-1,95) Katılımcıların Pİ ortalama değeri 1,16, SKİ ortalama değeri %38,71, CD ortalama değeri 2,6 mm, Gİ ortalama değeri ise 1,37 dir. 4.4. Klinik Parametrelerin Karşılaştırılması 4.4.1. Yaş Gruplarına Göre Klinik Parametrelerin Karşılaştırılması Katılımcıların yaş gruplarına göre klinik parametrelerinin karşılaştırılması çizelge 4.3 da verilmiştir. Yaş grupları ile Pİ, SKİ ve Gİ ölçümleri arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıştır. Yaş grupları ile CD ölçümleri arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur (p<,5). Çoklu karşılaştırma sonucunda 18-29 yaş grubunda olanlarla 4-49 yaş grubunda olanlar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur (p<,5). 4-49 yaş grubunda olanların ortalama CD değeri 18-29 yaş grubunda olanlara göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde yüksektir. Diğer yaş grupları arasında ise istatistiksel olarak anlamlı fark tespit edilmemiştir.

83 Çizelge 4.3. Yaş gruplarına göre klinik parametrelerinin karşılaştırılması Ort ± SS Median (Min-Max) p Plak İndeksi 18-29 yaş 1,18±,53 1,12 (,25-2,75) 3-39 yaş 1,18±,43 1,12 (,2-2,32) 4-49 yaş 1,13±,41 1,8 (,25-2,3) 5-59 yaş 1,17±,52 1,12 (,41-2,33),935 6 yaş ve üzeri 1,9±,41,91 (,55-1,95) Sondlamada Kanama İndeksi 18-29 yaş 39,8±26,55 33,3 (4-95,8) 3-39 yaş 37,25±21,13 37 (4-79) 4-49 yaş 4,22±22,2 37,5 (-1) 5-59 yaş 4,76±24,33 37,5 (4-88) 6 yaş ve üzeri 29,7±19,2 25 (5-7) Cep Derinliği 18-29 yaş 1,87±,45 1,75 (1,25-3,54) 3-39 yaş 2,9±,62 1,95 (1,17-4,41) 4-49 yaş 2,13±,51 2,8 (1,29-3,41) 5-59 yaş 2,15±,72 2 (1,25-4,41) 6 yaş ve üzeri 2,1±,57 2,4 (1,2-3,45) Gingival İndeks 18-29 yaş 1,41±,28 1,37 (1-1,95) 3-39 yaş 1,35±,22 1,37 (1,4-1,83) 4-49 yaş 1,38±,23 1,37 (,95-1,95) 5-59 yaş 1,4±,26 1,37 (1,4-1,87) 6 yaş ve üzeri 1,24±,26 1,2 (,7-1,7) p,53 p,17 * p,379 *p<,5 4.4.2. Cinsiyete Göre Klinik Parametrelerin Karşılaştırılması Katılımcıların cinsiyete göre klinik parametrelerinin karşılaştırılması çizelge 4.31 te verilmiştir. Çizelge 4.31. Cinsiyete göre klinik parametrelerinin karşılaştırılması Ort ± SS PI 1,1±,42 SKİ 36,21±22,33 CD 1,94±,46 Gİ 1,35±,23 *p<,1 KADIN Median (Min-Max) 1,8 (,25-2,33) 33 (4-95,8) 1,91 (1,2-3,79) 1,33 (,95-1,95) Ort ± SS ERKEK Median (Min-Max) 1,21±,49 1,19 (,2-2,75),13 4,95±23,64 38 (-1),16 2,16±,63 2,6 (1,17-4,41),6 * 1,39±,26 1,37 (,7-1,95),26 p

84 Kadınlarla erkeklerin Pİ, SKİ ve Gİ ölçümleri arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıştır. Kadınlarla erkeklerin CD ölçümleri arasında ise istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur (p<,1). Erkeklerin ortalama CD değeri kadınlara göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde yüksek bulunmuştur. 4.4.3. Eğitim Durumlarına Göre Klinik Parametrelerin Karşılaştırılması Katılımcıların eğitim durumlarına göre klinik parametrelerinin karşılaştırılması çizelge 4.32 de verilmiştir. Çizelge 4.32. Eğitim durumlarına göre klinik parametrelerinin karşılaştırılması PI SKİ CD Gİ Ort ± SS 1,23±,46 4,97± 23,45 2,16±,61 1,4±,25 *p<,5 **p<,1 Lise ve altı Üniversite Lisans üstü Median (Min-Max) 1,17 (,2-2,75) 38 (4-1) 2,4 (1,17-4,41) 1,4 (,7-1,95) Ort ± SS 1,7±,47 36,57± 22,73 1,94±,5 1,35±,24 Median (Min-Max) 1,4 (,25-2,35) 33 (-95,8) 1,87 (1,25-4,41) 1,3 (,95-1,95) Ort ± SS 1,3±,27 32,65± 21,4 1,88±,4 1,27±,22 Median (Min-Max) 1 (,62-1,62 29 (4-7) 1,83 (1,25-2,6) 1,2 (,95-1,7) p,1 *,224,6 **,68 Eğitim durumu ile SKİ ve Gİ ölçümleri arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıştır. Eğitim durumu ile Pİ ölçümleri arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur (p<,5). Çoklu karşılaştırma sonucunda lise ve altı mezunu olanlarla üniversite mezunu olanlar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur (p<,5). Lise ve altı mezunu olanların ortalama Pİ değeri üniversite muzunu olanlara göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde yüksek bulunmuştur. Diğer eğitim durumları arasında istatistiksel olarak fark ortaya konmamıştır. Eğitim durumu ile CD ölçümleri arasında fark bulunmuştur (p<,1). Çoklu karşılaştırma sonucunda lise ve altı mezunu olanlarla üniversite mezunu olanlar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur (p<,1). Lise ve altı mezunu

85 olanların ortalama CD değeri üniversite muzunu olanlara göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde yüksek bulunmuştur. Diğer eğitim durumları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıştır.

86

87 5. TARTIŞMA Periodontal hastalıklar, Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre dünya genelinde yetişkin popülasyonun yaklaşık %5-%9'ını etkileyen, diş çürükleri ile birlikte en sık gözlenen, diş destek dokularına zarar vererek diş kaybına neden olan ve hastalarda fonksiyonel, fonetik ve estetik problemlere yol açan enfeksiyon hastalıklardır [44, 46, 27]. Periodontal hastalıkların etkisi sadece ağız boşluğu ile sınırlı kalmayıp zaman zaman hastaların sistemik sağlığını da etkileyebilmektedir. Kardiyovasküler hastalıklar, diabet, pneumoni, düşük doğum ağırlığı ve erken doğum ile periodontal hastalıkların ilişkisini gösteren birçok çalışma vardır [47, 48, 28]. Amerikan Periodontoloji Akademisi'ne göre periodontal hastalığın en yaygın olarak görülen formu olan plağa bağlı gingivitisin klinik özellikleri dişetinde kırmızılık, ödem, dişeti dokusunun sıkılığının kaybı (stipling yapısının bozulması), dişeti konturlarının bozulması, MDP ve diş taşı mevcudiyeti, radyografik olarak kemik kaybının bulunmamasıdır [29]. Periodontal hastalıklar sonucu dişlerin kök yüzeyleri açığa çıkmadığı ve ileri seviyede artmış diş mobilitesi görülmediği sürece hastalığın ilerlemesi çoğunlukla ağrısız seyretmektedir. Bu durum birçok hastada tanının geç konması ve tedavi sürecinin de geç başlamasından dolayı diş kaybıyla sonuçlanabilmektedir [45]. Dünyanın farklı toplumlarında yapılan birçok çalışma sonucunda elde edilen verilere göre bireylerin yaş, cinsiyet, ırk, alışkanlık, sistemik hastalık, sigara kullanımı, eğitim düzeyi, sosyoekonomik ve kültürel durumlarına göre periodontal sağlık seviyelerinin değişebildiği sonucuna varılmıştır [28-35]. Ağız sağlığını korumada, diş fırçası ve diş ipi/ ara yüz fırçası gibi OH araçlarının uygun şekilde ve düzenli kullanımının şart olduğu toplumun büyük çoğunluğunca bilinmesine rağmen birçok kişi bu temel ağız hijyeni araçlarını düzenli ve etkin bir biçimde kullanmayarak hem diş çürükleri hem de periodontal hastalıkların gelişimine ortam hazırlamaktadır [24]. Bu noktada hastaların kendi ağız sağlıkları üzerindeki etkisinin tümüyle davranışsal olduğu ortaya çıktığı bildirilmektedir [25]. Konu hakkında yapılan çalışmalarda bireylerin ağız sağlığı ile ilgili tutum ve davranışlarının şekillenmesinde yaş, cinsiyet, kişilik yapısı, ağız sağlığı bilinci,

88 eğitim düzeyiyle sosyal ve demografik faktörler de etkili olduğu ifade edilmektedir [26, 27]. Bu bilgilerin ışığında oluşturduğumuz çalışmamızın amacı, Gazi Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Periodontoloji A.D. Kliniği'ne başvuran hastaların araştırma için özel olarak hazırlanmış bir anket formu ile ağız bakım alışkanlıkları, ağız sağlığı tutum ve inanışları ile ilgili bilgi toplamak, temel periodontal indeks ölçümlerinden yararlanılarak periodontal sağlık seviyelerini değerlendirmek ve bireylerin yaş, cinsiyet ve eğitim durumları ile periodontal sağlıkları arasındaki ilişkiyi tespit etmektir. Hastaların ağız sağlığı davranışları ve bakım alışkanlıklarının değerlendirilmesi için yapılan çalışmalarda araştırıcıların, veri toplamak için sıklıkla anketlerden faydalanıldığı gözlenmiştir [39, 41, 18, 127, 21, 22, 26, 21-218]. Soutome ve diğerleri 212 yılında Japon toplumunda yer alan genç bireylerin ağız sağlığı biliş, tutum ve davranışlarını değerlendirmede 2 farklı anketin kullanımının etkinliğini değerlendirmeyi amaçlayan bir pilot çalışma yapmışlardır [199]. Araştırıcılar bu çalışmalarında Ağız sağlığı anketi olarak adlandırdıkları 3 maddeli bir ankete yer vermiştir. Elde edilen sonuçlarda bireylerin ağız sağlığı davranışını değerlendirmede ağız sağlığı anketi kullanımının yararlı bir klinik uygulama olduğu ifade edilmiştir [199]. Çalışmamız ağız sağlığı tutum ve davranışının Ağız Sağlığı Anketi yoluyla değerlendirildiği pilot bir çalışmadır. Soutome ve diğerleri (212)' nin çalışmalarından yararlanılarak tasarlanan anket formumuz ülkemiz toplumuna uygun olacak şekilde modifiye edilerek çalışmamıza adapte edilmiştir. Geçmiş yıllarda konu hakkında yapılan çalışmaların bazılarında anket formları hastalara posta yoluyla iletilirken [211, 219] çalışmaların birçoğunda hasta ile yüz yüze görüşme yöntemi seçilmiştir [39, 41, 18, 127, 21, 22, 26, 212-218]. Çalışmamızda, kliniğimize başvuran hastaların anket uygulaması, anket formunun hastalara detaylı bir şekilde açıklanabilmesi ve sorularının hastalar tarafından

89 daha iyi anlaşılabilmesi için yüz yüze görüşme yöntemiyle yapılmış, takibinde elde edilen veriler aynı araştırmacı tarafından kayıt edilmiştir. Ağız sağlığı anketi 3 maddeden oluşmaktadır. Katılımcılara uygulanan ağız sağlığı anket formunda yaş, cinsiyet, eğitim durumu vb. sosyo-demografik durum ile birlikte OH alışkanlıkları, ağız sağlığı ve periodontal sağlık ile ilgili önem algısına dair 3 soru sorulmuştur. Anketin ilk bölümünde hastaların demografik verilerini değerlendirmek amacıyla 6 madde (madde 1-6), 2. bölümünde diş hekimi ziyaretleri ve ağız bakım alışkanlıkları ile ilgili 7 madde (madde 7-14), son bölümünde ise bireylerin ağız sağlığı ve periodontal sağlığa verdikleri önemi tespit etmek amacıyla gerek konu ile ilgili daha önce yapılmış çalışmalar gerek kendi özgün düşüncelerimizle şekillendirdiğimiz bir dizi soru uygulanmıştır. (soru 14-23,25,26,27,29,3) Özyemişçi N. ve Soğancı G. (214) yetişkin hastaların ağız sağlığı davranış ve tutumları hakkında bilgi edinmeyi amaçlayan anket çalışmalarının klinik muayene ile de desteklenmesinin daha faydalı olabileceğini ifade etmişlerdir [41]. Periodontal hastalıklar hakkında yapılan epidemiyolojik çalışmalarda tüm dişlerin muayene edilmesi altın standart olarak kabul edilmesine rağmen bu durum muayene sürelerinin uzaması, çalışma maliyetinin artması ve hasta ile hekimin yorulması ile de sonuçlanabilmektedir [22]. Günümüzde birçok araştırıcı, Ramfjord dişlerinin hem kadınlar hem de erkeklerde farklı yaş gruplarında tüm dişlerin periodontal sağlığını yansıtabileceğini bildirmektedir [22-224]. Araştırmamızda WHO kriterlerine uygun olarak bir araştırmacı tarafından, 2 aylık süreçte, 251 hastanın Ramfjord dişlerinin 6'şar yüzeyinden (mezio-bukkal, bukkal, disto-bukkal, disto-lingual, lingual ve mezio- bukkal) klinik indeks ölçümleri yapılmıştır. Anket uygulaması yoluyla hastalardan ağız sağlığı davranışı ile ilgili veri elde edilen çalışmalara bakıldığında literatürde sıklıkla 18 yaş ve üzeri katılımcılarla yapılan çalışmalar yer alırken [39, 18, 21, 22, 26, 211-214, 216-218], 12 yaş ve üzerini değerlendiren [41], 14 yaş ve üzerini değerlendiren [217], 15 yaş ve

9 üzerini değerlendiren [127, 21], 1-18 yaş grubunu değerlendiren [215], 2-44 yaş grubunu değerlendiren [225], 2-29 yaş grubunu değerlendiren [213], 12-13 yaş grubu ile 35-44 ve 65-74 yaş grubunu karşılaştıran [226] çalışmaların da yer aldığı tespit edilmiştir. Bu konuda araştırıcılar çalışmalarında değişik yaş aralıklarında gruplamalar yapmışlardır. Konuya ilişkin ortak bir görüş izlenmemektedir. Ülkemizde ağız sağlığı tutum ve davranışlarını konu alan çalışmaların bir kısmı sadece diş hekimliği fakültesi öğrencileri ile [23, 227, 228], bir kısmı da sadece yaşlı bireylerle yapılmıştır [229]. Çalışmamızda ise üst sınır bulunmaksızın, erişkin hasta grubu (18 yaş ve üzerindeki bireyler) yer almış; araştırmamıza katılan bireyler 18-29, 3-39, 4-49, 5-59, 6 yaş ve üzeri olmak üzere 1'ar yaş aralıklarıyla gruplandırılmıştır. Araştırmamızda oluşturduğumuz yaş grupları ile PI, SKI, GI ölçümlerinde gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıştır. Bu sonuçlar Çolakoğlu ve diğerleri (215) çalışmalarında elde ettiği sonuçlara paralellik göstermektedir [26]. Sheiham ve diğerleri (1979) yılında yaptıkları çalışmalarında daimi dişlerde periodontal ataşman kaybı ile birlikte görülen periodontitisin; 11 ve 15 yaşlarında %2 oranında, 25-29 yaşlarında %88 oranında, 45-49 yaşlarında ise %98.7 oranında görüldüğü belirtilmiştir [84]. Araştırmamızda elde ettiğimiz sonuçlardan CD ölçümleri ile yaş grupları arasında 4-49 yaş grubunda yer alan hastaların CD ortalama değeri 2.13 mm iken 18-29 yaş grubunda yer alan hastaların CD değeri 1,87 mm dir. Gruplar arasındaki bu farklılığın istatistiksel olarak anlamlı düzeyde olduğu tespit edilmiştir. Diğer yaş gruplarında ise istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamıştır. Cinsiyetin periodontal hastalıklar için muhtemel bir risk etkeni olduğu öne sürülmektedir [83, 85] Hastaların ağız sağlığı alışkanlıkları, tutum ve davranışının cinsiyetler arası karşılaştırılmasının hedeflerimizden biri olduğu araştırmamıza 132 erkek 119 kadın olmak üzere toplam 251 birey katılmıştır. Literatürde sadece erkek bireylerin ağız sağlığı davranış ve tutumlarıyla ilgili olan çalışmaların [21, 218] olduğu gibi sadece kadın bireylerin örneklem grubunu oluşturduğu [216]

91 çalışmalara da rastlanırken genellikle cinsiyetler arası karşılaştırmaların yapıldığı karma araştırmaların da yer aldığı görülmektedir [39, 41, 18, 127, 21, 22, 26, 211-217, 23]. Yapılan çoğu epidemiyolojik çalışmada kadınların erkeklere oranla daha iyi ağız sağlığı davranışına sahip olduğu gösterilmiştir [12-19]. Gholami ve diğerleri (212) ile Doğan ve diğerleri (29) kadın ve erkeklerin ağız sağlığı davranış ve düşünce farklılıklarını saptamak amacıyla yaptıkları çalışmalarında kadınların daha olumlu ağız sağlığı davranışına sahip olduğunu ifade etmişlerdir [2, 23]. Araştırmamızda elde ettiğimiz sonuçlara göre kadınların ortalama PI, SKI, GI, CD ölçüm değerlerinin erkeklerden daha düşük olduğu tespit edilmiştir, ancak bu farklılık PI, SKI ve GI parametrelerinde istatistiksel olarak anlamlı değilken; erkeklerin ortalama CD değeri kadınlara göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde yüksek bulunmuştur. Periodontal hastalıklarla ilgili yapılan epidemiyolojik çalışmalarda bireylerin ağız sağlığı ile eğitim düzeyleri arasındaki ilişkiyi inceleyen birçok çalışmaya rastlanılabilir [35, 127, 231, 232]. Güngör ve diğerleri (1999), eğitimin birçok konuda olduğu gibi bireylerin kendi sağlıkları ile ilgili konularda bilinçlenmeleri ve gerek genel gerekse ağız sağlıkları ile ilgili doğru bilgileri edinerek bu konulara hassasiyetle yaklaşmalarında önemli bir etken olabileceğini, eğitim seviyesi arttıkça bireylerin diş fırçalama alışkanlıkları ve buna bağlı olarak ağız sağlığı düzeyleri daha iyi olduğunu ifade etmişlerdir [127]. Çolakoğlu N. ve Has L. 215 yılında elde ettikleri sonuçlara göre bireylerin eğitim seviyesinin artmasının OH ile pozitif yönde ilişkili olduğunu belirtmişlerdir [26]. Biz de araştırmamızda hastaların eğitim durumlarını lise ve altı, üniversite ve yüksek lisans olmak üzere 3 grupta değerlendirdik. Araştırmamıza katılan bireylerin %54,6'sı lise ve altı, %38,6'sı üniversite, %6,8'i yüksek lisans mezunudur. Gruplar arasında yapılan karşılaştırmalar sonucunda SKI ve GI ölçümleri arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıştır. Eğitim durumu ile CD ve PI ölçümleri arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuş, lise ve altı mezunlarının CD ve PI ortalama değerleri üniversite mezunu olanlara göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde yüksek bulunmuştur.

92 Epidemiyolojik ve klinik çalışmalar, sigara tüketimi ve periodontal hastalık arasında bir ilişki olduğunu göstermiştir [155, 233-235]. Bergström 1989 da yaptığı çalışmasında sigara kullananların kullanmayanlardan iki kat daha fazla periodontal hastalık riskine sahip olduğunu ve sigaranın, hastalığın ilerlemesiyle ilişkili olduğunu açıklamıştır [236]. Sigara içenlerin sigara içmeyenlerle kıyaslandığında, periodontitisin klinik belirtilerini daha güçlü bir şekilde gösterdikleri, daha fazla cep derinliği ve hastalıktan etkilenmiş daha çok alana sahip oldukları, dolayısıyla hastalığın daha şiddetli ve yaygın olduğu ortaya konmuştur [156, 237-239]. MDP birikim miktarları birbirine eşit olan hem sigara kullanan, hem de kullanmayan gruplarda elde edilen bulgular sigara kullanan grubun daha çok derin cepli bölgelere sahip olduğu şeklindedir [238, 24, 241]. Araştırmamızda elde ettiğimiz sonuçlara göre sigara kullananlarla kullanmayanların Pİ, SKİ ve Gİ ölçümleri arasında fark bulunmamışken, sigara kullananların ortalama CD ölçüm değeri kullanmayanlara göre anlamlı düzeyde yüksek bulunmuştur (p<,5). Bu bulgu Bergström J. ve Eliasson S. (1987), Linden GJ ve Mulally BH (1994) ve Van Der Weijden ve diğerleri (21) elde ettikleri bulgularla uyumludur [238, 24, 241]. Rathod ve diğerleri (216) 17-25 yaş grubundaki 798 hasta ile yaptıkları çalışmalarında hastaların %42 sinin düzenli olarak periodontal tedavi amacıyla diş hekimini ziyaret etmediklerini ifade etmişlerdir [22]. Çalışmamıza katılan hastaların %3,7 si daha önceden hiç diş eti tedavisi görmediğini, %45 i ise 1 yıldan daha uzun süre önce tedavi gördüğünü ifade etmiştir. Periodontal hastalıkların toplumumuzda yaygın görülen hastalıklar olduğu bilgisinden yola çıkarak araştırmamıza katılan hastaların %75,7 nin periodontal tedavi takiplerinin düzenli olmadığı görülmektedir. Kadınların ağız bakım alışkanlıkları konusunda erkeklerden daha pozitif davranışlara sahip olduğunu belirten birçok çalışma vardır [14, 18, 242, 243]. Peker ve diğerleri 29 yaptıkları anket çalışmalarında kadınların erkeklerden daha olumlu diş bakım alışkanlıklarına sahip olduğunu ifade etmiştir [18]. Bu araştırmada elde edilen sonuçlara göre kadınların günde 2 defa her bir dişi dikkatle fırçalama ve diş ipini düzenli kullanma oranının erkeklerden daha iyi olduğu ancak farkın istatistiksel olarak anlamlı olmadığı belirtilmiştir. Araştırıcılar

93 bu durumu kadınların dış görünüşlerine daha çok önem vermelerine bağlamaktadır. Araştırmamıza katılan bireylerin günlük diş fırçalama sıklığı cinsiyete göre karşılaştırıldığında erkeklerin düzenli fırçalama yapmama yüzdeleri kadınlara göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha yüksek iken, günde 1 defa ve günde 2 defa fırçalama yüzdeleri ise kadınlara göre daha düşüktür (p<,5) Elde ettiğimiz sonuçlara göre kadınların dişlerini fırçalamadıkları zaman huzursuz olma yüzdeleri, erkeklere oranla istatistiksel olarak anlamlı derecede daha yüksektir (p<,5) Çalışmamızda elde ettiğimiz bu sonuçlar Ostberg ve diğerleri 1999, Al- Wahadni ve diğerleri 24 ve Al-Omari ve diğerleri 25, Peker ve diğerleri 29 elde ettikleri sonuçlarla uyum içindedir [14, 18, 242, 243]. Güngör ve diğerleri (1999) eğitim seviyesi arttıkça bireylerin diş fırçalama sıklıklarının arttığı ve buna bağlı olarak ağız hijyeni dolayısıyla sağlık seviyelerinin arttığını ifade etmişlerdir [127]. Çalışmamızda eğitim durumlarına göre günlük diş fırçalama sıklığı karşılaştırıldığında ise lise ve altı mezunu olanların günde 2 defa fırçalama yüzdeleri üniversite mezunu olanlara göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha düşük olduğu tespit edilmiştir (p<,5). Bu bulgu Güngör ve diğerleri (1999) elde ettiği bulgularla benzerlik göstermektedir. Bireylerin ağız sağlığı ile ilgili bilinç düzeylerini, tutum ve davranışlarını bireysel deneyimler, kültürel algılar, ailesel inanışlar ve içinde yaşadıkları toplumun güçlü bir şekilde etkilediği bildirilmektedir [22]. Ağız sağlığı ile ilgili bilgi kaynaklarını değerlendiren öncü çalışmalarda araştırıcılar aile bireyleri, okul, diş hekimleri ve medya gibi birçok farklı kaynağın varlığından bahsetmişlerdir [244-247]. Paik ve diğerleri (1999), Kore halkının ağız sağlığı ile ilgili bilinç ve davranışlarını inceledikleri çalışmalarında ağız sağlığı ile ilgili başlıca bilgi kaynaklarının diş hekimleri, yazılı ve görsel medya ve dental literatür olduğunu ifade etmişlerdir [248]. Kara ve diğerleri (24) hastaların ağız diş sağlığı ve periodontal hastalıklar hakkındaki bilgi düzeylerini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmalarında

94 hastaların ağız ve diş sağlığı ile ilgili bilgiyi %57,8 i görsel medyadan, %37 sinin ise diş hekiminden aldığını ifade etmişlerdir [39]. Darwish ve diğerleri (216) halkın ağız sağlığı bilinç düzeyi ve ağız sağlığı bilgi kaynaklarını belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmalarında elde ettikleri sonuçlara göre en önemli bilgi kaynaklarının sırasıyla aile bireyleri, diş hekimi, okul (öğretmenler), medya olduğunu ifade etmiştir [249]. Al Subait ve diğerleri (216) öğrencilerin ağız sağlığı bilgi, tutum ve davranışlarını değerlendirmek amacıyla 287 bireyle yaptıkları çalışmalarında katılımcıların Ağız sağlığı ile ilgili bilgiyi nereden aldınız? sorusuna %22,3 ü okuldan, %58,9 u aileden, %15,3 ü medyadan ve %3,5 i internetten yanıtını vermişlerdir [215]. Araştırmamızda yer alan Diş fırçalama ve diğer ağız bakım işlemleri konusu ile ilgili bilgiyi nereden edindiniz? sorusuna verilen yanıtlar incelendiğinde bireylerin %62,2 oranında diş hekiminden, %16,7 oranında aile ve yakınlarından ve %19,9 oranında televizyon ve internetten bilgi edindikleri tespit edilmiştir. Araştırmamızda elde ettiğimiz sonuçlara göre kadınların diş hekiminden bilgi edinme yüzdeleri erkeklere göre anlamlı derecede daha yüksek olduğu bulgulanmıştır (p<.1). Soutome ve diğerleri (212) 2 ayrı anketi kombine ederek bireylerin ağız sağlığı davranış ve bilişlerini değerlendirmeyi amaçladığı bir çalışma gerçekleştirmiştir. Araştırıcılar, katılımcılara ağız sağlığı anketinde Dişlerinizi fırçalarken aynada dişetlerinizin durumuna bakar mısınız? ' sorusunu uygulamış, elde edilen sonuçlara göre katılımcıların 89' u (%48,1) ayna karşısında diş ve dişetlerinin durumunu kontrol ederken 96' sı (%51,9) kontrol etmediğini belirtmiştir. Aynanın diş fırçalama esnasında dişetlerini kontrol etmek için önemli bir araç olacağını belirten araştırıcılar bu sorunun bireylerin ağız sağlığı davranışını değerlendirmek için faydalı olduğunu ifade etmişlerdir [199]. Çalışmamızın 1. anket sorusuna ''Dişlerinizi fırçalarken aynada diş ve dişetlerinizin durumuna bakar mısınız?'' verilen yanıtlara bakıldığında katılımcıların 213' ü (%84,9) evet, 38' i (%15,1) hayır yanıtı vermiştir. Yanıtlar katılımcıların yaş

95 gruplarına, cinsiyete ve öğrenim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamaktadır. Oral hijyenin sağlanmasında diş fırçası ile birlikte arayüz temizlik araçlarının da kullanımı gerekmektedir. Ostberg ve diğerleri cinsiyet farklılıklarının ağız sağlığı tavır ve bilinç alışkanlıkları üzerindeki etkisini incelemeyi amaçlayan çalışmaları sonucunda, kadınların %31' nin erkeklerin ise %21' nin diş ipini düzenli olarak kullandığını ifade etmişlerdir [243]. Peker ve diğerleri (29) gerçekleştirdikleri anket çalışmasında kadınlarla erkekler arasında doğru diş fırçası seçimi ve diş ipini düzenli olarak kullanma konusunda istatistiksel olarak anlamlı farklı sonuçlar ortaya çıktığını ifade etmişlerdir [18]. Ülkemizde, başlıca arayüz temizliği araçlarından olan diş ipi kullanımını değerlendiren son yıllarda yapılan çalışmalara bakıldığında Doğan ve diğerleri (29) çalışmalarında diş ipi kullanım oranını % 28 [23], Özer M ve ark (27) %72 [217], Özyemişçi ve diğerleri ( 214) %16,7 [41] olarak belirlemişlerdir. Araştırmamıza katılan bütün bireylerin 78' i (%31), kadınların 43' ü (%36,1), erkeklerin ise 35' i (%26,5) diş ipi/ arayüz fırçası kullandığını ifade etmişlerdir. Yanıtlar yaş gruplarına ve cinsiyete göre incelendiğinde, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık bulunmamıştır. Carr ve diğerleri 29 yılında ABD halkının ağız sağlığı algılarını tanımlamak amacıyla, 1636 bireyle anket uygulamasıyla gerçekleştirdikleri çalışmalarında, yüksek eğitim görmemiş erkek bireylerin ağız diş sağılığına daha az önem verdiklerini ifade etmişlerdir [211]. Özyemişçi ve diğerleri 214 yılında Ankara daki bir devlet diş hastanesine başvuran yetişkin hastaların ağız sağlığı davranış ve tutumları hakkında bilgi edinmek amacıyla gerçekleştirdikleri çalışmalarının sonuçlarına göre eğitim seviyesi yükseldikçe diş ipi kullanımı artmaktadır [41]. Çalışmamızda yer alan Diş ipi/ arayüz fırçası kullanıyor musunuz? sorusuna verilen yanıtlar katılımcıların eğitim düzeylerine göre karşılaştırıldığında, lisans

96 üstü mezunu olanların diş ipi/ arayüz fırçası kullanma yüzdeleri, lise mezunu olanlara göre daha yüksek iken (p<,5), diğer öğrenim durumundaki gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamaktadır. Lisans üstü mezunlarının dişlerini fırçalamadıkları ve diş ipi kullanmadıkları zaman huzursuz olma yüzdeleri üniversite mezunlarına göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha yüksektir. Bu sonuçlar Carr ve diğerleri (29) ve Özyemişçi ve diğerleri (214) çalışmalarında elde edilen sonuca benzerlik göstermektedir [41, 211]. Periodontal hastalıkların yaygın olarak görülen formları genellikle asemptomatiktir ve çoğu hasta başta ağrı olmak üzere fonksiyonel, estetik ve fonetik problemler yaşamadığı sürece diş hekimini ziyaret etmemektedir. Bu bilgiler ışığında bireylerin ağız sağlığı ve periodontal sağlığa verdikleri önemi tespit etmek amacıyla, gerek konu ile ilgili daha önce yapılmış çalışmalar gerek kendi özgün düşüncelerimizle şekillendirdiğimiz bir dizi soruyu katılımcılara yönelttik. (soru 14-23,25,26,27,29,3) Di Matteo ve diğerleri ABD vatandaşlarının diş hekimleri hakkındaki düşüncelerini etkileyen en önemli faktörlerin; diş hekiminin iletişim yeteneği, etik davranışları, teşhis ve tedavideki başarısı olduğunu ifade etmişlerdir. Araştırıcılar genç bireylerin, sahip oldukları haklar konusunda daha bilgili ve iletişimi daha çok önemseyen yapıda olduklarını bulgulamışlardır [25]. Funham ve diğerleri çalışmalarında, İngiliz hastaların hekimlerine karşı duyacağı güveni belirleyen en önemli faktörlerin; hekimin hangi okuldan mezun olduğu, kaç yıllık mesleki tecrübesi olduğu, yaşı, cinsiyeti olduğunu bildirmişlerdir [251]. Owusu-Frimpong ve diğerleri (21) genç ve eğitim seviyesi yüksek hastaların diş hekimleriyle iletişiminin daha iyi olduğunu ifade etmişlerdir [252]. Çalışmamızda 5-59 yaş grubundaki katılımcıların, ''Diş bakımında diş hekiminin önerdiği diş fırçası ve/veya diş ipi/ arayüz fırçasının kullanılması çok önemlidir'' sorusuna katılıyorum yanıtını verme yüzdeleri 18-29 ve 4-49 yaş grubundakilere göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha düşüktür (p<,5). Bu sonuçlar Owusu- Frimpong ve diğerleri ile Di Matteo ve diğerleri tespitleriyle uyum içindedir. Bunun yanı sıra toplumun diş hekimine bakış açısının olumsuz olduğu çalışmalar da mevcuttur. Glazman J. (214) toplumun diş hekimlerine bakış açısını

97 değerlendirmek amacıyla yaptığı çalışmasında, diş tedavilerinin yüksek maliyetini göz önünde bulunduran dar gelirli kişilerin diş hekimlerini ' para odaklı, bencil ve halk sağlığlı problemlerine ilgisiz'' olarak gördüğünü ifade etmiştir [253]. Cinsiyete göre Diş bakımında diş hekiminin önerdiği diş fırçası ve/veya dişipi/arayüz fırçasının kullanılması çok önemlidir sorusuna verilen yanıtlar karşılaştırıldığında kadınların katılma yüzdesi erkeklere göre daha yüksek, erkeklerin de kararsız kalma yüzdeleri kadınlara göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha yüksektir (p<,5). Literatürdeki çalışmalar incelediğinde ağız ve diş sağlığının önemini konu edinen birkaç çalışmaya rastlanmaktadır. Schuurs ve diğerleri (199), araştırmalarında katılımcıların %95' inin, Carr ve diğerleri (29) çalışmalarında katılımcıların %76,1' inin ağız sağlığının genel sağlık açısından çok önemli olduğunu ifade etmişlerdir [211, 213]. Soutome ve diğerleri (211) 185 bireyle gerçekleştirdikleri çalışmalarında araştırmaya katılan bireylerin büyük çoğunluğunun kişinin ağız görünümünün genel görünümünün önemli bir parçası olduğunu belirtmişlerdir [199]. Araştırıcılar katılımcıların %87'sinin (161 kişi) ağız hastalıklarından korunmak önemli midir? sorusuna kesinlikle katılıyorum yanıtını verdiğini rapor etmişlerdir. Araştırmamızdaki ankette yer alan Diş ve diş eti sağlıklı olması genel sağlığın önemli bir parçasıdır maddesine katılımcıların 247 si (%98,4), Bir bireye ait ilk izlenimde o kişinin diş ve dişetlerinin görünümü çok önemlidir maddesine katılımcıların 235 i (%93,6) katılıyorum yanıtı vermiştir. Bu bulgu Schuurs ve diğerleri, Carr ve diğerleri ile Soutme ve diğerleri nin elde ettiği verilerle uyumludur [199, 211, 213]. Diş tedavilerinin birçok birey için oldukça stresli bir deneyim olduğu birçok çalışmayla ortaya konmuştur. Türk halkının dental anksiyete durumunu değerlendiren çalışmalarda araştırıcılar kadınların anksiyete seviyesinin erkeklerden daha yüksek çıktığına dair sonuçlar elde etmiştir [254-256].

98 American Academy of Periodontology (AAP) 1999 raporu ile Bhatia ve diğerleri (213) elde ettikleri ortak bulgulara göre erkeklerin kadınlara oranla periodontal tedaviler hakkında daha fazla korku duyduğunu ifade etmişlerdir [21, 257]. Araştırmamızda yer alan anketin 24. cü maddesi olan ''Diş tedavisi çok stresli bir deneyimdir ifadesine katılımcıların katılma yüzdeleri, yaş grupları ve eğitim durumlarına göre karşılaştırıldığında, gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmazken, cinsiyete göre karşılaştırıldığında fark bulunmuştur. Kadınların Diş tedavisi çok stresli bir deneyimdir ifadesine katılma yüzdesi erkeklere göre daha yüksek, erkeklerin de kararsızım ve katılmıyorum yanıtını verme yüzdeleri kadınlara göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha yüksektir (p<.1). Bu bulgu Pekkan ve diğerleri (211), Erten ve diğerleri (26), Firat ve diğerleri (26) nın çalışmalarında elde edilen sonuçlarla benzerlik göstermektedir [254-256]. Schuurs ve diğerleri (199) nın ''dişlere verilen değer'' isimli araştırmalarına katılan hastaların, %97'sinin çok şiddetli ve kesintisiz olmadığı sürece diş ağrısını diş hekimini ziyaret etmeleri için bir gerekçe olarak görmedikleri ifade edilmiştir. Araştırıcılar hastaları en çok endişelendiren konunun ön dişlerin kaybı olduğunu ifade etmişlerdir [213]. Soutome ve diğerleri (211) çalışmalarının sonuçlarında, bir bireye ait ilk izlenimde ağız ve dişlerin görünümünün oldukça önemli olduğunu tespit etmişlerdir [199]. Araştırıcılar kadınların %81,7' sinin, erkeklerin ise %92,1' inin dişlerin düzgün dizilimini kişinin insanlar üzerinde bırakacağı ilk intibada son derece önemli bulduğunu, aradaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğunu belirtmişlerdir [199]. Çalışmamızda ''Sağlıklı bir ağzın sahip olması gereken özellikler'' sorusuna 18-29 yaş grubunda olanların dişlerin beyazlığı maddesine evet yanıtını verme yüzdeleri, diğer yaş grubunda olanlara göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha yüksek olduğu bulgulanmıştır (p<,5). Aynı soruya 5-59 yaş grubunda olanların ise diş etlerinin sağlıklı olması maddesine evet yanıtını verme yüzdeleri 3-39 ve 4-49 yaş grubunda olanlara göre istatistiksel olarak anlamlı derecede daha düşüktür (p<,5).

99 Kadınların Sağlıklı bir ağzın sahip olması gereken özellikler sorusuna dişlerin düzgün dizilimi ve eksik diş veya dişlerin olmaması maddelerine evet yanıtı verme yüzdeleri erkeklere göre istatistiksel olarak anlamlı derecede düşüktür (p<,5). Bu durum erkeklerin kendi ağız sağlığı farkındalığının daha düşük olmasıyla ilişkili olabilir. Üniversite mezunu olanların eksik diş veya dişlerin olmaması, sorunsuz çiğneme ve konuşma ve diş çürüklerinin olmaması maddelerine evet yanıtı verme yüzdeleri, lise ve altı mezunu olanlara göre istatistiksel olarak anlamlı derecede yüksektir (p<,5). Araştırmamızda elde ettiğimiz sonuçlara göre eğitim düzeyi arttıkça hastalar diş kaybını daha önemli bulmakta, çürüklerden korunma konusunda daha duyarlı olmakta dolayısıyla sorunsuz çiğneme ve konuşmayı daha çok önemsemekte oldukları bulunmuştur. ''Ağız ve diş sağlığı problemlerinden sizin için en önemli olanı'' maddesine verilen yanıtlara bakıldığında sigara kullananlar için en önemli problemin ağız kokusu olduğu ortaya çıkmıştır. Ayrıca sigara kullananların kullanmayanlara göre diş çürüklerini daha önemli bir ağız sağlığı problemi olarak nitelendirmekte oldukları gözlenmiştir (p<,5). Bütün bu elde ettiğimiz bulguların ışığında çalışmamızın limitasyonlarını; araştırma süresi, katılan gönüllü bireylerin sayısı (örneklem boyutu), tek merkezlilik, anket sorularının kapsamı ve miktarı ile klinik indekslerde Ramfjord dişlerin kullanımı oluşturmuştur.

1

11 6. SONUÇ VE ÖNERİLER 1) Araştırmamızda elde ettiğimiz sonuçlara göre kadınların ortalama PI, SKI, GI, CD ölçüm değerlerinin erkeklere kıyasla daha düşük olduğu ancak bu farklılığın PI, SKI ve GI parametreleri için istatistiksel olarak anlamlı olmadığı tespit edilmiştir. Kadınların ortalama CD değerinin erkeklere göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde düşük olduğu bulunmuştur. 2) Çalışmamızda yer alan anket sorularına verilen yanıtlarda kadınların erkeklere göre ağız sağlıklarını daha pozitif yönde etkileyecek düşünce ve davranışlara sahip oldukları gözlenmiştir. 3) Özellikle 5-59 yaş grubunda yer alan hastaların diş hekimi önerilerini yerine getirme ve dişeti sağlığını önemseme konularında daha genç bireylere göre olumsuz duygu ve davranışlara sahip oldukları, 18-29 yaş grubundaki bireylerde ise sağlıklı bir ağzın sahip olması gereken özelliklerden dişlerin beyazlığını diğer yaş gruplarından daha çok önemsedikleri bulgusu elde edilmiştir. 4) Çalışmamıza katılan bireylerin %31,5 i sigara içtiklerini ifade etmişlerdir. Sigara içen bireylerin ortalama CD ölçüm değeri içmeyenlere göre istatistiksel anlamlı düzeyde yüksek bulunmuştur. Sigara içenler ağız kokusunu en önemli ağız sağlığı problemi olarak nitelendirmişlerdir. 5) Araştırmamızda yer alan bireylerin %98,4 ü diş ve dişeti sağlığını genel sağlığın önemli bir parçası olarak gördüklerini, %93,6 sı ise bir bireye ait ilk izlenimde o kişinin diş ve dişetlerinin görünümünün çok önemli olduğunu ifade etmişlerdir. 6) Çalışmamızda eğitim seviyesindeki artışın, ağız sağlığına verilen önem ve diş hekimini ziyaret etme sıklıklarındaki artışla paralel olduğu görülmektedir. 7) Araştırmamızda ağız bakım işlemleri konusu ile ilgili bilginin edinildiği kaynak sorgulandığında, bireylerin %62,2 sinin bu bilgiyi diş hekiminden, %37,8 nin ise diğer kaynaklardan ( TV, internet, aile ve yakınları vb.) aldığı tespit edilmiştir. Genel sağlık açısından da oldukça önem arz eden ağız ve diş sağlığının eldesinin ve korunmasının iyi bir eğitimle sağlanabileceği ve bu konudaki uygulamaların icrasında en uygun ve tek yetkili kişinin diş hekimleri olduğu görüşündeyiz.

12 Bu konuda daha çok sayıda bireylerin katılımıyla gerçekleştirilecek daha kapsamlı ileriki çalışmalara gereksinim olduğu inancındayız.

13 KAYNAKLAR 1. Fox, C. (21). Evidence summary: what do we know from qualitative research about people's care-seeking about oral health?. British Dental Journal, 29(5), 225-231. 2. Gift, H. C., Atchison, K. A. (1995). Oral health, health, and health-related quality of life. Medical Care, 33(11 Suppl), NS57-77. 3. Dolan, T. A., Gooch, B. F., Bourque, L. B. (1991). Associations of selfreported dental health and general health measures in the Rand Health Insurance Experiment. Community Dentisry and Oral Epidemiology, 19(1), 1-8. 4. Sabbah, W., Tsakos, G., Chandola, T., Sheiham, A., Watt, R. G. (27). Social gradients in oral and general health. Journal of Dental Research, 86(1), 992-996. 5. Prakash, P., Subramaniam, P., Durgesh, B. H., Konde, S. (212). Prevalence of early childhood caries and associated risk factors in preschool children of urban Bangalore, India: A cross-sectional study. European Journal of Dentistry, 6(2), 141-152. 6. Allukian, J. M. (23). Oral diseases: the neglected epidemic. Prince Public Health Practice, 261279, 387 48. 7. WHO (23). World Health Report, Shaping the future. World Health Organization, Geneva, 23. 8. Worthington, H. V., Clarkson, J. E., Bryan, G., Beirne, P. V. (213). Routine scale and polish for periodontal health in adults. Cochrane Database Systematic Review, (11), 25. 9. Baloş, K. (1982). Bir araştırma nedeniyle günümüzde Türk Periodontolojisi. Ankara Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 9, 183-19. 1. Frentzen, M., Schuler, N., Nolden, R. (199). Correlation between caries prevalence (DMFS) and periodontal condition (CPITN) in more than 2 patients. International Dental Journal, 4(5), 313-318. 11. Kallestal, C., Matsson, L. (199). Periodontal conditions in a group of Swedish adolescents. (II). Analysis of data. Journal of Clinical Periodontology, 17(9), 69-612. 12. Kallestal, C., Matsson, L., Holm, A. K. (199). Periodontal conditions in a group of Swedish adolescents. (I). A descriptive epidemiologic study. Journal of Clinical Periodontology, 17(9), 61-68. 13. Albandar, J. M. (22). Global risk factors and risk indicators for periodontal diseases. Periodontology 2, 29, 177-26.

14 14. Norderyd, O. (1998). Risk for periodontal disease in a Swedish adult population. Cross-sectional and longitudinal studies over two decades. Swedish Dental Journal Supplement, 132, 1-67. 15. Chapple, I. L. (29). Potential mechanisms underpinning the nutritional modulation of periodontal inflammation. Journal of American Dental Association, 14(2), 178-184. 16. Shiau, H. J., Reynolds, M. A. (21). Sex differences in destructive periodontal disease: a systematic review. Journal of Periodontology, 81(1), 1379-1389. 17. Burt, B. A. (1994). Periodontitis and aging: reviewing recent evidence. Journal of American Dental Association, 125(3), 273-279. 18. Axelsson, P., Lindhe, J., Nystrom, B. (1991). On the prevention of caries and periodontal disease. Results of a 15-year longitudinal study in adults. Journal of Clinical Periodontology, 18(3), 182-189. 19. Lang, N. P. (1983). Indications and rationale for non-surgical periodontal therapy. International Dental Journal, 33(2), 127-136. 2. Petersen, P. E., Ogawa, H. (25). Strengthening the prevention of periodontal disease: the WHO approach. Journal of Periodontology, 76(12), 2187-2193. 21. Oliver, R. C., Brown, L. J., Loe, H. (1991). Variations in the prevalence and extent of periodontitis. Journal of American Dental Association, 122(6), 43-48. 22. Loe, H. (2). Oral hygiene in the prevention of caries and periodontal disease. International Dental Journal, 5(3), 129-139. 23. Papapanou, P. N. (1999). Epidemiology of periodontal diseases: an update. J International Academy of Periodontology, 1(4), 11-116. 24. Pacauskiene, I. M., Smailiene, D., Siudikiene, J., Savanevskyte, J., Nedzelskiene, I. (214). Self-reported oral health behavior and attitudes of dental and technology students in Lithuania. Stomatologija, 16(2), 65-71. 25. Schuz, B., Wiedemann, A. U., Mallach, N., Scholz, U. (29). Effects of a short behavioural intervention for dental flossing: randomized-controlled trial on planning when, where and how. Journal of Clinical Periodontology, 36(6), 498-55. 26. Jensen, O., Gabre, P., Skold, U. M., Birkhed, D. (212). Is the use of fluoride toothpaste optimal? Knowledge, attitudes and behaviour concerning fluoride toothpaste and toothbrushing in different age groups in Sweden. Community Dentistry and Oral Epidemiology, 4(2), 175-184.

15 27. Ohrn, K., Sanz, M. (29). Prevention and therapeutic approaches to gingival inflammation. Journal of Clinical Periodontology, 36 Suppl 1, 2-26. 28. Pattanaporn, K., Navia, J. M. (1998). The relationship of dental calculus to caries, gingivitis, and selected salivary factors in 11- to 13-year-old children in Chiang Mai, Thailand. Journal of Periodontology, 69(9), 955-961. 29. Kawamura, M., Sasahara, H., Kawabata, K., Iwamoto, Y., Konishi, K., Wright, F. A. (1993). Relationship between CPITN and oral health behaviour in Japanese adults. Australian Dental Journal, 38(5), 381-388. 3. Bader, J. D., Rozier, R. G., McFall, W. T., Jr., Ramsey, D. L. (199). Association of dental health knowledge with periodontal conditions among regular patients. Community Dentistry and Oral Epidemiology, 18(1), 32-36. 31. Mengel, R., Koch, H., Pfeifer, C., Flores-de-Jacoby, L. (1993). Periodontal health of the population in eastern Germany (former GDR). Journal of Clinical Periodontology, 2(1), 752-755. 32. Davies, G. N., Hedrick, P., Luveni, J., Pal, V., Singh, D. (1992). Dental caries and periodontal disease in Fiji. Australian Dental Journal, 37(5), 386-393. 33. Bourgeois, D. M., Doury, J., Hescot, P. (1999). Periodontal conditions in 65-74 year old adults in France, 1995. International Dental Journal, 49(3), 182-186. 34. Goultschin, J., Cohen, H. D., Donchin, M., Brayer, L., Soskolne, W. A. (199). Association of smoking with periodontal treatment needs. Journal of Periodontology, 61(6), 364-367. 35. Phipps, K. R., Reifel, N., Bothwell, E. (1991). The oral health status, treatment needs, and dental utilization patterns of Native American elders. Journal of Public Health Dentistry, 51(4), 228-233. 36. Oktay, C. (1975). Periodontal Hastalıkların Erzurum Yöresindeki Prevelansları ve Bunlara Tesir Eden Faktörler. Ankara Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 9(5), 27. 37. Baloş, K., Eren, K., Akkaya, M. (1983). Farklı Yaş Gruplarında Ağız Bulgularının Karşılaştırılması. Ankara Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 1(1), 163-171. 38. Güngör, K., Tüter, G., Bal, B. ( 1999). Eğitim Düzeyi ile ağız sağlığı arasındaki ilişkinin değerlendirilmesi. Gazi Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 16, 21-25. 39. Kara, M. C., Zihni, M. (24). Erzurum bölgesindeki hastalarin ağız ve periodontal sağlık konusundaki bilgi düzeyleri. Atatürk Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 14(3), 1-8.

16 4. Gökalp, S., Güçiz Doğan, B., Tekçiçek, M., Berberoğlu, A., Ünlüer, Ş. (27). Erişkin ve Yaşlılarda Ağız-Diş Sağlığı Profili Türkiye- 24. Hacettepe Üniiversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 31(4), 11-18. 41. O zyemı şçı Cebecı, N., Soğancı, G. (214). Ankara dakı Bir Dı ş Hastanesı nde Hastaların Ağız Sağlığı Tutum ve Davranışları. Atatu rk U niversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 24(3), 391-396. 42. Kinane, D. F., Peterson, M., Stathopoulou, P. G. (26). Environmental and other modifying factors of the periodontal diseases. Periodontology 2, 4, 17-119. 43. Meyle J, Ayham A, Hamid H, Bodekar R.,Chakraborty T. Domann E. (25). Sustained local delivery of chlorhexidine during initial therapy of chronic periodontitis. Periodontol 2, 2, 117-29. 44. Albandar, J. M., Rams, T. E. (22). Global epidemiology of periodontal diseases: an overview. Periodontology 2, 29, 7-1. 45. Cyrino, R. M., Miranda Cota, L. O., Pereira Lages, E. J., Bastos Lages, E. M., Costa, F. O. (211). Evaluation of self-reported measures for prediction of periodontitis in a sample of Brazilians. Journal of Periodontology, 82(12), 1693-174. 46. Pihlstrom, B. L., Michalowicz, B. S., Johnson, N. W. (25). Periodontal diseases. Lancet, 366(9), 189-182. 47. Scannapieco, F. A., Bush, R. B., Paju, S. (23). Associations between periodontal disease and risk for nosocomial bacterial pneumonia and chronic obstructive pulmonary disease. A systematic review. Annals of Periodontol, 8(1), 54-69. 48. Xiong, X., Buekens, P., Fraser, W. D., Beck, J., Offenbacher, S. (26). Periodontal disease and adverse pregnancy outcomes: a systematic review. British Journal Of Obstetrics And Gynaecology, 113(2), 135-143. 49. Loe, H., Wright, W. H. (1965). Gingivectomy. Odontologisk Tidskrift, 73(5), 51-514. 5. Kinane, D. F. (21). Causation and pathogenesis of periodontal disease. Periodontology 2, 25, 8-2. 51. Carranza, F. A., Newman, M. G., Takei, H., Klokkevold, P. R. (215). Carranza's Clinical Periodontology (12th Edition). Philadelphia: W.B. Saunder Company, 5. 52. Conaghan, P. G., Brooks, P. (1995). Disease-modifying antirheumatic drugs, including methotrexate, gold, antimalarials, and D-penicillamine. Current Opinion in Rheumatology, 7(3), 167-173. 53. Moore, W. E., Moore, L. V. (1994). The bacteria of periodontal diseases. Periodontology 2, 5, 66-77.

17 54. Page, R. C., Kornman, K. S. (1997). The pathogenesis of human periodontitis: an introduction. Periodontology 2, 14, 9-11. 55. Lindhe, J., Lang, N. P., Karrıng, T. (28). Clinical Periodontology and Implant Dentistry, 43-46. 56. Page, R. C., Schroeder, H. E. (1976). Pathogenesis of inflammatory periodontal disease. A summary of current work. Laboratory Investigation, 34(3), 235-249. 57. Smith, M., Seymour, G. J., Cullinan, M. P. (21). Histopathological features of chronic and aggressive periodontitis. Periodontology 2, 53, 45-54. 58. Tatakis, D. N., Kumar, P. S. (25). Etiology and pathogenesis of periodontal diseases. Dental Clinics of North America, 49(3), 491-516. 59. Armitage, G. C. (2). Development of a classification system for periodontal diseases and conditions. Northwest Dentistry, 79(6), 31-35. 6. Dawson, B., Trapp, R. G. (21). Basic&Clinical Biostatistics: Study Designs in Medical Research (3rd edition). Boston: Lange Medical Books/McGraw-Hill Medical Publishing Division, 7-23. 61. Loe, H., Silness, J. (1963). Periodontal Disease in Pregnancy. I. Prevalence and Severity. Acta Odontologica Scandinavica, 21, 533-551. 62. Silness, J., Loe, H. (1964). Periodontal Disease in Pregnancy. Ii. Correlation between Oral Hygiene and Periodontal Condtion. Acta Odontologica Scandinavica, 22, 121-135. 63. Turesky, S., Gilmore, N. D., Glickman, I. (197). Reduced plaque formation by the chloromethyl analogue of victamine C. Journal of Periodontology, 41(1), 41-43. 64. Liebana, J., Castillo, A. (1994). Physiopathology of primary periodontitis associated with plaque. Microbial and host factors. A review. Part 1. Australian Dental Journal, 39(4), 228-232. 65. Bowen, W. H. (1976). Nature of plaque. Oral Science Reviews, 9, 3-21. 66. Costerton, J. W., Stewart, P. S., Greenberg, E. P. (1999). Bacterial biofilms: a common cause of persistent infections. Science, 284(5418), 1318-1322. 67. Listgarten, M. A. (1976). Structure of the microbial flora associated with periodontal health and disease in man. A light and electron microscopic study. Journal of Periodontology, 47(1), 1-18. 68. Leys, E. J., Griffen, A. L., Kumar, P. S., Maiden, M. F. (26). Isolation, Classification, and Identification of Oral Microorganisms. Oral Microbiology Immunology, 73-88.

18 69. Moore, W. E. (1987). Microbiology of periodontal disease. Journal of Periodontal Research, 22(5), 335-341. 7. Dzink, J. L., Socransky, S. S., Haffajee, A. D. (1988). The predominant cultivable microbiota of active and inactive lesions of destructive periodontal diseases. Journal of Clinical Periodontology, 15(5), 316-323. 71. Koshy, G., Corbet, E. F., Ishikawa, I. (24). A full-mouth disinfection approach to nonsurgical periodontal therapy--prevention of reinfection from bacterial reservoirs. Periodontology 2, 36, 166-178. 72. Slots, J., Bragd, L., Wikstrom, M., Dahlen, G. (1986). The occurrence of Actinobacillus actinomycetemcomitans, Bacteroides gingivalis and Bacteroides intermedius in destructive periodontal disease in adults. Journal of Clinical Periodontology, 13(6), 57-577. 73. Tanner, A. C., Haffer, C., Bratthall, G. T., Visconti, R. A., Socransky, S. S. (1979). A study of the bacteria associated with advancing periodontitis in man. Journal of Clinical Periodontology, 6(5), 278-37. 74. Haake, S. K., Newman, M. G., Nisengard, R. J., Haake, S. K. (22). Periodontal Microbiology. In: Carranza's Clinical periodontology. (9th edition) Philadelphia: W.B. Saunders Co, 96-112. 75. Mandel, I. D. (1974). Relation of saliva and plaque to caries. Journal of Dental Research, 53(2), 246-266. 76. van der Weijden, G. A., Hioe, K. P. (25). A systematic review of the effectiveness of self-performed mechanical plaque removal in adults with gingivitis using a manual toothbrush. Journal of Clinical Periodontology, 32(6), 214-228. 77. Broadbent, J. M., Thomson, W. M., Boyens, J. V., Poulton, R. (211). Dental plaque and oral health during the first 32 years of life. Journal of American Dental Association, 142(4), 415-426. 78. Needleman, I., Suvan, J., Moles, D. R., Pimlott, J. (25). A systematic review of professional mechanical plaque removal for prevention of periodontal diseases. Journal of Clinical Periodontology, 32(6), 229-282. 79. Liebana, J., Castillo, A. (1994). Physiopathology of primary periodontitis associated with plaque. Microbial and host factors. A review. Part 2. Australian Dental Journal, 39(5), 31-315. 8. Page, R. C., Simpson, D. M., Ammons, W. F. (1975). Host tissue response in chronic inflammatory periodontal disease IV. The periodontal and dental status of a group of aged great apes. Journal of Periodontology, 46(3), 144-155. 81. Al-Zahrani, M. S., Bissada, N. F., Borawskit, E. A. (23). Obesity and periodontal disease in young, middle-aged, and older adults. Journal of Periodontology, 74(5), 61-615.

19 82. Al-Zahrani, M. S., Borawski, E. A., Bissada, N. F. (25). Increased physical activity reduces prevalence of periodontitis. Journal of Dentistry, 33(9), 73-71. 83. Norderyd, O., Hugoson, A., Grusovin, G. (1999). Risk of severe periodontal disease in a Swedish adult population. A longitudinal study. Journal of Clinical Periodontology, 26(9), 68-615. 84. Sheiham, A. (1979). The epidemiology of dental caries and periodontal disease. Journal of Clinical Periodontology, 6(7), 7-15. 85. Van der Velden, U., Abbas, F., Armand, S., Loos, B. G., Timmerman, M. F., Van der Weijden, G. A., Van Winkelhoff, A. J., Winkel, E. G. (26). Java project on periodontal diseases. The natural development of periodontitis: risk factors, risk predictors and risk determinants. Journal of Clinical Periodontology, 33(8), 54-548. 86. Albandar, J. M., Rams, T. E. (22). Risk factors for periodontitis in children and young persons. Periodontology 2, 29, 27-222. 87. Papapanou, P. N. (1998). Risk assessments in the diagnosis and treatment of periodontal diseases. Journal of Dentistry Education, 62(1), 822-839. 88. Tonetti, M. S. (1998). Cigarette smoking and periodontal diseases: etiology and management of disease. Annals of Periodontology, 3(1), 88-11. 89. Socransky, S. S., Haffajee, A. D. (1991). Microbial mechanisms in the pathogenesis of destructive periodontal diseases: a critical assessment. Journal of Periodontal Research, 26(3), 195-212. 9. Hyman, J. J., Reid, B. C. (23). Epidemiologic risk factors for periodontal attachment loss among adults in the United States. Journal of Clinical Periodontology, 3(3), 23-237. 91. Preshaw, P. M., Hefti, A. F., Jepsen, S., Etienne, D., Walker, C., Bradshaw, M. H. (24). Subantimicrobial dose doxycycline as adjunctive treatment for periodontitis. A review. Journal of Clinical Periodontology, 31(9), 697-77. 92. Albandar, J. M., Brunelle, J. A., Kingman, A. (1999). Destructive periodontal disease in adults 3 years of age and older in the United States, 1988-1994. Journal of Periodontology, 7(1), 13-29. 93. Burt, B., Research, S., Therapy Committee of the American Academy of, P. (25). Position paper: epidemiology of periodontal diseases. Journal of Periodontology, 76(8), 146-1419. 94. Socransky, S. S., Haffajee, A. D. (1997). The nature of periodontal diseases. Annals of Periodontology, 2(1), 3-1. 95. Albandar, J. M., Brown, L. J., Loe, H. (1997). Clinical features of early-onset periodontitis. Journal of American Dental Association, 128(1), 1393-1399.

11 96. Albandar, J. M. (22). Periodontal diseases in North America. Periodontology 2, 29, 31-69. 97. Marriott, I., Huet-Hudson, Y. M. (26). Sexual dimorphism in innate immune responses to infectious organisms. Journal of Immunology Research, 34(3), 177-192. 98. De Vries, G. J. (25). Sex steroids and sex chromosomes at odds? Endocrinology, 146(8), 3277-3279. 99. Ober, C., Loisel, D. A., Gilad, Y. (28). Sex-specific genetic architecture of human disease. Nature Reviews Genetic, 9(12), 911-922. 1. Abdellatif, H. M., Burt, B. A. (1987). An epidemiological investigation into the relative importance of age and oral hygiene status as determinants of periodontitis. Journal of Dental Research, 66(1), 13-18. 11. Albandar, J. M., Kingman, A. (1999). Gingival recession, gingival bleeding, and dental calculus in adults 3 years of age and older in the United States, 1988-1994. Journal of Periodontology, 7(1), 3-43. 12. Al-Ansari, J. M., Honkala, S. (27). Gender differences in oral health knowledge and behavior of the health science college students in Kuwait. Journal of Allied Health, 36(1), 41-46. 13. Al-Hussaini, R., Al-Kandari, M., Hamadi, T., Al-Mutawa, A., Honkala, S., Memon, A. (23). Dental health knowledge, attitudes and behaviour among students at the Kuwait University Health Sciences Centre. Medical Principles and Practice, 12(4), 26-265. 14. Al-Omari, Q. D., Hamasha, A. A. (25). Gender-specific oral health attitudes and behavior among dental students in Jordan. Journal of Contemporary Dental Practice, 6(1), 17-114. 15. Farsi, J. M., Farghaly, M. M., Farsi, N. (24). Oral health knowledge, attitude and behaviour among Saudi school students in Jeddah city. Journal of Dentistry, 32(1), 47-53. 16. Kawamura, M., Takase, N., Sasahara, H., Okada, M. (28). Teenagers' oral health attitudes and behavior in Japan: comparison by sex and age group. Journal of Oral Science, 5(2), 167-174. 17. Lo, E. C., Lin, H. C., Wang, Z. J., Wong, M. C., Schwarz, E. (21). Utilization of dental services in Southern China. Journal of Dental Research, 8(5), 1471-1474. 18. Peker, I., Alkurt, M. T. (29). Oral Health Attitudes and Behavior among a Group of Turkish Dental Students. European Journal of Dentistry, 3(1), 24-31.

111 19. Sakki, T. K., Knuuttila, M. L., Anttila, S. S. (1998). Lifestyle, gender and occupational status as determinants of dental health behavior. Journal of Clinical Periodontology, 25(7), 566-57. 11. Ericsson, J. S., Abrahamsson, K. H., Ostberg, A. L., Hellstrom, M. K., Jonsson, K., Wennstrom, J. L. (29). Periodontal health status in Swedish adolescents: an epidemiological, cross-sectional study. Swedish Dental Journal, 33(3), 131-139. 111. Taani, D. Q. (21). Trends in oral hygiene, gingival status and dental caries experience in 13-14-year-old Jordanian school children between 1993 and 1999. International Dental Journal, 51(6), 447-45. 112. Locker, D. (2). Deprivation and oral health: a review. Community Dentistry and Oral Epidemiology, 28(3), 161-169. 113. Francis, R. B., Jr. (1986). The activated partial thromboplastin time. Annals of Internal Medicine, 15(4), 626-627. 114. Sanders, A. E., Slade, G. D., Turrell, G., John Spencer, A., Marcenes, W. (26). The shape of the socioeconomic-oral health gradient: implications for theoretical explanations. Community Dentistry and Oral Epidemiology, 34(4), 31-319. 115. Thomson, W. M., Poulton, R., Milne, B. J., Caspi, A., Broughton, J. R., Ayers, K. M. (24). Socioeconomic inequalities in oral health in childhood and adulthood in a birth cohort. Community Dentistry and Oral Epidemiology, 32(5), 345-353. 116. Watt, R., Sheiham, A. (1999). Inequalities in oral health: a review of the evidence and recommendations for action. British Dental Journal, 187(1), 6-12. 117. Woolhouse, M. E. (1992). A theoretical framework for the immunoepidemiology of helminth infection. Parasite Immunology, 14(6), 563-578. 118. Burgielski, R. (1989). [Elderly patients at the Pulmonary Disease Department]. Pneumonologia Polska, 57(3), 16-164. 119. Sharma, R., Maimanuku, L. R., Morse, Z., Pack, A. R. (27). Preterm low birth weights associated with periodontal disease in the Fiji Islands. International Dental Journal, 57(4), 257-26. 12. Zini, A., Sgan-Cohen, H. D., Marcenes, W. (211). Socio-economic position, smoking, and plaque: a pathway to severe chronic periodontitis. Journal of Clinical Periodontology, 38(3), 229-235. 121. Sheiham, A., Nicolau, B. (25). Evaluation of social and psychological factors in periodontal disease. Periodontology 2, 39, 118-131.

112 122. Cutler, D. M., Lleras-Muney, A. (27). Education and Health. National Poverty Center, 3. 123. Bayraktar, G., Kurtulus, I., Kazancioglu, R., Bayramgurler, I., Cintan, S., Bural, C., Besler, M., Trablus, S., Issever, H., Aysuna, N. et al (29). Effect of educational level on oral health in peritoneal and hemodialysis patients. International Journal of Dentistry, 15, 67-97. 124. Gundala, R., Chava, V. K. (21). Effect of lifestyle, education and socioeconomic status on periodontal health. Contemporary Clinical Dentistry, 1(1), 23-26. 125. Bernabe, E., Suominen, A. L., Nordblad, A., Vehkalahti, M. M., Hausen, H., Knuuttila, M., Kivimaki, M., Watt, R. G., Sheiham, A., Tsakos, G. (211). Education level and oral health in Finnish adults: evidence from different lifecourse models. Journal of Clinical Periodontology, 38(1), 25-32. 126. Blumenshine, S. L., Vann, W. F., Jr., Gizlice, Z., Lee, J. Y. (28). Children's school performance: impact of general and oral health. Journal of Public Health Dentistry, 68(2), 82-87. 127. Güngör, K., Tüter, G., Bal, B. (1999). Eğitim düzeyi ile ağız sağlığı arasındaki ilişkinin değerlendirilmesi. Gazi Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 16(1), 21-25. 128. Haskell, W. L., Lee, I. M., Pate, R. R., Powell, K. E., Blair, S. N., Franklin, B. A., Macera, C. A., Heath, G. W., Thompson, P. D., Bauman, A. et al (27). Physical activity and public health: updated recommendation for adults from the American College of Sports Medicine and the American Heart Association. Circulation, 116(9), 181-193. 129. Thune, I., Furberg, A. S. (21). Physical activity and cancer risk: doseresponse and cancer, all sites and site-specific. Medicine&Science in Sports&Exercise, 33(6), 53-55. 13. Williams, P. T., Franklin, B. (27). Vigorous exercise and diabetic, hypertensive, and hypercholesterolemia medication use. Medicine&Science in Sports&Exercise, 39(11), 1933-1941. 131. Wendel-Vos, G. C., Schuit, A. J., Feskens, E. J., Boshuizen, H. C., Verschuren, W. M., Saris, W. H., Kromhout, D. (24). Physical activity and stroke. A meta-analysis of observational data. International Journal of Epidemiology, 33(4), 787-798. 132. Joshi, S. B. (27). Exercise training in the management of cardiac failure and ischaemic heart disease. Heart, Lung and Circulation, 16(3), S83-87. 133. Bawadi, H. A., Khader, Y. S., Haroun, T. F., Al-Omari, M., Tayyem, R. F. (211). The association between periodontal disease, physical activity and healthy diet among adults in Jordan. Journal of Periodontal Research, 46(1), 74-81.

113 134. US, Department, of, health, and, human, services. (1996). Physical activity and health: report of the Surgeon General. Atlanta, Georgia: US Department and Human Services, CDC, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion. 135. Ford, E. S. (22). Does exercise reduce inflammation? Physical activity and C-reactive protein among U.S. adults. Epidemiology, 13(5), 561-568. 136. Abramson, J. L., Vaccarino, V. (22). Relationship between physical activity and inflammation among apparently healthy middle-aged and older US adults. Archives of Internal Medicine, 162(11), 1286-1292. 137. Genco, R. J., Ho, A. W., Grossi, S. G., Dunford, R. G., Tedesco, L. A. (1999). Relationship of stress, distress and inadequate coping behaviors to periodontal disease. Journal of Periodontology, 7(7), 711-723. 138. WHO (26). Obesity and overweight. Fact sheet N 311. Report. In. 139. Bray, G. A. (24). Obesity is a chronic, relapsing neurochemical disease. International Journal of Obesity and Related Metabolic Disorders, 28(1), 34-38. 14. Samir, N., Mahmud, S., Khuwaja, A. K. (211). Prevalence of physical inactivity and barriers to physical activity among obese attendants at a community health-care center in Karachi, Pakistan. BMC Research Notes, 4, 174. 141. Al-Emadi, A., Bissada, N., Farah, C., Siegel, B., Al-Zaharani, M. (26). Systemic diseases among patients with and without alveolar bone loss. Quintessence International, 37(1), 761-765. 142. Khader, Y. S., Bawadi, H. A., Haroun, T. F., Alomari, M., Tayyem, R. F. (29). The association between periodontal disease and obesity among adults in Jordan. Journal of Clinical Periodontology, 36(1), 18-24. 143. Linden, G., Patterson, C., Evans, A., Kee, F. (27). Obesity and periodontitis in 6-7-year-old men. Journal of Clinical Periodontology, 34(6), 461-466. 144. Ritchie, C. S. (27). Obesity and periodontal disease. Periodontology 2, 44, 154-163. 145. Saito, T., Shimazaki, Y. (27). Metabolic disorders related to obesity and periodontal disease. Periodontology 2, 43, 254-266. 146. Bistrian, B. (27). Systemic response to inflammation. Nutrition Reviews, 65(12,2), 17-172. 147. Haffajee, A. D., Socransky, S. S. (29). Relation of body mass index, periodontitis and Tannerella forsythia. Journal of Clinical Periodontology, 36(2), 89-99.

114 148. Reeves, A. F., Rees, J. M., Schiff, M., Hujoel, P. (26). Total body weight and waist circumference associated with chronic periodontitis among adolescents in the United States. Archives of Pediatric and Adolescent Medicine, 16(9), 894-899. 149. Kinane, D. F. (1999). Periodontitis modified by systemic factors. Annals of Periodontology, 4(1), 54-64. 15. Bergstrom, J. (23). Tobacco smoking and risk for periodontal disease. Journal of Clinical Periodontology, 3(2), 17-113. 151. Grossi, S. G., Zambon, J. J., Ho, A. W., Koch, G., Dunford, R. G., Machtei, E. E., Norderyd, O. M., Genco, R. J. (1994). Assessment of risk for periodontal disease. I. Risk indicators for attachment loss. Journal of Periodontology, 65(3), 26-267. 152. Johnson, G. K., Hill, M. (24). Cigarette smoking and the periodontal patient. Journal of Periodontology, 75(2), 196-29. 153. Khan, S. (211). Effect of smoking on periodontal health. Disease-a-Month, 57(4), 214-217. 154. Papapanou, P. N. (1996). Periodontal diseases: epidemiology. Annals of Periodontology, 1(1), 1-36. 155. Rivera-Hidalgo, F. (23). Smoking and periodontal disease. Periodontology 2, 32, 5-58. 156. Haber, J., Wattles, J., Crowley, M., Mandell, R., Joshipura, K., Kent, R. L. (1993). Evidence for cigarette smoking as a major risk factor for periodontitis. Journal of Periodontology, 64(1), 16-23. 157. Turnbull, B. (1995). Smoking and periodontal disease. A review. Journal of New Zealand Society of Periodontology, (79), 1-15. 158. Erdemir, E. O., Duran, I., Haliloglu, S. (24). Effects of smoking on clinical parameters and the gingival crevicular fluid levels of IL-6 and TNF-alpha in patients with chronic periodontitis. Journal of Clinical Periodontology, 31(2), 99-14. 159. Haffajee, A. D., Socransky, S. S. (21). Relationship of cigarette smoking to attachment level profiles. Journal of Clinical Periodontology, 28(4), 283-295. 16. Robertson, P. B., Walsh, M., Greene, J., Ernster, V., Grady, D., Hauck, W. (199). Periodontal effects associated with the use of smokeless tobacco. Journal of Periodontology, 61(7), 438-443. 161. Albandar, J. M., Streckfus, C. F., Adesanya, M. R., Winn, D. M. (2). Cigar, pipe, and cigarette smoking as risk factors for periodontal disease and tooth loss. Journal of Periodontology, 71(12), 1874-1881.

115 162. Grossi, S. G., Genco, R. J., Machtei, E. E., Ho, A. W., Koch, G., Dunford, R., Zambon, J. J., Hausmann, E. (1995). Assessment of risk for periodontal disease. II. Risk indicators for alveolar bone loss. Journal of Periodontology, 66(1), 23-29. 163. Machtei, E. E., Hausmann, E., Dunford, R., Grossi, S., Ho, A., Davis, G., Chandler, J., Zambon, J., Genco, R. J. (1999). Longitudinal study of predictive factors for periodontal disease and tooth loss. Journal of Clinical Periodontology, 26(6), 374-38. 164. Martinez-Canut, P., Lorca, A., Magan, R. (1995). Smoking and periodontal disease severity. Journal of Clinical Periodontology, 22(1), 743-749. 165. van Winkelhoff, A. J., Bosch-Tijhof, C. J., Winkel, E. G., van der Reijden, W. A. (21). Smoking affects the subgingival microflora in periodontitis. Journal of Periodontology, 72(5), 666-671. 166. Zambon, J. J., Grossi, S. G., Machtei, E. E., Ho, A. W., Dunford, R., Genco, R. J. (1996). Cigarette smoking increases the risk for subgingival infection with periodontal pathogens. Journal of Periodontology, 67(1), 15-154. 167. Giannopoulou, C., Kamma, J. J., Mombelli, A. (23). Effect of inflammation, smoking and stress on gingival crevicular fluid cytokine level. Journal of Clinical Periodontology, 3(2), 145-153. 168. Persson, L., Bergstrom, J., Ito, H., Gustafsson, A. (21). Tobacco smoking and neutrophil activity in patients with periodontal disease. Journal of Periodontology, 72(1), 9-95. 169. Clarke, N. G., Shephard, B. C., Hirsch, R. S. (1981). The effects of intraarterial epinephrine and nicotine on gingival circulation. Oral Surgery, Oral Medicine, Oral Pathology and Oral Radiology, 52(6), 577-582. 17. Johnson, G. K., Fung, Y. K., Squier, C. A. (1989). Effects of systemic administration of nicotine on capillaries in rat oral mucosa. Journal of Oral Pathology & Medicine, 18(4), 23-232. 171. Tipton, D. A., Dabbous, M. K. (1995). Effects of nicotine on proliferation and extracellular matrix production of human gingival fibroblasts in vitro. Journal of Periodontology, 66(12), 156-164. 172. Fiorini, T., Musskopf, M. L., Oppermann, R. V., Susin, C. (214). Is there a positive effect of smoking cessation on periodontal health? A systematic review. Journal of Periodontology, 85(1), 83-91. 173. Aleksejuniene, J., Holst, D., Eriksen, H. M., Gjermo, P. (22). Psychosocial stress, lifestyle and periodontal health. Journal of Clinical Periodontology, 29(4), 326-335. 174. Freeman, R., Goss, S. (1993). Stress measures as predictors of periodontal disease--a preliminary communication. Community Dentistry and Oral Epidemiology, 21(3), 176-177.

116 175. Genco, R. J., Ho, A. W., Kopman, J., Grossi, S. G., Dunford, R. G., Tedesco, L. A. (1998). Models to evaluate the role of stress in periodontal disease. Annals of Periodontology, 3(1), 288-32. 176. Marcenes, W. S., Sheiham, A. (1992). The relationship between work stress and oral health status. Social Science & Medicine, 35(12), 1511-152. 177. Green, L. W., Tryon, W. W., Marks, B., Huryn, J. (1986). Periodontal disease as a function of life events stress. Journal of Human Stress, 12(1), 32-36. 178. Parwani, R., Parwani, S. R. (214). Does stress predispose to periodontal disease? Dental Update, 41(3), 26-264, 267-268, 271-262. 179. Breivik, T., Thrane, P. S., Murison, R., Gjermo, P. (1996). Emotional stress effects on immunity, gingivitis and periodontitis. European Journal of Oral Sciences, 14 (4), 327-334. 18. Haraszthy, V. I., Zambon, J. J., Trevisan, M., Zeid, M., Genco, R. J. (2). Identification of periodontal pathogens in atheromatous plaques. Journal of Periodontology, 71(1), 1554-156. 181. Preber, H., Bergstrom, J. (199). Effect of cigarette smoking on periodontal healing following surgical therapy. Journal of Clinical Periodontology, 17(5), 324-328. 182. Ng, S. K., Keung Leung, W. (26). A community study on the relationship between stress, coping, affective dispositions and periodontal attachment loss. Community Dentistry and Oral Epidemiology, 34(4), 252-266. 183. Akcali, A., Huck, O., Tenenbaum, H., Davideau, J. L., Buduneli, N. (213). Periodontal diseases and stress: a brief review. Journal of Oral Rehabilitation, 4(1), 6-68. 184. Peruzzo, D. C., Benatti, B. B., Ambrosano, G. M., Nogueira-Filho, G. R., Sallum, E. A., Casati, M. Z., Nociti, F. H., Jr. (27). A systematic review of stress and psychological factors as possible risk factors for periodontal disease. Journal of Periodontology, 78(8), 1491-154. 185. Cogen, R. B., Stevens, A. W., Jr., Cohen-Cole, S., Kirk, K., Freeman, A. (1983). Leukocyte function in the etiology of acute necrotizing ulcerative gingivitis. Journal of Periodontology, 54(7), 42-47. 186. Deinzer, R., Forster, P., Fuck, L., Herforth, A., Stiller-Winkler, R., Idel, H. (1999). Increase of crevicular interleukin 1beta under academic stress at experimental gingivitis sites and at sites of perfect oral hygiene. Journal of Clinical Periodontology, 26(1), 1-8. 187. Manhold, J. H., Doyle, J. L., Weisinger, E. H. (1971). Effects of social stress on oral and other bodily tissues. II. Results offering substance to a hypothesis for the mechanism of formation of periodontal pathology. Journal of Periodontology, 42(2), 19-111.

117 188. Gupta, O. P. (1966). Psychosomatic factors in periodontal disease. Dental Clinics of North America, 11-19. 189. Davis, C. H., Jenkins, C. D. (1962). Mental stress and oral disease. Journal of Dental Research, 41, 145-149. 19. Kune, S. (1993). Stressful life events and cancer. Epidemiology, 4(5), 395-397. 191. Tezal, M., Grossi, S. G., Ho, A. W., Genco, R. J. (21). The effect of alcohol consumption on periodontal disease. Journal of Periodontology, 72(2), 183-189. 192. Pitiphat, W., Merchant, A. T., Rimm, E. B., Joshipura, K. J. (23). Alcohol consumption increases periodontitis risk. Journal of Dental Research, 82(7), 59-513. 193. Atchison, K. A., Dubin, L. F. (23). Understanding health behavior and perceptions. Dental Clinics of North America, 47(1), 21-39. 194. Steptoe, A., Wardle, J., Vinck, J., Tuomisto, M., Holte, A. W., L. (1994). Personality and attitudinal correlates of healthy and unhealthy lifestyles in young adults. Psychology and Health, 9(331), 43. 195. Park, K. (25). Park s Textbook of preventive and social medicine. (18th edition), BanarsidasBhanot Publishers, 1-2. 196. Tedesco, L. A., Keffer, M. A., Fleck-Kandath, C. (1991). Self-efficacy, reasoned action, and oral health behavior reports: a social cognitive approach to compliance. Journal of Behavioral Medicine, 14(4), 341-355. 197. Wardle, J., Steptoe, A. (1991). The European Health and Behaviour Survey: rationale, methods and initial results from the United Kingdom. Social Science & Medicine, 33(8), 925-936. 198. Levin, L., Shenkman, A. (24). The relationship between dental caries status and oral health attitudes and behavior in young Israeli adults. Journal of Dentistry Education, 68(11), 1185-1191. 199. Soutome, S., Oho, T., Kajiwara, K. (212). Combined use of self-efficacy scale for oral health behaviour and oral health questionnaire: A pilot study. Health Education Journal, 71, 576-589. 2. Gholami, M., Pakdaman, A., Virtanen, J. I. (212). Common Perceptions of Periodontal Health and Illness among Adults: A Qualitative Study. ISRN Dentistry, 212, 671879. 21. Bhatia A, B. S., Singh MP. (213). To assess knowledge and awareness of North Indian population towards periodontal therapy and oral-systemic disease link: A cross- sectional survey. Journal of Interdisciplinary Medicine and Dental Science, 3, 79-85.

118 22. Rathod, S., Khan, F., Sarda, T. (216). Attitude and awareness towards periodontal health among health care and non- health care professionals. SRM Journal of Research in Dental Sciences, 7(23), 6. 23. Doğan, B., Filizi, K., Küçükdoğan, Ü. (29). Diş Hekimliği Öğrencilerinin Cinsiyete Bağlı Ağız Sağlığı Hakkındaki Davranış ve Düşünceleri. Gazi Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 26(2), 87-93. 24. Ömürlü, H., Deniz Arısu, H., Eligüzeloğlu, E., Üçtaşlı, M. B., Bala, O. (21). Evaluation of the clinical success of direct restorations of the patients who applied the university of Gazi faculty of dentistry department of operative dentistry. Gazi Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 28(1), 23-28. 25. Gömeç, Y., Soltani, S., Yaman, B. C. (21). Toplumumuzda ara yüz fırçası kullanım sıklığı. İstanbul Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 44 (2), 13-111. 26. Çolakoğlu, N., Has, L. (215). A research for people to determine the relationship betweeen oral hygine and social economic status. Procedia- Social and Behavorial Sciences, 195, 1268-1277. 27. Brown, L. J., Loe, H. (1993). Prevalence, extent, severity and progression of periodontal disease. Periodontology 2, 2, 57-71. 28. Genco, R. J., Falkner, K. L., Grossi, S., Dunford, R., Trevisan, M. (27). Validity of self-reported measures for surveillance of periodontal disease in two western New York population-based studies. Journal of Periodontology, 78(7 Suppl), 1439-1454. 29. (2). Parameter on plaque-induced gingivitis. American Academy of Periodontology. Journal of Periodontology, 71(5 Suppl), 851-852. 21. Shah, H. A., Patel, R. P. (215). Statistical modeling of zaltoprofen loaded biopolymeric nanoparticles: Characterization and anti-inflammatory activity of nanoparticles loaded gel. International Journal of Pharmaceutical Investigation, 5(1), 2-27. 211. Carr, A. B., Beebe, T. J., Jenkins, S. M. (29). An assessment of oral health importance: results of a statewide survey. Journal of American Dental Association, 14(5), 58-586. 212. Shah, A. H., ElHaddad, S. A. (215). Oral hygiene behavior, smoking, and perceived oral health problems among university students. Journal of International Society of Preventive and Community Dentistry, 5(4), 327-333. 213. Schuurs, A. H., Duivenvoorden, H. J., Thoden van Velzen, S. K., Verhage, F., Makkes, P. C. (199). Value of the teeth. Community Dentistry and Oral Epidemiology, 18(1), 22-26. 214. Mohebbi S.Z., Ezzati-Givi N., Shekarchizadeh H. (215). Self-perceived oral health and its determinants among adult dental patients in a University

119 Dental Clinic in Tehran, Iran. Journal of Oral Health Oral Epidemiology, 4(1), 3-7. 215. Al Subait, A., Alousaimi, M., Geeverghese, A., Ali, A., Metwally, A. (216). Oral health knowledge, attitude and behavior among students of age 1 18 years old attending Jenadriyah festival Riyadh; a cross-sectional study, The Saudi Journal for Dental Research, 7, 45-5. 216. Rustvold, Romano, S. (212). Oral Health Knowledge, Attitudes, and Behaviors: Investigation of an Educational Intervention Strategy with At- Risk Females. Portland State University Dissertations and Theses, 612. 217. Özer, M., Türkoğlu, O., Köse, T., Atilla, G. (27). Periodontal Tedavi Görmüş Hastaların Ağız Bakımı Alışkanlıklarında Meydana Gelen Değişiklikler. Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 28, 193-199. 218. Şahin, S., Saygun, I., Enhoş, Ş., Akyol, M., Altuğ, A., Tekbaş, Ö. F. (29). Eğitim Düzeyinin Genç Erişkin Erkeklerde Ağız Sağlığına Etkisinin Değerlendirilmesi. Gazi Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 26(3), 133-139. 219. Siemiatycki, J. (1979). A comparison of mail, telephone, and home interview strategies for household health surveys. American Journal of Public Health, 69(3), 238-245. 22. Najah, A., Seham, S., Fadhil, R. (21). The usefulness of Ramfjord teeth to represent the full-mouth pocket depth in epidemiological study. Mustansiria Dental Journal, 7(2), 272-275. 221. Rams, T. E., Keyes, P. H. (1987). Treatment of periodontal patients with impaired manual dexterity--a case report. Gerodontics, 3(2), 89-93. 222. Ainamo, J., Ainamo, A. (1994). Validity and relevance of the criteria of the CPITN. International Dental Journal, 44(5 Suppl 1), 527-532. 223. Benigeri, M., Brodeur, J. M., Payette, M., Charbonneau, A., Ismail, A. I. (2). Community periodontal index of treatment needs and prevalence of periodontal conditions. Journal of Clinical Periodontology, 27(5), 38-312. 224. Mumghamba, E. G., Pitiphat, W., Matee, M. I., Simon, E., Merchant, A. T. (24). The usefulness of using Ramfjord teeth in predicting periodontal status of a Tanzanian adult population. Journal of Clinical Periodontology, 31(1), 16-18. 225. Nagarajan, S., Pushpanjali, K. (28). Self-assessed and clinically diagnosed periodontal health status among patients visiting the outpatient department of a dental school in Bangalore, India. Indian Journal of Dental Research, 19(3), 243-246. 226. Chen, M. (1997). Comparing oral health care systems: second international collaborative study University of Chicago. Center for Health Administration Studies. Geneva, Switzerland: World Health Organization.

12 227. Yildiz, S., Dogan, B. (211). Self reported dental health attitudes and behaviour of dental students in Turkey. European Journal of Dentistry, 5(3), 253-259. 228. Doğan, B. (213). Differences in Oral Health Behavior and Attitudes Between Dental and Nursing Students. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 3(1). 229. Unluer, S., Gokalp, S., Dogan, B. G. (27). Oral health status of the elderly in a residential home in Turkey. Gerodontology, 24(1), 22-29. 23. Uzun, H., Nazlıel, H. Ç. (2). Yaşlıda Medı kal ve Dental Hikaye ile Ekstraoral, I ntraoral ve Dental Muayene Bulguları. Turkish Journal of Geriatrics, 3, 15-21. 231. Baloş, K. (1981). Motivasyon ve Periodontal Sağlık. AÜ Dişhek Fak Dergisi, 8(1), 11-114. 232. Baloş, K., Eren, K., Taplamacıoğlu, B., Yavuz, D., Aykaç, Y. (199). Değişik branşlarda eğitim gören üniversite öğrencilerinin periodontal durumlarının CPITN e göre karşılaştırılması. Gazi Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 7, 165-177. 233. Genco, R. J., Loe, H. (1993). The role of systemic conditions and disorders in periodontal disease. Periodontology 2, 2, 98-116. 234. Page, R. C., Schroeder, H. E. (1981). Current status of the host response in chronic marginal periodontitis. Journal of Periodontology, 52(9), 477-491. 235. Bergstrom, J., Eliasson, S., Dock, J. (2). Exposure to tobacco smoking and periodontal health. Journal of Clinical Periodontology, 27(1), 61-68. 236. Bergstrom, J. (1989). Cigarette smoking as risk factor in chronic periodontal disease. Community Dentistry and Oral Epidemiology, 17(5), 245-247. 237. Stoltenberg, J. L., Osborn, J. B., Pihlstrom, B. L., Herzberg, M. C., Aeppli, D. M., Wolff, L. F., Fischer, G. E. (1993). Association between cigarette smoking, bacterial pathogens, and periodontal status. Journal of Periodontology, 64(12), 1225-123. 238. Linden, G. J., Mullally, B. H. (1994). Cigarette smoking and periodontal destruction in young adults. Journal of Periodontology, 65(7), 718-723. 239. Çanakçı, V., Tezel, A. (1999). Sigara içen ve içmeyen periodontitisli bireylerin başlangıç ve tedavi sonrası bulgularının karşılaştırılması. Atatürk Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 9, 37-42. 24. Bergstrom, J., Eliasson, S. (1987). Noxious effect of cigarette smoking on periodontal health. Journal of Periodontal Research, 22(6), 513-517.

121 241. Van der Weijden, G. A., de Slegte, C., Timmerman, M. F., van der Velden, U. (21). Periodontitis in smokers and non-smokers: intra-oral distribution of pockets. Journal of Clinical Periodontology, 28(1), 955-96. 242. Al-Wahadni, A. M., Al-Omiri, M. K., Kawamura, M. (24). Differences in self-reported oral health behavior between dental students and dental technology/dental hygiene students in Jordan. Journal of Oral Science, 46(3), 191-197. 243. Ostberg, A. L., Halling, A., Lindblad, U. (1999). Gender differences in knowledge, attitude, behavior and perceived oral health among adolescents. Acta Odontologica Scandinavica, 57(4), 231-236. 244. Wyne, A. H., Chohan, A. N., Al-Dosari, K., Al-Dokheil, M. (24). Oral health knowledge and sources of information among male Saudi school children. Odontostomatol Trop Journal, 27(16), 22-26. 245. E., B., P., L. (24). Oral health and children attitudes among mothers and school teachers in Belarus. Stomatologija, Baltic Dental and Maxillofacial Journal, 6, 4-43. 246. Schroth, R. J., Brothwell, D. J., Moffatt, M. E. (27). Caregiver knowledge and attitudes of preschool oral health and early childhood caries (ECC). International Journal of Circumpolar Health, 66(2), 153-167. 247. Miller, E., Lee, J. Y., DeWalt, D. A., Vann, W. F., Jr. (21). Impact of caregiver literacy on children's oral health outcomes. Pediatrics, 126(1), 17-114. 248. Paik, D. I., Moon, H. S., Horowitz, A. M., Gift, H. C., Jeong, K. L., Suh, S. S. (1994). Knowledge of and practices related to caries prevention among Koreans. Journal of Public Health Dentistry, 54(4), 25-21. 249. Al-Darwish, M. S. (216). Oral health knowledge, behaviour and practices among school children in Qatar. Dental Research Journal (Isfahan), 13(4), 342-353. 25. DiMatteo, M. R., McBride, C. A., Shugars, D. A., O'Neil, E. H. (1995). Public attitudes toward dentists: a U.S. household survey. Journal of American Dental Association, 126(11), 1563-157. 251. Furnham, A., Swami, V. (29). Patient preferences for dentists. Psychology, Health & Medicine, 14(2), 143-149. 252. Owusu-Frimpong, N., Nwankwo, S., Dason, B. (21). Measuring service quality and patient satisfaction with access to public and private healthcare delivery. International Journal of Public Sector Management, 23(3), 23-22. 253. Glazman, J. (214). Dental Anxiety: Personal and Media Infuences on the Perception of Dentistry. Pace Univercity (thesis), 128.

122 254. Pekkan, G., Kilicoglu, A., Hatipoglu, H. (211). Relationship between dental anxiety, general anxiety level and depression in patients attending a university hospital dental clinic in Turkey. Community Dental Health Journal, 28(2), 149-153. 255. Erten, H., Akarslan, Z. Z., Bodrumlu, E. (26). Dental fear and anxiety levels of patients attending a dental clinic. Quintessence International, 37(4), 34-31. 256. Firat, D., Tunc, E. P., Sar, V. (26). Dental anxiety among adults in Turkey. Journal of Contemporary Dental Practice, 7(3), 75-82. 257. Results of member surveys: patient perceptions and fear. URL: http://www.webcitation.org/query?url=http%3a%2f%2fwww.dentalwebsmit h.com%2fperionewsletters%2fptpages9.pdf+&date=217-7-4 Son Erişim Tarihi: 24.5.217 258. Herbert F. Wolf, Edith M. Rateitschak, Klaus H. Rateitschak (1984) Farbatlanten der Zahnmedizin 1: Parodontologie (First edition). Stutgart: Georg Thieme Verlag,71.

EKLER 123

EK-1. Etik kurul onayı 124

125 EK-2. Anket formu 1. Yaşınız.. 2. Cinsiyetiniz O Kadın O Erkek 3. Eğitim durumunuz: O İlk okul O Orta okul O Lise O Ön lisans ( 2 yıllık üniversite ) O Lisans ( 4 yıllık üniversite) O Yüksek lisans O Doktora 4. Ortalama aylık geliriniz.. 5. Herhangi bir sistemik rahatsızlığınız var mı? O Evet. O Hayır 6. Sigara kullanıyor musunuz? O Evet Günde. adet O Hayır O Bıraktım

126 EK-2. (devam) Anket formu 7. Diştaşı temizliği de dahil olmak üzere hiç dişeti tedavisi gördünüz mü? A. Hiç tedavi görmedim B. 1 yıldan daha uzun süre önce tedavi gördüm C. 6-12 ay arasında tedavi gördüm D. 6 aydan daha kısa süre önce tedavi gördüm 8. Dişlerinizi günde kaç defa fırçalarsınız? A. Düzenli fırçalama yapmıyorum B. Günde 1 defa fırçalarım C. Günde 2 defa fırçalarım D. Günde 2 defadan fazla fırçalarım 9. Diş fırçalama ve diğer ağız bakım işlemleri konusu ile ilgili nereden bilgi edindiniz? A. Diş hekiminden B. Aile ve yakınlardan C Tv ve internetten D. Diğer.. 1. Dişlerinizi fırçalarken aynada diş ve dişetlerinizin durumuna bakar mısınız? O Evet O Hayır 11. Dişipi/ arayüz fırçası kullanıyor musunuz? O Evet O Hayır

127 EK-2. (devam) Anket formu 12. Dişlerinizi fırçalamadığınızda huzursuz olur musunuz? O Evet O Hayır 13.Dişipi/ arayüz fırçası kullanmadığınızda huzursuz olur musunuz? O Evet O Hayır 14. Diş bakımında diş hekiminin önerdiği diş fırçası ve/veya dişipi/arayüz fırçasının kullanılması çok önemlidir. A. Katılıyorum B. Kararsızım C. Katılmıyorum 15. Dişleri düzenli fırçalamak ağız sağlığını korumada çok önemlidir. A. Katılıyorum B. Kararsızım C. Katılmıyorum 16. Her koşulda (evde olmasanız da, çok uykulu olsanız da) dişlerin fırçalanması çok önemlidir. A. Katılıyorum B. Kararsızım C. Katılmıyorum

128 EK-2. (devam) Anket formu 17.Her koşulda ( evde olmasanız da, çok uykulu olsanız da ) dişipi/arayüz fırçası kullanılması çok önemlidir. A. Katılıyorum B. Kararsızım C. Katılmıyorum 18. Diş fırçalama esnasında acele etmemek ve dişlerin tüm yüzeylerini fırçalamak çok önemlidir. A. Katılıyorum B. Kararsızım C. Katılmıyorum 19. Diş fırçalama esnasında dişeti kanaması ve/veya ağrı olmaması çok önemlidir. A. Katılıyorum B. Kararsızım C. Katılmıyorum 2. Gargara kullanmak ağız sağlığını korumada çok önemlidir. A. Katılıyorum B. Kararsızım C. Katılmıyorum 21. Dişipi/ arayüz fırçası kullanmak ağız sağlığını korumada çok önemlidir. A. Katılıyorum B. Kararsızım C. Katılmıyorum

129 EK-2. (devam) Anket formu 22. Diş ve dişetinin sağlıklı olması genel sağlığın önemli bir parçasıdır. A. Katılıyorum B. Kararsızım C. Katılmıyorum 23. Bir bireye ait ilk izlenimde o kişinin diş ve dişetlerinin görünümü çok önemlidir. A. Katılıyorum B. Kararsızım C. Katılmıyorum 24. Diş tedavisi çok stresli bir deneyimdir. A. Katılıyorum B. Kararsızım C. Katılmıyorum 25. Diş tedavilerini aksatmamak ağız sağlığı için çok önemlidir. A. Katılıyorum B. Kararsızım C. Katılmıyorum 26. Diş hekiminin tavsiyelerine uymak ağız sağlığı için gereklidir. A. Katılıyorum B. Kararsızım C. Katılmıyorum

13 EK-2. (devam) Anket formu 27. Diş ve dişetlerinin sağlıksız olması kişinin genel sağlığını olumsuz etkiler. A. Katılıyorum B. Kararsızım C. Katılmıyorum 28. Sağlıklı bir ağzın sahip olması gereken özellikler; ( birden fazla seçenek seçilebilir). O Dişlerin düzgün dizilimi O Dişlerin beyazlığı O Dişetlerinin sağlıklı olması O Eksik diş veya dişlerin olmaması O Sorunsuz çiğneme ve konuşma O Ağız kokusunun olmaması O Diş çürüklerinin olmaması 29. Ağız ve diş sağlığı problemlerinden sizin için en önemli olanı A. Diş ağrısı B. Dişetinde ağrı ve kanaması C. Ağız kokusu D. Kısmi ve/veya tam dişsizlik E. Diğer: 3. Dişeti tedavileri sonrasında, dişeti sağlığının korunması için düzenli diş hekimi kontrolleri çok önemlidir. A. Katılıyorum B. Kararsızım C. Katılmıyorum

131 EK-3. Bilgilendirilmiş gönüllü olur formu Araştırmanın Adı: Ağız Sağlığı ve Periodontal Sağlığın Öneminin Periodontal Klinik Parametrelerle İlişkisinin İncelenmesi Sorumlu Araştırmacı Adı: Prof. Dr. Gönen Özcan Gazi Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Periodontoloji Anabilim Dalı nda yürütülmekte olan Ağız Sağlığı ve Periodontal Sağlığın Öneminin Periodontal Klinik Parametrelerle İlişkisinin İncelenmesi konulu tez çalışmasına katılmanız istenmektedir. Bu çalışma sırasında sizden ağız sağlığı ve periodontal sağlığa verilen önemi değerlendirecek bir adet anket formu doldurmanız istenecek ve diş eti sağlığınızın durumunu değerlendirmek için ağız içinde bazı olağan ölçümler yapılacaktır. Anketteki kimlik bilgileriniz saklı tutulacaktır. Çalışmanın herhangi bir aşamasında çalışmadan ayrılabilir ve doldurmuş olduğunuz anketi geri alabilirsiniz. Bu klinik ve anket çalışmasında yer almayı kabul ediyorum. Çalışmanın amacı ve sonuçları, karşılaşabileceğim olumlu ve olumsuz yönler Dt. Oğul Muvaffak Günay tarafından bana açıklanmıştır. Gönüllünün: Adı Soyadı: İmza: Tarih:

EK-4. Kilinik ölçümler 132

133 ÖZGEÇMİŞ Kişisel Bilgiler Soyadı, adı Uyruğu : Günay, Oğul Muvaffak : T.C. Doğum tarihi ve yeri : 8.11.1983 Medeni hali : Evli Telefon : 554314369 e-mail : ogulmg@yahoo.com Eğitim Derece Eğitim Birimi Mezuniyet tarihi Doktora Gazi Üniversitesi Periodontoloji A.B.D Devam ediyor Yüksek Lisans Gazi Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi 27 Lise Kayseri N.M. Küçükçalık Anadolu Lisesi 21 Yabancı Dil İngilizce

GAZİLİ OLMAK AYRICALIKTIR...

OĞUL MUVAFFAK GÜNAY PERİODONTOLOJİ ANABİLİM DALI T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ AĞIZ SAĞLIĞI VE PERİODONTAL SAĞLIĞIN ÖNEMİNİN PERİODONTAL KLİNİK PARAMETRELERLE İLİŞKİSİNİN İNCELENMESİ OĞUL MUVAFFAK GÜNAY TEMMUZ 217 PERİODONTOLOJİ ANABİLİM DALI TEMMUZ 217