COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİYLE ŞEHİRİÇİ TRAFİK KAZA ANALİZİ: ISPARTA ÖRNEĞİ Meltem TUNCUK 1, Mustafa KARAŞAHİN 2 1 Öğr. Gör., S.D.Ü. Müh. Mim. Fak. İnşaat Müh. Bölümü, Isparta 2 Prof. Dr., S.D.Ü. Müh. Mim. Fak. İnşaat Müh. Bölümü, Isparta GİRİŞ Trafik güvenliği çalışmalarının temeli doğru bilgiye dayanır. Trafik kazalarını en aza indirmek için bu doğru bilgiye ulaşmak gerekir. Kaza verilerini toplamak, düzenlemek, korumak, analiz etmek ve yorumlamak Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) yardımıyla kısa zamanda ve ayrıntılı bir şekilde gerçekleştirilebilmektedir. Trafik kazalarının lokasyonunun bilinmesi önemlidir. Coğrafi konum veya kaza kara noktası konumu problemin analizinde pek çok bilgi verir. Aynı yerde meydana gelen kazalar ve kaza sıklığının tespiti daha doğru kararlar verebilmemize yardımcı olacaktır. Ayrıca kaza raporlarındaki bilgilerle kazanın meydana geldiği konum ilişkilendirilerek sonuca daha rahat ulaşılmaktadır. Bu nedenle, CBS, kaza kara noktalarının belirlenmesinde, konumlandırılmasında ve analiz edilip yorumlanmasında kullanılması gereken bilgisayar tabanlı bir sistemdir. Gelişmiş ülkelerinin karayolu güvenliği problemlerini çözebilme nedeni düzgün Kaza Verileri Toplama ve Analiz Sistemleri kurmuş olmalarıdır. Oluşturulan bu sistemlerde kazaların analizi yapılarak nedenlerinin ortaya çıkarılması sağlanmış ve bu sayede yol güvenliği çalışmalarında önemli mesafeler kat edilmiştir. Ülkemizde de trafik kaza analizi veri tabanı oluşturularak analizlerin yapılması problemin azaltılması yönünde oldukça önemli bir adım olacaktır. Çalışmanın amacı;isparta ilindeki trafik kazalarına bağlı kara noktaların ve kaza meyilli bölgelerin, bunların sonucuna göre kaza nedenlerinin tespiti ve incelenmesidir. Bu çalışmada günümüz teknolojik koşullarına uygun şekilde ve
kısa sürede analiz yapabilmek, verilerin güncellenmesini eksiksiz gerçekleştirebilmek için CBS kullanılmıştır. Ayrıca CBS nin küresel konum belirleme sistemleri (CPS) ile birlikte kullanılması sayesinde konum bilgileri eksiksiz olarak sayısallaştırılmış harita üzerinde gösterilebilmekte ve sorgulanabilmektedir. Bir nokta veya kesimde belirlenen bir zaman dilimi içerisinde aynı türden belli bir sayının üstünde kaza meydana gelmişse bu nokta kara nokta veya kaza meyilli bölge olarak ifade edilir. Dikkate alınan zaman dilimi genellikle bir yıldır. Kontrol edilecek yıl sayısı ise sağlıklı sonuçlara ulaşabilmek için en az üç yıl alınmalıdır. Trafik akımının hareketliliği ve karayollarının sürekliliği dikkate alındığında yüksek kaza olasılığına sahip bölgeleri nokta olarak saptamak oldukça güçtür. Ancak, eş düzey kavşaklar, yerleşim yerleri geçişleri, tesis önleri (akaryakıt tesisleri), yol ve diğer yol unsurlarının hatalı olduğu yerlerde kara nokta belirlenmesi daha kolaydır ve buraların kara nokta olarak tanımlanması uygun olacaktır. Diğer taraftan, bir kara nokta veya kesimin tehlike riski, eski kaza kayıtlarında aydınlığa kavuşturulmuş olabilir. Kara nokta veya kesimleri belirlemede genelde trafik kaza kayıtları kullanılır. Bazı nokta veya kesimlerde ise bu yöntem ayırt etmede yeterli olmayabilir. Belirtilen nokta veya kesimlerin arazi gözlemleri ve yol envanter bilgilerinin incelenmesi ile saptanması ve kara nokta veya kesim olarak değerlendirilerek, güvenlik sorunu olan yerler listesinin eksiksiz olarak oluşturulması önemlidir. Ülkemizde kara nokta etütleri 1993 yılından beri yapılmaktadır ve bugün net 608 adet kara nokta mevcuttur. Ancak 3 yıllık bir gözlem sonucunda 202 yerde kara nokta iyileştirmesi tamamlanmıştır (1). Ancak şehir merkezinde oluşan kazaların sayısının şehirlerarası yollarda oluşan kaza sayılarına göre daha fazla olmasına rağmen kara noktalar üzerinde yeterli araştırmalar yapılmamıştır.
MATERYAL VE METOD: Coğrafi Bilgi Sistemi (Geographic Information System-GIS) ülke veya yer yüzü referans sistemlerine bağlı yer-tanımlı (georeferenced data) verileri girme, arşivleme, analiz etme ve görüntüyle çıktı elde etmek için geliştirilmiş bilgisayar tabanlı bir sistemdir(2). CBS teknolojisinde en önemli aşama veri tabanı sorgulamasıdır. Sorgulama sonucuna göre istatistik ve coğrafik analiz çalışmaları yapılmaktadır. Bunların görüntülenmesi ile ilgili çalışmalar yapılmaktadır. Kullanıcılara farklı amaçlar için sorgulamayı olanaklı kıldığından sonuçların görsel olarak algılanmasında kolaylık sağlar. CBS nin diğer bilgi sistemlerinden üstünlüğü; grafik olmayan özellikleri, coğrafi referans verisi olarak depolayabilmesi ve bunları coğrafi harita özellikleriyle bağlayabilmesidir (3). Kazanın meydana geldiği bölgede kazaya sebep olan faktörlerin incelenmesi için çok kaza olan noktaların detaylı değerlendirmesi gerekir. Bu değerlendirme için kazanın oluşum anındaki tüm kazaya neden olan faktörlerin kaza raporunda yer alması gerekir. Örnek olarak; kaza tarih ve saati, bölünmüş-bölünmemiş yol tipi, kazanın meydana geldiği yer, kazanın oluş şekli, yol durumu, hava durumu, araç cinsi, ölü ve yaralı sayısı, maddi hasar, araç dağılımı... gibi. Veri Tabanının Oluşturulması ve Coğrafi Bilgi Sistemleri Uygulaması: Çalışmada Isparta ilinde 1998-2002 yılları arasında meydana gelmiş trafik kaza raporları incelenmiş, Microsoft Excel programı yardımıyla veri tabanı oluşturulmuştur. Tüm 59 kolonluk grafik olmayan veri bilgileri, her bir kaza için Microsoft Excel e nümerik değerlerle girilmiştir. Veri tabanında kaza tesbit tutanaklarında mevcut tüm veriler yeralmıştır. Isparta Belediyesinden alınan 1/5000 ölçekli imar planı ve yol eksen çizgileri digitizer ve Arc-İnfo 8.1 kullanılarak sayısallaştırılmıştır.
Sayısallaştırılan imar haritası üzerinde belirlenen 14 ayrı noktada GPS ile ölçüm alınarak, imar haritası UTM (Universal Transform Mercator), WGS 84 sistemine göre koordinatlandırılmıştır. Daha sonra yol ve kavşak kapsamları birbirinden ayrılarak farklı katmanlar halinde Arview 3.2 programına aktarılmıştır. Plot bölge olarak Isparta şehir merkezinde bulunan dört mahalle seçilmiştir. (İstiklal Mah., Kepeci Mah., Karaağaç Mah., Sermet Mah.) Şekil 3. Isparta ili plot bölgesinde (İstiklal Mah., Kepeci Mah., Karaağaç Mah., Sermet Mah.) kavşaklarda medyana gelen kazaların kaza yoğunluk haritası
Şekil 4. Isparta ilinde seçilen plot bölgenin (İstiklal Mah., Kepeci Mah., Karaağaç Mah., Sermet Mah.) cadde ve sokaklarında meydana gelen trafik kazalarından kaza yoğunluklu bölge seçimi. Kaza yoğunluk haritaları 1998 yılından 2002 yılına kadar olan tüm trafik kaza verileri için oluşturulmuştur. Yoğunluk haritaları, aynı tipteki kazaların en fazla olduğu noktaları yani kaza kara noktalarını göstermektedir. Şekil 3 te plot bölgede kavşaklarda tesbit edilen kara noktalar gösterilmiştir. Şekil 4 te ise cadde ve sokaklarda meydana gelen kazalarda tesbit edilen 7 kara nokta gösterilmektedir. Tek tek verileri incelemektense bir bütün olarak tabakalarda sorgulamayla istenilen sonuca ulaşmak daha kolaydır. Aynı tip kazaların toplandığı bölgeler yoğunluk haritalarıyla kolaylıkla seçilebilir (4). Kavşaklarda meydana gelen kaza yoğunluk haritalarına göre Kaza-Gün durumu, Maddi Hasarlı Kaza-Kaza Sayısı, Yaş Durumu-Kaza Sayısı, Gün durumu-kaza Sayısı vb. analizler yapılarak yorumlanmıştır. Bunlar da Şekil 5, Şekil 6 ve Şekil 7 de gösterilmiştir.
14 13 12 11 10 KAZA SAYISI 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 15 20 24 28 32 36 40 44 48 52 56 61 YAS DURUMU Şekil 5. Kaza Sayısı-Yaş Durumu Arasındaki İlişki 50 45 40 35 KAZA SAYISI 30 25 20 15 10 5 0 0.0 2600.0 2400.0 2200.0 2000.0 1800.0 1600.0 1400.0 1200.0 1000.0 800.0 600.0 400.0 200.0 MADDI HASAR Şekil 6. Kaza Sayısı- Maddi Hasar Miktarı
Şekil 7. Kaza Sayısı- Gün Durumu Son olarak elde edilen görüntüler üzerinde sorgulama yapıldığında sorgulanan noktaya ait veri tabanı görünür hale getirilmiştir. Böylece kısa sürede, veri karışıklığı olmadan kaza kara noktalarına ulaşılmıştır. Bulunan kara noktalarla ilgili tüm trafik bilgileri mevcut olduğu için kazalarla ilgili yorum yapmak mümkün olmuştur. SONUÇ Çalışmada son beş yılda Isparta ilinde meydana gelen toplam 2237 nın 1005 i kavşaklarda meydana gelmiştir, seçilen pilot bölgede son beş yılda meydana gelen kaza sayısı 354 ve bunların da 145 i kavşaklarda meydana gelmiştir. Açıkça görülmektedir ki kavşaklardaki sorunu giderecek düzenlemeler, trafik güvenlik analizinde en verimli uygulamalardan biri olacaktır. Bu nedenle plot bölgede tesbit edilen kara noktalarda incelemeler yapılmıştır.
Şekil 5 ten de anlaşılacağı gibi 1998 ve 2002 yılları arasında plot bölgede yapılan kazalarda kazaya karışan sürücülerin yaşları 18-38 arasında yoğunluk göstermektedir. 38 yaşından sonra kazaya karışma oranı düşmüştür. Ayrıca, aynı yıllarda meydana gelen toplam 113 kazanın 37 si yaralanmalıdır ve yaralanmalı kazaların % 75 i tek kişinin yaralanması şeklinde meydana gelmiştir. 1998-2002 yılları arasında en çok maddi hasarlı kaza 200 milyon TL. lik civarı olduğu görülmüştür. Ayrıca kaza sayısı ile maddi hasar arasında poisson dağılımına uygun bir davranış gösterdiği anlaşılmıştır (Şekil 6). Seçilen dört mahallede meydana gelen kazaların (şekil 7) %74 ünün gündüz, %22 sinin gece, %4 ünün alacakaranlıkta olduğu anlaşılmıştır.
REFERANSLAR (1) Bulut, A., KGM-Bakım Dairesi Başkanı, Karayolları Bülteni (Söyleşi), 2001. (2) Yıldırım,H., Coğrafi Bilgi Sistemleri, MAM Uzay Teknolojileri Bölümü, MAM- Tn 04, Marmara Araştırma Merkezi, Şubat 1994. (3) Obermeyer, N.J., Pinto,J.K., Managing Geographic Information Systems The Guilford Press, NewYork,London, 1994) (4) Mira, S., Kamalasudhan An Analysis Of Expressways Accident in Singapore, National University of Singapore, October 2002. www.gisdevelopment.net/aplication/urban/products/index.htm