T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ RESİM ANASANAT DALI ÇAĞDAŞ SOYUT SANATTA ONTOLOJİK TEMELLER SANATTA YETERLİK TEZİ SANATTA YETERLİK ÇALIŞMASI RAPORU Hazırlayan Süleyman ÖZDERİN Danışman Prof. Tansel TÜRKDOĞAN Ankara, 2011
T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ RESİM ANASANAT DALI ÇAĞDAŞ SOYUT SANATTA ONTOLOJİK TEMELLER SANATTA YETERLİK TEZİ SANATTA YETERLİK ÇALIŞMASI RAPORU Hazırlayan Süleyman ÖZDERİN Danışman Prof. Tansel TÜRKDOĞAN Ankara, 2011
ÖNSÖZ Çağdaş sanat sürecinde soyut dışavurumcu uygulamalardan kavramsal sanat denemelerine kadar, modern ve postmodern içerikli yapıtlarla çeşitlenen özgün biçimlenmeler, soyut laşmanın temelinde bulunan ontolojik kavramları sistematik boyutlarla katmanlaştırmıştır. Kavramsal soyutlaşmada katmanlaşma gereksinimi yaratan nedensel etkenler, kavram ve anlam arasında kurgulanan imgeyi görüntüsel gösterge olarak simgeler. Dolayısıyla metafizik bir bütünlük içerisinde edimsel yaratıcılık adına tasarlanmak istenen soyut laşmış tüm içerikler kavram, anlam, imge ve simge arasında sentezlenen düşünceyi görüntüsel gösterge olarak yansıtırlar. Bu tür faktörler açısından metafizik etkileşimlerle ontolojik olarak katmanlaşan soyut eğilimler aynı zamanda fenomenolojik bir içeriğe de bürünmüş olur. Felsefi içerikler doğrultusunda zihinselleşmiş olan soyut oluşumlar dünyası ontolojik ve fenomenolojik süreçlerde değiştikçe, sanat-metafiziğinin tartışma alanları da doğru orantılı olarak genişler. Bu anlamda metafizik bir değişim olarak iki boyutlu ortamdan üç boyutlu ortama geçirilen biçimlendirme eğilimleri bir takım yeni yüklemlerle donanır. Bu noktalardan hareketle, çağdaş sanatın ontolojik temelleri konusunda kavramsal bir araştırma yapma gereksinimi analitik bir zorunluluk olarak kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Yukarıdaki algılamalar ışığında 1991 yılında başladığım sanat ve tasarım eğitiminin daha başlangıç döneminde; gerçek anlamda bilgi ve sezgi sahibi olmanın, gerçek anlamda eleştirel yaratıcılığın sahibi olmakta gerekli en temel ilke olduğuna yürekten inanmam, beni, soyutun anlaşılması hiç de kolay olmayan, o büyülü dünyasına daha fazla çekmiştir. Bu anlamda hiçbir zaman unutulmamalıdır ki, salt sanatsal yaratıcı bilinç adına yaşamak öğrenmek kadar geçici, öğrenmekse yaşamak kadar kalıcı değildir ve gelecekte de olamayacaktır. Bu düşüncelerle yürütmüş olduğum araştırmayı, fikri olarak destekleyen, yapıcı eleştirileriyle yönlendiren danışmanım, değerli hocam Prof. Tansel Türkdoğan a ve jüri üyeleri diğer değerli hocalarıma en içten teşekkürlerimi sunarım.
ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... ii GÖRSEL DİZİN... v GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM MODERNİZMDEN POSTMODERNİZME TOPLUMSAL DÖNÜŞÜM KÜLTÜRÜ 1.1. Modernizmin Bilimsel Aracı, Sosyolojik Teori... 6 1.2. Geç Kapitalizmin Kültürel Mantığı Postmodernizm... 12 1.3. Modernizme Karşı Postmodern Toplum, Postmodern Durum ve Postmodern Felsefe... 16 İKİNCİ BÖLÜM ÇAĞDAŞLAŞMA BAĞLAMINDA SOYUT LAYICI EĞİLİMLER AÇISINDAN MODERN VE POSTMODERN SANAT SÜRECİNDE BİÇİMSEL YAPILANMA ( İkinci Boyuttan Üçüncü Boyuta Geçiş, Nesne, İmge, Simge, Kavram, Dil ve Yapısal Yapı-kavramsal Oluşum) 2.1. Sanatta Modernizm, Modernleşme Sürecinde Neo-imgeler, Postimgeler ve Çağdaşlaşmış Soyut Göstergeler... 32 2.2. Çağdaş Sanatta Soyut, Nesnesel Dönüşümde Geç Modernizm, Kavramsal Örtüşümde Postmodernizm... 67 2.3. Postmodern Değişimde, Kavramsal Sanat ve Soyut... 76 2.4. Kavramsal Sanat Türlerinde Kavram, İmge, Simge ve Soyut... 86 2.5. Kavram Sanatı, Kavramsal Sanatta Dil vetasarım Yoluyla Yapısal Soyut laşma, Sanat ve Dil Grubu... 99
iii 2.6. Soyut Önermeler Bağlamında Sanat, Dil, Kavram ve Biçim Arasında İlişkisel Tasarım ve Yapısal Yapı-kavramsal Oluşum (Dil Bilimsel Yapı, Mantıksal Yapı, Göstergebilimsel Yapı, Psikolojik Yapı)..... 116 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ONTOLOJİK TEMELLERDE ÇAĞDAŞ SOYUT SANAT FELSEFE İLİŞKİLERİ VE KAVRAMSAL SOYUTLAŞMADA ONTOLOJİK TEORİ 3.1. Genellikle Ontoloji, Felsefe Tarihinde Çağdaş Kuramlar Açısından Ontoloji, Genel Sanat Ontolojisi, Soyut Resimde Ontoloji, Nicolai Hartmann ve Roman İngarden in Ontolojik Yapı Kuramlarının Eleştirisi.... 126 3.2. İçerik ve Biçim Nedeni Açısından Soyut, Fenomen Felsefesi, Ontolojik Fenomenoloji ve Ontolojik Soyut... 145 3.3. Metafizik Kavramsallaşma ve Çağdaş Soyut Sanatta Metafizik.... 159 3.4. Kavramsal Soyutlaşma Bağlamında Çağdaş Sanat Yapıtlarında Ontolojik Çözümlemeler (Yapıt incelemeler: Emil Schumacher, Sol LeWitt, Sanat ve Dil Grubu, Joseph Kosuth)... 167 3.5. Ontolojik Teori açısından Çözümsel Hiyerarşik Yapı Sistemi ve Kavramsal Soyutlaşmada Şematize Edilmiş Deneysel Bir Öneri.. 196 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BİÇİMLENDİRME EĞİLİMİNDE PSİKO-TİPOLOJİK KAVRAMSAL SOYUTLAŞMA VE ONTOLOJİK TEMELLERDE ANALİTİK BİÇİMLENDİRME 4.1. Kavramsal Soyutlaşmada Psikolojik Algı ve Algı Psikolojisine Göre Biçimlendirme... 210 4.2. Algı Psikolojisinde Tipik Davranışlar ve Gestalt Psikolojisinde Biçimsel Algılama... 231
iv 4.3. Kavramsal Soyutlaşma ve Algı Psikolojisi Açısından Çözümsel Hiyerarşik Yapı Sisteminde Görüntüsel Gösterge Olarak İkon, İkonik Biçim ve İkonik Soyut... 242 4.4. Ontolojik Fenomenolojik Kavramsal Soyutlaşma Açısından İkonik Biçim Tasarımında Küre-Eksenel Küresel Eksen Sistem... 258 4.5. Ontolojik Fenomenolojik Kavramsal Soyutlaşma Açısından Küresel Eksen Sisteminde Resimsel Sürecin Analizi... 280 4.6. Ontolojik Temellerde Kavramsal Soyutlaşma Adına 1995-2007 Yılları Arasında Üretilen Resimler... 312 SONUÇ... 331 KAYNAKÇA... 333 ÖZET... 341 ABSTRACT... 344
v GÖRSEL DİZİN Resim-1, Henri Matisse, Mavi Çıplak 1907... 37 Resim-2, Henri Matisse, Madam Matisse in Portresi, 1905... 37 Resim-3, Ludwig Kirchner, Figür, 1910... 38 Resim-4, Erich Heckel, Sonbaharda Ev, 1908... 38 Resim-5, Wassily Kandinsky, Şiirsel, 1911... 39 Resim-6, Franz Marc, Atlar, 1911-12... 39 Foto-7, Pablo Picasso, Afrika Maskı... 41 Resim-8, Pablo Picasso, Portre... 41 Foto-9, Pablo Picasso, Afrika Maskı... 41 Resim-10, Carlo Cara, At ve Binicisi, 1913... 44 Resim-11, Luigi Russolo, Trenin Dinamizmi, 1912... 44 Resim-12, Wassily Kandinsky, Litografi,1923... 48 Resim-13, Kazimir Malevich, Dinamik Süprematizm, 1916... 48 Resim-14, El Lissitzky, Proun, 1924-25... 51 Resim-15, Naum Gabo, Konstrüksiyon, Litografi 1938... 51 Resim-16, Marcel Duchamp, Bisiklet Tekerleği, 1913... 53 Resim-17, Meret Oppenheim, Tüylü Kahvaltı,1936... 53 Resim-18, Franz Kline, Soyut 1959 (Aksiyon Resmi),... 60 Resim-19, Mark Rothko, İsimsiz,1949, (Renk Alanı Resmi)... 60 Resim-20, Wolgang. Schulze, Mavi Hayal 1951... 61 Resim-21, Hans Hartung, Kompozisyon, 1960... 61 Foto-22, Yves Klein, Arman ın Portresi, 1962... 65 Foto-23, Arman, Akümülasyon, 1973... 65 Foto-24, Frank Stella, Chocorua, 1974... 70 Foto-25, Sol Le Witt, Kompozisyon 1969... 70 Foto-26, Donald Judd, İsimsiz,1977... 71 Foto-27, Carl Andre, Halat ve Eşik, 1971... 71
vi Foto-28, Sol Le Witt, Tamamlanmamış Açık Küp,1974... 71 Foto-29, Dan Flavin İsimsiz (floresan uygulama) 1970... 71 Foto-30, Joseph Kosuth, Bir ve Üç Sandalye, 1965... 82 Foto-31, Joseph Kosuth, Neonlar 1965... 82 Foto-32, John Cage Performans, 1952... 95 Foto-33, Joseph Beuys, Performans, 1972... 95 Foto-34, Mario Merz, Heykel, 1995... 97 Foto-35, Givanni Anselmo, Torsione, 1968... 97 Foto-36, Robert Smithson, Spiral Dalgakıran, Utah, ABD, 1970... 98 Foto-37, Nancy Holt, Güneş Tünelleri,1976, Nevada ABD... 98 Foto-38, Sanat ve Dil Grubu, Dizin 01, 1972... 109 Şema-39, Evrensel Özdek ve Kavramsal Soyutlaşmada İçerik ve Biçim Şeması, (Özderin, 2010)... 171 Resim-40, Emil Schumacher, Soyut Biçimlenmeler, Kağıt Üzeri Guaj, 1990... 172 Resim -41, Emil Schumacher, İbiza Kompozisyon, Aquatinta1964.. 172 Resim -42, Gerhard Richter, Soyut, 1982... 174 Resim -43, Gerhard Richter, Soyut, 1997... 174 Foto-44, Emil Schumacher, Gravür Baskı,1990... 176 Foto-45, Emil Schumacher, İbiza Kompozisyon, Aquatinta,1964... 176 Foto-46, Sol LeWitt, Karmaşık Form, 1988... 179 Foto-47, Sol LeWitt, Duvar Çizimi,1980... 179 Foto-48, Sol LeWitt, Duvar Çizimi,1980... 179 Foto-49, Sol LeWitt, Fırça Darbeleri, 1997... 180 Foto- 50, Sol LeWitt, Karmaşık Form, 1988... 180 Foto-51, Sol LeWitt, Seri Proje 1 ABCD, 1966... 180 Şema-52, Sol LeWitt, Açık Küpün Tamamlanma Aşamaları... 183 Şema-53, Sol Le Witt, Köşe ve Yanlardan Yay Kombinasyonları, 1975... 184 Şema-54, 1-Ontolojik-Fenomenolojik Teoride Varlık Tabakaları, 2- Ontolojik-Fenomenolojik Kavramsal Soyutlaşmada Tümdengelim ve Tümevarım Çözümsel Yapı Önerisi, 3-Ontolojik-Fenomenolojik Saltık
vii Varlık Alanında Kavramsal Soyutlaşmada Tümdengelim Tümevarım İçerik ve Biçim Şeması, (Özderin, 2010)... 200 Şema-55, 3-Ontolojik-Fenomenolojik Saltık Varlık Alanında Kavramsal Soyutlaşmada Tümdengelim ve Tümevarım İçerik ve Biçim Şeması, 4- Ontolojik-Fenomenolojik Kavramsal Soyutlaşmada Tümdengelim ve Tümevarım Biçimlendirme İkonu, Küresel-Eksen Sistem, (Özderin, 2010)... 202 Şema-56, 1-Ontolojik-Fenomenolojik Teoride Varlık Tabakaları, 2- Ontolojik-Fenomenolojik Kavramsal Soyutlaşmada Tümdengelim ve Tümevarım Çözümsel Yapı Önerisi, 3-Ontolojik-Fenomenolojik Saltık Varlık Alanında Kavramsal Soyutlaşmada Tümdengelim Tümevarım İçerik ve Biçim Şeması, 4-Ontolojik-Fenomenolojik Kavramsal Soyutlaşmada Tümdengelim ve Tümevarım Biçimlendirme İkonu, (Özderin, 2010)... 203 Şema-57, Algılama Modeli, ( Kaynak, 191. dipnot, (**)... 218 Şema-58, Psikolojik Algılamada İçerik Bilgileri ve Düşünme Edimi Arasında İlişkisel Yapı, (Özderin, 2010)... 226 Şema-59, 6-Küresel Eksen Sistemi Merkezinde, Algı Psikolojisine Göre Biçimlendirme Ediminde İlişkisel Yapı, (Özderin, 2010)... 227 Şema-60, 5-Psikolojik Algılamaya Göre Düşünme Edimi Olan İçerik ve 6-Algı Psikolojisine Göre Biçimlendirme Edimi Olan Biçim Şeması, (Özderin, 2010)... 228 Şema-61, 1-Ontolojik-Fenomenolojik Teoride Varlık Tabakaları, 2- Ontolojik-Fenomenolojik Kavramsal Soyutlaşmada Tümdengelim ve Tümevarım Çözümsel Yapı Önerisi, 3-Ontolojik-Fenomenolojik Saltık Varlık Alanında Kavramsal Soyutlaşmada Tümdengelim Tümevarım İçerik ve Biçim Şeması, 4-Ontolojik-Fenomenolojik Kavramsal Soyutlaşmada Tümdengelim ve Tümevarım Biçimlendirme İkonunu, 5-Psikolojik Algılamaya Göre Düşünme Edimi Olan İçerik ve 6-Algı Psikolojisine Göre Biçimlendirme Edimi Olan Biçim Şemalarının Bir Araya Gelerek Oluşturduğu Genel Bütün, (Özderin, 2010)... 230 Şema-62, Gestalt Algılamaları... 238 Foto-63, Heleman Ferguson, Halka, 2000... 263
viii Foto-64, Matematiksel Biçimlenmede Topolojik Formlar... 265 Şema-65, Kavramsal Soyutlaşma Açısından Küresel Eksen Sisteminde 1/4 Ordinat ve 1/1 Oranda Koordinat Biçimlenme, (Özderin, 2010)... 267 Şema-66, Kavramsal Soyutlaşma Açısından Küresel Eksen Sisteminde İç Bölgede 1/4 Oranda Ordinat Biçimlenme, (Özderin, 2010)... 268 Şema-67, 1/1 (C) alan içerisinde 1/4 (A,B,C,D) Ordinat Bölgelerinde Saat Yönünde Dönerek, Hareket Eden Merkezi Oran İkonunda Dört Ayrı Model Konum, (Özderin, 2010)... 270 Şema-67-A, 1/1 (C) alan içerisinde 1/4 (A,B,C,D) Ordinat Bölgelerinde Saat Yönünde Dönerek, Hareket Eden Merkezi Oran İkonunda Dört Ayrı Model Konumda Çapraz Yönler, (Özderin, 2010)... 270 Şema-68, Küresel Eksen Sisteminin Üç Boyutlu Görünümü İçerisinde Ayrıca Var-Olan Üç Boyutlu Noktasal Biçimlenmeler (Özderin, 2010). 271 Şema-69, 1/4 Ordinat Alanında Üç Açılı Merkezi Oran İkonuna Göre Kombinasyon Olasılıkları, (Özderin, 2010)... 273 Şema-70, 1/4 Ordinat Alanında Üç Açılı Merkezi Oran İkonuna Göre Kombinasyon Olasılıkları, (Özderin, 2010)... 274 Şema-71, 1/4 Ordinat Alanında Üç Açılı Merkezi Oran İkonuna Göre Kombinasyon Olasılıkları, (Özderin, 2010)... 275 Şema-72, 1/4 ve1/1 Ordinat Alanında Üç Açılı Merkezi Oran İkonuna Göre Kombinasyon Olasılıkları, (Özderin, 2010)... 276 Şema-73, 67, 68, 69, 70. Şemalarda 1/4 Alanda Görülen Kombinatif İlişkilerin Üç Açılı Merkezi Oran İkonuna Göre 1/1 Alanda Birleşerek Yeni Kombinatif İlişkilerle Nihai Olarak Kavramsal Soyutlaşmayı Oluşturması (Özderin, 2010)... 278 Şema-74, Merkezi Oran İkonu Altında Biçimsel Soyutlaşmada Analitik Noktalar ve Kombinatif İlişkiler (Özderin, 2010)... 282 Şema-74, Detay-1, Merkezi Oran İkonu Altında 1/4 ve 1/1 Alanlardaki Kombinatif İlişkilere Göre Bütünsel Sonuç (Özderin, 2010)... 283 Şema-74, Detay-2, Merkezi Oran İkonu Altında 1/4 Ordinat Bölgede Biçimsel Soyutlaşmada Analitik Noktalar, (Özderin, 2010)... 284
ix Şema-74, Detay-3, Merkezi Oran İkonu Altında 4/1 ve 4/2. Alanların 180 Derece Açıda Kombinasyonlar Arası Kombinatif İlişkiler Kurarak Biçimlenmesi, (Özderin, 2010)... 287 Şema-75, Kavramsal Soyutlaşma Açısından Küresel Eksen Sisteminde 1/1 Alanda Pentürel Biçimlenme ve Kombinasyonlar Arası Yarı Geometrik İlişkilenme, (Özderin, 2010)... 288 Şema-75, Detay-1, Kavramsal Soyutlaşma Açısından Küresel Eksen Sisteminde 1/1 Alanda Pentürel Biçimlenme ve Kombinasyonlar Arası Yarı Geometrik İlişkilenme, (Özderin, 2010)... 289 Şema-76, Emil Schumacher Yapıtı üzerinde Kavramsal Soyutlaşma Açısından Küresel Eksen Sisteminde 1/1 Alanda Pentürel Biçimlenme ve Kombinasyonlar Arası Amorf İlişkilenme Soyut Biçimlenmeler, Kağıt Üzeri Guaj, 1990... 293 Şema-77, Ontolojik Fenomenolojik Kavramsal Soyutlaşmada Tümdengelim ve Tümevarım Çözümsel Yapı önerisi içinde Yapıtın, Fiziki bir Nesne Olarak Yansıtılmadan kurgulanmasıyla İlgili Kavramsal Anlam Mekanizmaları, (Özderin, 2010)... 298 Foto-78, Robert Morris, İsmsiz, 1965... 307 Foto-79, Robert Morris, İsimsiz,1970... 307 Şema-80, Robert Morris in Yapıtı üzerinde Küresel Eksen Sistemi Açısından Nesne ve Mekan İçinde Kavramsal Soyutlaşma Analizi, (Özderin, 2010)... 308 Foto-81, Michael Heizer, Yarık, 1968... 310 Foto-82, Michael Heizer, Sürüklenen Kütle Deplasman,1971... 310 Foto-83, Walter De Maria, Işık Alanı, 1975... 311 Foto-84, Walter De Maria, Işık Alanı, 1975... 311 Tez Kapsamında Yapılan Resimler Resim-85, Süleyman Özderin, Soyut,1995, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 70cmx50cm... 312
x Resim-86, Süleyman Özderin, Soyut,1995, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 70cmx50cm... 312 Resim-87, Süleyman Özderin, Soyut,1995, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 70cmx50cm... 313 Resim-88, Süleyman Özderin, Soyut,1995, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 70cmx50cm... 313 Resim-89, Süleyman Özderin, Soyut,1995, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 70cmx50cm... 314 Resim-90, Süleyman Özderin, Soyut,1995, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 70cmx50cm... 314 Resim-91, Süleyman Özderin, Soyut, 2002, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 50cmx35cm,... 315 Resim-92, Süleyman Özderin, Soyut, 2002, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 50cmx35cm... 315 Resim-93, Süleyman Özderin, Soyut, 2002, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 50cmx35cm... 316 Resim-94, Süleyman Özderin, Soyut, 2002, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 50cmx35cm... 316 Resim-95, Süleyman Özderin, Soyut, 2002, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 50cmx35cm... 317 Resim-96, Süleyman Özderin, Soyut, 2002, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 50cmx35cm... 317 Resim-97, Süleyman Özderin, Soyut, 2002, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 50cmx35cm... 318 Resim-98, Süleyman Özderin, Soyut, 2002, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 50cmx35cm... 318 Resim-99, Süleyman Özderin, Soyut, 2002, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 50cmx35cm... 319 Resim-100, Süleyman Özderin, Soyut, 2002, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 50cmx35cm... 319 Resim-101, Süleyman Özderin, Soyut, 2002, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 50cmx35cm... 320
xi Resim 102, Süleyman Özderin, Soyut, 2002, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 50cmx35cm... 320 Resim-103, Süleyman Özderin, Soyut, 2002, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 50cmx35cm... 321 Resim-104, Süleyman Özderin, Soyut, 2002, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, 50cmx35cm... 321 Resim-105, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 322 Resim-106, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 322 Resim-107, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 323 Resim-108, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 323 Resim-109, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 324 Resim-110, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 324 Resim-111, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 325 Resim-112, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 325 Resim-113, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 326 Resim-114, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 326 Resim 115, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 327 Resim-116, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 327 Resim-117, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 328
xii Resim-118, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 328 Resim 119, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 329 Resim-120, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 329 Resim-121, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 330 Resim-122, Süleyman Özderin, Soyut, 2007, Kağıt Üzerine Karışık Teknik, Dijital Müdahale, 150cmx110cm... 330
GİRİŞ Çağdaş sanat olarak nitelendirilebilecek sürecin ortalama 1950 lerden sonra geç modern ve postmodern dönem arasında olgunlaşmaya başladığından söz edilebilir. Bu bağlamda doğal olarak soyut eğilimlerin çağdaşlaşma süreci de geç modern ve postmodern sanat süreci arasında belirginleşmeye başlar. Soyut dışavurumcu sanat ve sonrasında sorgulanan biçimçi anlayışlar soyutun ontolojik temellerini modern sanatın kavrayışına göre daha geniş alanlara sürükler. Çağdaş sanatın ontolojik ve fenomenolojik temellerini yaratan zihinsel yapılanmalarda bilgi ve biçim arasında ilişki kuran düşüncenin bilginin değerini artırabilmesi, yarattığı biçimin algılanmasını derinleştirme gücüne ve bu gücü kullanarak elde ettiği sonucun varlıkbilimsel boyutlarına bağlıdır. Bu anlamda yaratıcı eğilimler arasında çağdaş sanatın soyut laşma gereksinimini yaratan biçimsel faktörler, soyutun modern biçimini içerikleştiren bilimsel faktörlerin ana temellerini oluşturur. Soyut eğilimlerde içerik ve biçim açısından ard ve eş zamanlı bir algılama yaklaşımına dayanan bu temeller, içeriğin bilgi ve biçim arasında kurduğu korrelatif bağıntıları felsefi bir yaratıcılık temelinde ontolojik ve fenomenolojik bir bakış açısıyla değerlendirir. Dolayısıyla felsefe alanındaki ontolojik yaklaşımın kavramsal soyut eğilimleriyle, soyut sanatın sanat alanındaki varlıksal soyut eğilimleri bilimsel-bilgi ve düşünce türü bakımından büyük bir yakınlık içindedir. Sanat ve felsefi düşünce arasında ontolojik kavrayışta herhangi bir biçimlenme tarzındaki değer ve değersizlikler, nesnelerin gerçek nesnellikleriyle değil, onların bir fenomen olarak verilmesiyle ilgilidir 1. Bu nedenle tez araştırmasının konusu; soyut sanatın, dışavurum örnekleriyle başlayan çağdaş değişim evrelerinin güncel sanata kadar uzanan süreçte sanat, tasarım, psikoloji ve felsefe arasında var-olan birtakım bağıntı ilişkilerinden yola çıkılarak, ontolojik temeller açısından incelenmesi, bu doğrultuda düşünsel ve biçimsel yapı arasında ilişki kurulmasıyla, bu ilişkiler içerisinde soyutun ana temeli olan anlam biçimlendirmeleri doğrultusunda ontolojik ve fenomenolojik olarak Çözümsel Hiyerarşik bir Yapı Sistemiyle ilişkilendirilmesinden oluşmaktadır. Araştırmanın Amacı: Çağdaş bağlamda soyutun kavramsal boyutu söz konusu olduğunda, sanat ve felsefe arasında var-olan ortak paydalar fenomenoloji felsefesinin bakış açısıyla birlikte ele alınır. Soyut resimde ontolojik boyutlarda içerik ve biçim sorunu, fenomen felsefesinin stratejik amaçlarına paralel olarak incelenirken, yaratıcılığın kökenlerinin araştırıldığı diğer bilgi alanları da bu içerik ve biçim anlayışına dahil edilmektedir. Böylece bu parçalı bütün içerisinde sanatsal ereklerle ortaya çıkan biçimci eğilimler, felsefi düşüncelerle 1 Moritz Geiger, Estetik Anlayışı, çev. Tomris Mengüşoğlu, 1. basım, İstanbul, Remzi Kitabevi Temel Dizi 8, 1985, s. 129.
2 ortaya çıkan kavramsal eğilimlerle paralel noktalarda birleşerek saltık biçim arayışlarının potansiyel ereği olan soyutun teorik alt yapısını oluşturur. Bu yaklaşımla: Sanat, tasarım, psikoloji ve felsefe arasındaki bağıntılardan hareket edilerek, soyut un psikolojik eğilimler doğrultusunda biçimsel çözümlemelere göre ontolojik temeller açısından belirlenmesi konusunda, felsefi düşüncenin varlık kavrayışına paralel bir deneysel yaklaşım biçimi ortaya koymak, konunun açılımında da belirtildiği gibi; ilgili örneklerde biçimsel ifadelerin soyutla kurduğu bağlantıların ve bunlara bağlı psikolojik anlam ve anlamlandırmaların dışavurumsal süreçten kavram ve tasarım bağlamındaki anlatımlara kadar olan süreç arasında verilen eserlerdeki biçimsel yapılanma farklarını inceleyerek gerekli noktalarda karşılaştırma yapmak ve yukarıda sıralanan gerekçeleri destekleyecek bir biçimde analiz ve sentez işlemlerinden geçirmek araştırmada hedeflenen öncelikli amaçlar arasındadır. Araştırmanın Önemiyle İlgili Gerekçeler: Çağdaş sanatın gelişim sürecinde deneysel olarak bulgulanan keşifler, sanatın ifade araçları olan yansıtma biçimlerini; farklı algılamaların ve farklı düşüncelerin yönlendirdiği birtakım eğilimlere göre belirlemiştir. Çağdaş sanatta eleştirel yaklaşımlar soyutun biçimsel esasını; kendisinden hareket edilen hazır materyaller ve zihinsel çözümler arasında soyut ve soyutlayıcı yöntemleri kullanarak saptamıştır. Bu yöntemlerle elde edilen biçimlendirmeler, çağdaşlığın gelişim ve değişim evrelerinde soyuta ulaşma konusunda asıl yapılanma nedenlerini yönlendiren unsur ve olguların neler olduğu ya da olması gerektiğiyle ilgili birtakım tartışmaların hareket noktalarını oluşturur. Yani sanatta soyut eğilimlerin varlık yapılarının sergilenmesiyle, bunların ontolojik boyutlarının bir teori olarak ortaya konulması birbirine karıştırılmaması ama; üzeri önemle vurgulanarak örtüştürülmesi gereken bir sorundur. Örneğin, genel sanat ontolojisinde Nicolai Hartmann ve Roman İngarden in soyutla ilgili tabakalar teorisi bu konuda oldukça eleştirilebilecek birtakım çelişkilere sahiptir. Bu anlamda Roman İngarden soyut resmin salt resim adına resimden uzaklaştığını iddia ederek soyut resmi dekoratif olmakla itham eder 2. Burada, İngarden ve Hartmann, kendi düşüncelerini yapılandırırken salt resim ifadesiyle, dekoratifleşme arasında oluşan çelişkiyi, soyut sanat yapıtlarının varlığıyla, bunu açıklamayı amaçlayan düşünce biçimini tam olarak belirlememekte, bundan öte, bir tür düz mantık yaklaşımıyla yargıcı bir nitelemeye tabi tutmaktadır. Yukarıdaki eleştiri doğrultusunda, soyutun ontolojisiyle ilgili tartışmaların analizi için aşağıda, problemi temelden ele alan ve her biri bir araştırma başlığı olan şu soruların sorulması gerekir: 2 İsmail Tunalı, Sanat Ontolojisi, 2. basım, İstanbul, Sosyal Yayınları, 1989, s. 150.
3 -Tinsel bir olgu zihinsel bir eğilim olarak soyuta yönelmenin anlamı nedir ve hangi gerekçelere dayanır? -Soyutun içerik temeline uyan düşünce biçimi dahil olmak üzere varlık felsefeleri arasında; ontolojik kuramlar, ontolojik içerikler ve sanatta soyut arasındaki içsel bağıntılar nelerdir? -Gestalt psikolojisi, psikolojik algı, algı psikolojisine göre biçimlendirme eğilimi gibi tipik davranışlar ve soyut arasında var-olan genel-geçer ilişkiler nelerdir? -Bu araştırmada yapılan resimlerde, öngörülen içeriğe paralel bağlamda soyut, kavramsallaşma ve tasarısal biçimlenme arasındaki mantığı, deneysel bir öneri mahiyetiyle, ele alan Küre-Eksenel, Küresel Eksen Sistemi nedir, bir mekanizma olarak nasıl çalışır ve hangi nedensel gerekçelere dayanır? -Sanatın bakış açısında var-olan soyut neyi ifade eder ve bu bakış açısı çağdaş sanat tarihinde baştan sona nasıl bir değişkenlik süreci izler? -Söz konusu değişkenlik süreci içerisinde, çağdaş sanatta soyutun kavramsal konumu nedir? -Değişkenlik sürecinde anlam ve kavram boyutunda soyutun yapısal bütünlüğü ya da biçimsel ifade yöntemleri nasıl anlamlandırılabilir? Yukarıda belirlenen bu sorular doğrultusunda çağdaş soyut sanat kapsamında gelişen deneysel uygulamaların biçimlendirilmeleriyle ilgili varlık yapılarının belirlenmesi ve psikolojik yönelimlerinin saptanması sanatın yaratıcılık ve eleştiri kriterlerine göre son derece önemli bir gereksinim yaratmaktadır. Bu anlamda biçimlendirmelerin oluşumu, biçimlenmelerin kaynaklık noktası ile doğrudan ilgili olduğu bütün noktalarda, bir varlık yapısı oluşumu içerisinde eleştirel olarak çözümlenmesi gerekir. Dolayısıyla yukarıda belirtilen gerekçeler soyutun ontolojik yönünün belirlenmesi konusunda önemli bir araştırma ve eleştirme nedeni yaratmaktadır. Buradan hareketle: Tinsel bir olgu, zihinsel bir eğilim olarak soyuta yönelmenin anlamı, varlık felsefeleri arasında soyutun içerik temeline uyan düşünce biçimleri, ontolojik kuramlar, ontolojik içerikler ve sanatta soyut arasındaki içsel-içeriksel bağıntılar, biçimlendirme eğiliminde tipik davranışlar, Gestalt psikolojisi, psikolojik algı ve algı psikolojisine göre biçimlendirme, yaratma eğilimi ve soyut arasındaki genel-geçer ilişkiler, çağdaş sanatta soyutun kavramsal konumu, soyut, kavram, anlam ve yapıt arasındaki ilişkilerin belirlenmesi sanatın yaratıcılık ve eleştiri kriterlerine göre yeni değil ama, daha farklı bir bakış açısının kazandırılmasını sağlayacaktır. Araştırmada Kapsam ve Kuramsal Çerçeve: Kuramsal açıdan çağdaş soyut sanatın varlık temellerinin açıklanabileceği biçimsel kaynak, analitik ve multi-disiplinel bir konu olarak oldukça karmaşık ve önemli bir
4 bilimsel içeriğe sahiptir. Soyut bağlamda düşüncelere biçim verilerek oluşturulan teorilerin hemen hemen tamamı kuramsal bir yapıya kavuşturulurken, genel anlamda ölçülmek istenen içerik ve biçim ilişkisi; kavranılmak suretiyle algılanılan birtakım zihinsel tasarımlara dönüştürülerek yapılandırılır. Bu tür yapılandırmalarda zihinsel olarak algılanan anlamsal içerik, zihinsel olarak algılanan kavramsal biçimle birlikte yine zihinsel bir ortamda değerlendirilir. Bu nedenle soyut sanatta, var-olan bir içeriğe göre öngörülen biçimler yaratılırken, ortaya çıkan eleştirel sonuç, fenomenoloji felsefesinin kurucusu Edmund Husserl in deyimiyle, bir fındık kabuğu ya da vazonun içinde bir şeyin bulunması gibi yaşantıların içinde bulunmazlar 3. Tersine onlar bu yaşantılarda zihinsel olarak tasarlanan kavramlarla bizzat kurulurlar. Bu anlamda söz konusu teori ya da modelin yapılandırılmasının gerektirdiği sezgi, algı bilgi, yorum ve eleştiri alanları, soyutun varlık tanımlanmalarını bir teori haline dönüştürmektedir. Dolayısıyla burada sanat, tasarım, psikoloji ve felsefeyi ortak noktalarda buluşturan gerekçeler, bir bütün olarak sanatı felsefi düşünceden, felsefi düşünceyi de sanattan ayırmaz. Bu bağlamda güncel söylemler arasında sanat eleştirmeni, yazar Hasan Bülent Kahraman ın deyimiyle; sanat yapıtının özgül üretilmişliği olmaksızın felsefenin onu yaratmasından söz açmak olanaksızmış gibi görünür 4. Dolayısıyla sanat felsefi olgusallığın içinde sanata özgü bir biçimde bulunan saltık bir gerçeklik olarak vardır ve bu bağlamda felsefe de sanatsal olgusallığın içinde felsefeye özgü bir biçimde bulunan saltık bir gerçeklik olarak bulunmaktadır. Bu nedenle konunun ele alınışı; aslında bu gerekçelere dayanmakla birlikte, bir model olarak, sanat ve felsefenin soyut özünde bulunan kavramsal içeriklerle varlıksal boyutun temellendirilmesine yönelik bilgi alanlarının yapılandırılmasıyla ortaya koyulmaya çalışılacaktır. Burada dikkat edilirse soyutun varlık boyutuyla ilgili olmak üzere; sanat ve felsefe arasında, multi-disiplinel bir anlayışla deneysel bir ilişkilenme yapısı ortaya koyulmaya çalışılmaktadır ki, soyutun varlık yapısıyla ilgili kuramsal içerikler konusunda, sanat felsefeci İsmail Tunalı nın deyimiyle; şimdiye kadarki sanat anlayışları içine giren yapıtlar karşısında bulamadığımız bir durumla karşılaşırız 5. Yani varlık yapıları, zihinselleşme ve soyut yapılanma arasında kurulmak istenen ilişkisellik, tüm bunları zihinsel olarak ilgilendiren bilgi alanlarının kavramsal olarak bir araya getirilmesini gerektirmektedir. 3 Edmund Husserl, Fenomenoloji Üzerine Beş Ders, çev. Harun Tepe, Ankara, Bilim ve Sanat, Yayınları, 2003, s.26. 4 Hasan Bülent, Kahraman, Sanatsal Gerçeklikler Olgular ve Öteleri, 3. basım, İstanbul, Agora Kitaplığı, 2005, s. 18. 5 İsmail Tunalı, Felsefe Işığında Modern Resim, 3. basım, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1989, s. 147.
5