KAVRAM HARİTASI ve KULLANIMI Prof. DR. Sibel ERKAL İLHAN
GİRİŞ Eğitimde öğrencileri pasif bilgi alıcısı olmak yerine aktif, yaşam boyu bağımsız öğrenici ve problem çözücü olmaya hazırlamayı amaçlamaktadır. Eğiticilerin anahtar kavramları ve ilişkileri tanımlama, doğru ve mantıklı ilişkilendirmeyi sağlama ve bilgi ağı içinde temel kavramları açıklama konusunda öğrencilere yardımcı olmaları gerekmektedir.
Bir sorunla karşılaştığımızda çözüm için değişik seçenekleri gözden geçirerek, değerlendirir ve en uygun çözümü bulmaya çalışırız. Bu kapsamlı gözden geçirme ve değerlendirme süreci KRİTİK DÜŞÜNCE ile olur
KRİTİK DÜŞÜNCE Kritik/eleştirel düşünme tanımlanması ve değerlendirilmesi güç bir kavramdır. Çünkü kritik düşünme fark edilebilecek bir sonuç olmaktan çok devam eden bir süreçtir.
Kritik Düşünme Kritik düşüncede birey sürekli olarak; varsayımları sorgular, aradaki ilişkiyi/bağlantıyı düşünür, alternatifleri üretir ve keşfeder, şüpheci bir yaklaşım sergiler.
Kritik düşünmenin temelleri Socrates, Plato, Aristo gibi Yunanlı filozoflara dayandırılabilir. Bu filozoflar kritik düşünmeyi genellikle değer ve düşünceleri sorgulama, inceleme ve üzerinde fikir yürütme olarak tanımlamışlardır. Socrates e 2500 yıl önce öğrencilere tutarsız ve mantıksız düşünceleri belirleyip düzeltmelerinde yardımcı olmaya çalışmıştır.
Kritik düşünmenin tanımı Eleştirel/kritik düşünme; problem çözme, karar verme aşamalarında, günlük hayatımızda ve mesleğimizde kullanıp geliştirebileceğimiz zihinsel bir aktivitedir. Eleştirel düşünme yolu ile etkili alternatifler geliştirilerek en uygun çözüm yolu seçilebilir.
Kritik/Eleştirel Düşünme Süreci Eleştirel düşünme süreci beş aşamadan oluşmakta ve Ele alınacak konunun belirlenmesi ile başlamaktadır. Ardından konu ile ilgili veri, bilgi ve kanıtlar toplanmakta; farklı durumlar ve bakış açıları incelenmekte; incelenen durumların dayandığı varsayım, veri, bilgi ve kanıtlar gözden geçirilmektedir.
Elde edilen bulgular bir değerlendirmeye tabi tutulmakta, gereksiz ya da geçersiz olanlar ayıklanmaktadır. Kalanlar arasındaki benzerlikler ve farklılıklar saptanmakta, bağlantılar ve ilişkiler tanımlanmaktadır. Lalan veri, bilgi ve kanıtlar mantıksal bir çerçeveye oturtulmaktadır. Son aşamada ise mantık çerçevesi içerisinde varılan sonuçlar sunulmakta; sonuçların geçerliliği ve sağlamlığı hakkında bir yargıya varılmaktadır.
Eleştirel Düşünme Becerileri Eleştirel düşünürler eleştirel düşünme süreci boyunca, ele alınan konuyu yeterince sağlam biçimde tartışabilmek için bir dizi beceriye gereksinim duymaktadır. Başlıca eleştirel düşünme becerileri şunlardır: Ayıklamak Bağlantılandırmak Benzetmek Çözümlemek Eleştirmek Eşleştirmek Hipotez oluşturmak Karşılaştırmak Kümelendirmek Neden-sonuç ilişkisi kurmak Öngörmek Örüntü ve istisnaları belirlemek Plan yapmak Sentezlemek Sınıflamak Sıralamak Tümdengelimsel (dedüktif) çıkarım yapmak Tümevarımsal (endüktif) çıkarım yapmak Veri, bilgi ve delil toplamak
Eleştirel düşünceyi geliştirmek için konunun özelliğine göre; Kavram Haritaları Araştırma-Soruşturma, Tam Öğrenme Stratejileri Örnek Olay Yöntemi Grup Tartışmaları Münazara Yaratıcı Drama Beyin Fırtınası Problem Çözme vb. teknikler kullanılabilir
Ebelikte Kritik Düşünme Sağlıkta bakım alanındaki gelişmeler giderek artan hasta ihtiyaçları ile beraber sağlık bakım ekibinin karmaşıklığı içinde güvenli, yeterli ve etkili bakım sunabilen hemşirelere olan ihtiyacı arttırmıştır. Bu yüzden ebeler istenilen sonuçlara ulaşabilmek için daha önceden hiç olmadığı kadar kritik düşünebilen, problem çözebilen ve etkili karar verebilen bireyler olmaları bir zorunluluk haline gelmiştir. Bütün bu nedenlerden dolayı kritik düşünmeyi öğrenmenin ebelik eğitiminin temel amacı olduğu genel kabul gören bir durumdur.
Kavram Haritalarının Gelişimi Kavram haritalarının gelişimi Novak ve arkadaşlarının 1980 lerde Cornell Üniversitesinde yapmış oldukları çalışmadan köken almaktadır. Kavram haritası fikrinin teorik temeli Ausubel in Öğrenmenin Benzeşim Teorisi ne dayanır.
Ausubel beynin bilgileri yukardan aşağıya olacak bir düzende sıraladığına inanır, böylece öğrenciler beyinlerindeki bu yapı sayesinde yeni öğrendikleri bilgileri eski bilgileri ile ilişkilendirir. Yeni kavramlar sınıflandırılır, ilişkilendirilir ve daha sonra anlam oluşturmak için mevcut hiyerarşik düzene eklenir.
Öğrenmenin anlamlı olabilmesi için birey kendi öğrenme sorumluluğunu almalı ve öğrenme şu etmenler üzerine şekillenmelidir: Yeni öğrenilen kavram ve önermeler zihinde var olanlar ile benzer olmalıdır Bilgiler zihinde hiyerarşik olarak şekillendirilmelidir Bilgiler ezberlenerek öğrenilmemelidir.
Kavram haritasının tanımı Tanım olarak kavram haritaları, bireyin/hastanın sorunlarını yorumlamak, belirlemek ve çözmek için doğrusal olmayan (nonlinear) yollardır. Kavram haritaları öğrencinin ezberine güvenmekten çok, olayı zihninde kavramasını gerektirir. Kavram haritası, bilgileri mantıksal bir çerçevede analiz etme ve öncelik sıralamasını yapmaya yardımcı olan analitik bir araç aynı zamanda yaratıcı bir eğitim stratejisidir. Kavram haritaları kavramları, bilgileri ve süreçleri hiyerarşik bir düzene koyma stratejisidir. Kavram haritaları kavramların özümsenmesi ve kavramlar arasındaki ilişki esasına dayanan düşünme sürecinin görsel yansımalarıdır.
Kavram haritası bir kavramın alt kavramları ve kavramlar arasındaki ilişkileri hiyerarşik bir şekilde görmeye yardım eden bir şemadır. Öğrenciye temel bir çerçeve sağlayarak ayrıntıyı nereye yerleştireceğine yol gösterir öğreneceği yeni kavramın daha önce öğrenmiş olduğu kavramlar arasındaki yerini görmesine, sınırlarını çizmesine rehberlik eder.
Ebelikte Kavram Haritalarının Kullanımı Ebelikte eğitim sisteminin değişmesi gerektiği ile ilgili düşünceler giderek artmaktadır, özellikle öğrencilerin aktif olarak öğrenme sürecine katıldıkları bireysel öğrenme sistemlerinin gelişmesi buna neden olmuştur.
Kavram haritalarının kritik(eleştirel) düşünmeyi geliştirmede standart bakım planlarından daha üstün olduğu öne sürülmüştür. Kavram haritalarının öğrencilerin bireyi/hastaları bütüncül olarak değerlendirebilme, karmaşık verileri sentez edebilme ve veriler arasında ilişki kurabilme becerilerini arttırarak klinik çalışma hayatına daha hazır hale getireceği belirtilmektedir.
Kavram Haritaları Nasıl Oluşturulur? Novak ve Gowin (1984) tarafından sunulan model şu görüşe dayanmaktadır; bir kavram haritası oluşturmak için 5 adım izlenerek kavramların düzenlenmesi gerekir: En üste genel kavramlar yerleştirilir. Sıralamanın/hiyerarşinin alt basamaklarında yer alan kavramlar yazılır/sunulur Ok işaretleri kullanılarak kavramlar arasında bağlantılar oluşturulur. Bağlaçlar kullanılarak kavramlar arasındaki ilişki belirtilir. Çapraz bağlantı entegrasyonları kullanılarak kavramlar arasında bağlantı kurulur.
Her ne kadar kavram haritaları farklı şekillerde yapılabilse de hiyerarşik metod açık ve kapsamlı olmasından dolayı çoğunlukla tercih edilir. Hiyerarşik yöntemde daha genel ve daha kapsayıcı kavramları haritanın en üst tarafına yerleştirilir daha spesifik ve somut kavramlar alt tarafa yerleştirilir. Bu tür haritalar şu şekilde oluşturulur:
(1) haritanın oluşturulacağı öğrenme konusu ya da alan ile ilgili ana konu ya da kavram belirlenir (sayfanın ortasına veya tepesine yazılır ve bir kutu ya da yuvarlak içine alınır); (2) konu ile ilgili olan ve ana kavramla ilişkilendirilebilecek bütün kavramlar, maddeler/öğeler, açıklayıcı kelimeler veya sorular belirlenir; (3) ana kavram ile alt kavramlar birbiriyle ilişkilendirilir, bunun için oklar, çizgiler, semboller, basit cümleler ve vardır, gerekir, neden olur, yol açar gibi ilişkiyi ifade eden kelimeler kullanılır; ve (4) haritadaki bilgiler ile ilgili çapraz bağlantılar belirlenir.
Kavram haritasının geleneksel öğrenme/öğretme yöntemlerine yardımcı olarak eğitimde kullanılması için şu basamakların gerçekleştirilmesi gerekir: Bağlaç, önerme, kavram hiyerarşisi gibi özel anlamı olan yeni sözcükler öğrenilmelidir. Kavram haritası yapımı için yeterli zaman ayrılmalıdır. Temel kavram ve ilgili kavramlar seçilmelidir Kavramlar sıralanmalıdır İlişkili kavramlar bir araya toplanmalıdır Kavramlar şekil üzerinde gösterilmelidir Teorideki temel önermeler ile kavramlar ilişkilendirilmelidir
Klinikte öğrencilerin kavram haritası oluşturması için; Bireyin/hastanın problemleri bir liste şeklinde oluşturulur, Problemler arasındaki ilişki kurar (neden ve etkileri), Her probleme yönelik bireyin/hastanın laboratuvar bulguları ve tanı testlerini belirler, Her probleme yönelik ilaç ve tedavileri ilişkilendirir, Belirlenen problemlere yönelik hastanın tepkilerini de ele alır (psikososyal, fizyolojik, sosyokültürel, spiritüel ve gelişimsel), Bakım tanıları belirlenir.
4 çeşit kavram haritası modeli bulunmaktadır: Örümcek harita; ana kavramın haritanın ortasına yerleştirilerek alt kavramların uç kısımlara eklendiği haritalardır. Hiyerarşik harita; en önemli/öncelikli bilgilerin haritanın en üstünde ve diğer bilgilerin önem sırasına göre altta yer aldığı haritalardır (sağlık bakımında kullanılan algoritmalara benzer). Akış şeması; bilgiler doğrusal olarak yer aldığı harita tipidir. Öğrencilerin ilk çizebilecekleri harita tipidir. Sistem haritası; bilgilerin akış şemasındaki gibi yerleştirilip, haritaya girdi ve çıktıların eklendiği haritalardır.
Özel tipteki kavram haritaları Manzara resim formatlı haritalar; bilgileri düzenlemek ve anlatmak için resimsel gösterimin kullanıldığı haritalardır. Çok yönlü haritalar; bilgilerin akışını veya karmaşıklığını göstermek için küp, pramit ve diğer geometrik şekillerin kullanıldığı haritalardır. Mandal/dairesel haritalar; bilgileri örtüştürme veya birleştirme yöntemiyle özel bir alana ilgi çekilmesini sağlayan haritalardır. (All et al. 2003)
Kavram Haritalarının Yararları Holistik ve organize bakımı verilmesini sağlar Öğrencilerin eleştirel düşünme becerisini arttırır Zamandan kazanç sağlar Fazla kağıt israfını engeller Öğrencilerin bireyin/hastanın problemini anlamasını kolaylaştırır
Sütün formatında hazırlanan bakım planlarında görülen kitaptan kopyalama olayını ortadan kaldırır Öğrencilerin bakım sürecini öğrenmelerini kolaylaştırır Bilgilerin şematize edilmesini, şifrelenmesini, görsel şekilde sunulmasını ve böylelikle belleğin güçlenmesini sağlar. Bireyin/hastanın bakımında kuram ile uygulamanın entegrasyonunu ve temel kavramları ilişkilendirmeyi sağlar.
Kavram Haritalarının Sınırlılıkları Daley et al. (1999) bazı öğrencilerin kavram haritasındaki içeriğin arasındaki ilişkiyi göstermeye çalışırken kaybolduklarını ifade ettiklerini belirtmiştir. Başlangıçta öğrencilerin uygun kavramı veya ifadeyi seçmekte zorlandıkları belirtilmektedir.
Doğrusal düşünenlerin kavram haritalarını anlayamadıkları, kaotik bir şey olarak gördüğü belirtilmektedir. Diğer bir kısıtlılık ise kavram haritası oluşturmanın çok fazla zaman almasıdır. Bilgisayar destekli kavram haritalarının oluşturulması zaman açısından avantaj sağlasa da, bilgisayar kullanma becerisi düşük öğrenciler için çok daha fazla zaman gerektirebilir.
KAVRAM HARITASı ÖRNEKLERI
www.text2mindmap.com
https://creately.com Company Logo
www.edrawsoft.com Company Logo
http://www.xmind.net/
Bu derste yer alan kavramlar Kadın Olma Mahremiyet Umurumda Olma Güç-Güçsüzlük Bağımlılık-Bağımsızlık Ümit-Ümitsizlik Farkındalık Anksiyete ve Korku Biyoetik Mesleki Değerler Beden İmajı İletişim Kayıp-Ölüm-Yas Ezberleri Bozma Değişim Yaratma Profesyonellik