Osmqnh Devleti'nde Yiiksek Bi.irokrqsi iqin Usti.in Yeteneklilerin Tespiti ve Soroydo Ozel Egitim Stireci Bulent ARI* OZET.&. { }smanlr, Enderun ststemi ile aristokratrk yaptyrve kan baqm de]il; eh- \r' fiyet, tiyakat ve sadakafi esas alan bir mekanizma in5a etmi5ti. Enderun'a ahnan ust1n yetenekli Eocuklar, halktan soyutlanarak terfi sistemini esas alan bir eqitime tabi tutulurlar ve eqitimlerini m}teakip oncelikle ta5rada gorevlendirilirdi. Belirli bir deneyim sirecinden sonra da gerekil gorjlen' ler merkeze altrur ve boylece Osmanlr idari sistemini te5kil eden elit yoneticiler ortaya Erkardr. Bu gal6ma Enderun ile ilgili birincil kaynaklar esas altnarak bu s}recin i5leyi5ini anlamamrza yardmo olmak amaqndadrr. ButUn zaaflarrna ve qe5itli yan etkilerine raqmen Osmanlt idari sisteminin, ba5arrsrnr mukafat ve mucazat gergevesinde, tayin ve terfi sistemine borqlu oldu- Qunu soyleyebiliriz. Bu da aristokratik yapryr ve kan bagrnr deqil, ehliyet, liyakat ve sadakati esas alan bir mekanizma ile yurutulmekteydi, XVl. asrtn sonuna kadar suren Klasik Doneml boyunca idari kadrolar buyuk olgude kul ashndan, yani dev5irmelikten yeti5en kimselerce i5gal edilmi5tir.2 Kul aslrndan olan ust duzey * Dr., (ankaya Universitesi. 1. Klasik Donem'de Osmanh muesseseleri igin bkz. Halil inalcrk, Classical Age, 1)00-1 600, London: Weidenfeld and Nicholson,1973; Turkgesi Osmanlt imparatorluqu Klasik QaQ (1300-1600),Tercime Ru5en Sezeq istanbul: YKY 2003. 2. Osmanlr kulsistemiiqin bkz. Halilinalcrk, "Ghulam'l Encyclopedia of lslam,2nd Ed., (1965), 1O85-1091.
22 usruru veremru CoCUKLAR BiLDiRILER KiTABI UsTUN YETENEKLILERiN EGiTIM TAR Hi 23 yoneticilerin bilhassa Fatih'ten itibaren hakim olmasrnrn kendi donemi igin bazt gerekgeli sebepleri vardrr. lstanbul'un fethinden sonra DoQu Roma imparatorlugu'nu tevarus eden Fatih, butun yetkilerin padi5ahrn 5ahstnda toplandrqt ve bunun asla payla5rlamadrqr merkezi bir idare kurmu5tu.3 Bu idari sistem iqinde kul asltndan olanlar aqrrhk kazanmaya basladr. Akrabalrgrn, hem5ehriligin, milliyetin hiqbir dneminin olmadrgr bu yeni sistemde tek bir kriter vardt: Ba5artlt olmak. Ba- 5arrsrzlrga ne padi5ahrn, ne de sistemin tahammulu ve asla musaadesi yoktu. Mutlak ve surekli ba5arryr saqlamak iqin de idari kadrolara dahil olmantn daha ba5langrcrnda tum hassas tedbirler alrnryordu. Belli bir bolgenin idare uzerinde ilerde bir baskr grubu olu5turmasrnr onlemek igin farklr bolgelerden dev5irilen oqlanlar istanbul'a getirilip Yenigeri Agasr'na teslim edilirdi. Boyle bir sistemde ustun yetenekli genglerin temayuz edebilecegi sadece iki yol vardr: Her ikisi de askeri srnrftan sayrlan ilniyyeve Seyfiyye'ye intisab etmek. ilmiye stntftntn en ust basamaklarrna trrmanmanrn yolu ta5radan gok istanbul'daki medreselerden icazet almaktr. Bunlar kabiliyetlerine gdre ilerde ya buyuk bir muderris, ya da buyuk 5ehirlerde Mevleviyyet adr verilen payeli kadrlrklara yukselirlerdi.a Bu tebliqde ilmiyye'deki ustun yeteneklerin segilme ve eqitimlerini harig tutarak, sadece elit yonetici olacaklann saraya ne 5ekilde alrndrgr ve nasil yeti5tirildikleri Uzerinde duracaqrz.s DEV$IRME ve sarayn iqoomnr secllmesi Klasik donem boyunca, yani 1600'lere kadar sarayda yeti5tirilecek ve ust duzey idari makamlarr i5gal edecek kadrolarrn kaynagr buyuk oranda dev5irme idi, Bu nedenle Osmanlt hukumeti Dev5irme sistemini buyuk bir ciddiyetle takip etmekteydi. ilerde Yenigeri olacak oglanlar gesitli b6lgelerden devsirilirken anast babast belli ve mumkunse asil ailelerin bir oglu alrnrp, toplanrp istanbul'a getirilirdi. Bu igin hakkryla yerine getirilmesi igin oncelikle tecrubeli, dur0st ve mutedeyyin ki5iler seqilip dev5irme toplamak uzere yayaba5r tayin edilirdi.6 Yayaba5r, gittigi koylerde butun reayayr qocuklanyla birlikte toplayrp, sadece birden fazla" gocugu olanlartn gocuklartndan 15-20 ya5 araslndaki bir gocugunu alrrdr.t (ocuklart segerken de dikkate alacagr hususlar Yenigeri kanunnamesinde agrkqa if a- de olunmu5tur: Klfir evladrnr cem eylemek lazrm geldikde ekabir oqlunu alalar ve papas oglunu ve kafir arasrnda ash eyu olan kefirin oqlunu alalar ve iki oqlu olanrn birin alalar ikisin bir uqurdan almayalar ve oqullarr olantn dahi grizelce olanrn alalar ve babasr ve anasr olub yetim kalan oqlanr almayalar, zira gozu aq ve bi-edeb olur ve slqrrtmag ve Coban taifesinun oqlunu almayalar, zira daglarda buyumutlerdif biedeblerdir.s Kolay zapdedilmeleri iqin Dev5irme oglanlarrn saytst yuzu bulunca ana baba adlarr ve e5kalleriyle iki nusha olarak deftere kaydedip, hemen guvenilir biriyle ve defterlerden birinin suretiyle istanbul'a YeniqeriAQasrna gonderilirlerdi. Sonradan ekleme ve deqi5tirme olmamasr igin oglanlar istanbul'a ula5trqrnda, iki defter birbiriyle kar5tla5trrtitrdr. Bazrlan oglunu vermemekte direnirken, bazr aileler gocuqunun istikbaii iein yayaba5tna gonullu olarak teslim etmeye gabalarlardr. Tabii bu durumda oqlanlart birbiriyle degi5tirmek igin qesitli yolsuzluk ve usulsuzlukler devreye girerdi. Oglunun kayrp oldugunu iddia ederek ve papaza ru5vet vererek kilise kayrtlanndan isminin sildrrilmesi bunlardan biriydi.e Bir diqeri de yayabastna " para vererek oglunu kulcarmak veya aralannda para toplayarak kdylerine uqramasrnr engellemek: Rumili'nde bir zulm dahi budur ki, Rumili'ne acemi oqlan dev5urmege bir salih ihtiyar yayaba5r gonderilmez, ekabir dileqiyle bir ru5vethor taze yigit yayabasr g6nderiiir. Reaya oglun halas eylemek igun gift okuzun ve baqrn ve tarlasrn bi'l-kulliye satub bu yayabasrna verur, oqlunu kurtarur. Dahi ol kafirun oturacak ve duracak yeri kalmaz, oqlu 3. Padi5ahrn Osmanlt idari sistemi igindekifonksiyonu igin bkz. Halilinalcrk, "Osmanlt Padi:ahr'i,4.U. 58F Dergisi, Xlll, (i 958), 68-79. 4. llmiyye stntftna geeme 5artlarr, medreseler ve mufredat hakktnda bilgi igin bkz. Cahid Baltacr, XV- XVlll. Astrlarda Osmanh Medreseleri. istanbul, 1976; Huseyin Atay Osmanhlarda YAksek Din FQiti' mi, lstanbul: Dergah, 1983; Cevat izgi, Osmantr Medreselerinde ilim,lstanbul: izyay., 1997. 5. Enderun hakkrnda daha kapsamh bilgiigin bkz. UlkerAkkutay Enderun Me,ttebl,Ankara: Gazi Un. 1984; l. H. UzungarStlt, Osmanh Devletinin Saray Te5kilatr, Ankara: TTK, 1988, s 297-357. 6. " Mustakim ve umur-dide yayabasrlar tayin olunurdu". Kitib-i M1stetab, Osmanlr Devlet TeSkilatrna Dair Kaynaklar, Haz. Ya5ar YUcel, Ankara: TTK, 1988, s 5. 7. "... Kefere-i reayamn ne kadar oqlaru var ise babalart ile cem' edab yanrna getirdab bizzat nazar eddb, gorub, kanq kafirin m0teaddid oqullan ola, iqlerinden birini ki, on be5 yayndan yrrmisine vannca ola, yenicerilik ig}n alub, yazub zabt A htfz ede, amma mlteaddid olmayanrn oqlu alrnmaya ve maeaddidin biri altndkdan sonra ziyadeye dahletmeye...'i sicilde 701 no. ile kayrth 998/1589 tarihli berat, Halit Ongan, Ankara'ntn iki Numarah ger'iye Sicili, ankara: ITK" 19-74, s 54. 8. Kavanin-i Yeniqeriyan-i Dergah-i Ali, Haz. Ahmed Akgunduz, Osmanlt Kanunnamelerl, c 9, lstanbul: OSAV 1996, s 138. 9. Godfrey Goodwin, Janissaries, London: Saqi Books, 1992 TurkCesi, Yenigeriler, istanbul: DoQan Kitap, 2001, s 34
USTUN YETENEKLI qocuklar BtLDiRiLER KiTABT USTUN YETENEKLiLERIN EGiTiM TARIHi 7S ve krzr ile basrn alub gider:...zira kafirun oglun almaga giderler, guya kr cantn alrrlar; cantn vermez, cumle mahn verur.t0 lstanbul'da butun oqlanlar bir araya toplandrqrnda Divan'a getirilip padi5ah tarafrndan da bizzat gorulur. Bu arada ulemadan olup ilm-i kryafettenllanlayan Saray-iAmire hocast gelerek Cocuklann simasrnr inceler ve alntndaki gizgiler ve di- Qer alametlere bakarak kendi bilgi ve tecrubesine gore uygun g6rduklerini seqerdi.12 Guzel ahlakh, edepli ve yakr5rklr olanlar padi5ahrn tasvibiyle saraya igoglanr olarak altntr, digerleri ilerde Yenigeri olmak Uzere TUrk kdylulere bir sureliqine verilip TUrkge'yi ve Turk adetlerini 6Qrenmeleri saglanrrdr.l3 Osmanlt idare sistemi hakkrnda yazan yabancrlarrn qo$u, iqoqlanlarrnrn saraya seqilme ve yeti5tirilme usullerinden hayranltkla bahsetmekte ve Ust duzey yoneticilerin gok vakur olduklarrnr ve en kueuk olayda bile etkileyici bir tavrr takrndtklartnt ifade etmektedirler. John Greaves tarafrndan eseri 1653 yrlrnda Londra'da bastla'n ve Topkapr Sarayr'nr anlatan Robert Withers'a gore igoglanlarrnrn qok yakr5rklr, gosteri5li olmasr ve g6runtulerinden ilerde krymetli ve iyi idareci olacaklartntn anla5tlmasr gerekir. Eski geleneqe gore, igoqlanlarr daima bulunabilen en asil ve medeni Hristiyan ailelerden veya esirlerden seqilmelidir. Ona gore, Turkler, doqu5tan asaletin, ozellikle iyi eqitimle desteklendiqi takdirde, ki bu ancak sarayda yaptlabilir, erdemli ve ytjksek karakterde insanlar yaratacagrna inanrrlar. Saraya gelir gelmez kendilerine verilen dersler hayran olunacak deqerdedir. 0g- 10. Ki6b4 Mesalihi'l Muslimin ve Mendfii'FMA'minin, Haz. Ya5ar Yucel, Ankara: TTK, 1988, s i06-107. Fakir ailelerin gocuklarrnryayaba5rlanna gonull0 vermek istemeleri bu konuda buyuk bir temayul oldugu intibarnt vermektedir. Halbuki oqlunu vermekte istekli olanlar gortjldugu gibi, vesikalara gore, vermekte direnenler oldu$u ve ru;vetle qocugunu kurtaranlara da rastlandrqr rhuhakkakttr. Bu konuda daha onceki tartr5malar iqin bkz. Ahmet AkgundUz, Bilinmeyen Osmanlt, lstanbul: OSAV 1999, s 44;Alaaddin Ha5im, "Malumun i,lamr: Bilinmeyen Osmanl(, islamiyat, cilt 2, sayr 4, (1999) 163-119, s t68-169. t t. ilm-i Kryifet igin bkz. Ta5kopr0luzade Ahmed Efendi, Mevzlatu'!-tJlom, istanbul: ikdam Matbaasr, c 1, 379-380.. 12. i. H. UzungarSrh, osmanh Devletinin saray TeSkilatr,Ankara:TTK, 19gg, s 2g9. 13 " YayabaSrlar eyace yarar oqlanlar cem' ederlerdi ve her vilayetin Dev5irme sarlsa ikiyiz ve lgyuz ve dahi ziyade nefer olub ktztl abalar ile Divan-i hlmayuna getarafib saadetl1 padisadtmrz Arz odasrnda iken birer birer manzur-i h1mayunlarr oldukdan sonra kapu aqasr cimlesin gozden geg0r0b ve her sur)den iglerinde goze dokunur eya oqlanlart emr-i humayun ite ie oqlanhqrna intihab olundukdan sonra Edirne ve Ga[ata ve At Meydant saraylartna tevzi olunub ve sair oqlanlan YeniqeriAQax marifetiyle istanbul aqalart TArk tizerine yazdururlardl', Kitilb-i Mlstetab, s 6: Eyyubi Efendi Kanunnamesi, Haz.Abdulkadir Ozcan, istanbul: Eren, 1994, s 40; Kavanin-i Yenigeriyan, A. AkgUnduz, Osmanh Kanunnameleri, c 9, s 136. retmenleri tarafrndan agrn titizlikle yeti5tirilirler ve hergun dersleri yanrnda iyi giyim ve mua5eret adabr, dini bilgiler ve akrllannl zenginle5tirecek neler varsa on-- lar oqretilir.l4 1585 yrlrnda yazdrqr bir risalede Enderun'daki igoqlanlarrndan bahseden Gianfrancesco Morosini de saraya ahnan oqlanlarrn titiz ve disiplinli bir egitimle yeti5tirildiklerinden bahsetmektedir.ls igoglanr olarak saraya aynlanlann isimlerinin kaydedildiqi defterlerden bazrlarr halen Topkapr Sarayr Ar5ivi'nde muhafaza edilmektedir. Enderun'a bu ilk segimleri, dev5irmelerin b0tun hayatrnr etkilerdi. Acemi oglanr olacaklar Turk koylu ailesi uzerine verilip Turkge oqrendikten sonra Yenigerilige adrm atsalar bile yuksek makamlara asla gelemezlerdi. En yuksek payeler, Enderun'dan yetisen ve oradan grktrklarr zaman yukselmeye ust basamaklardan ba5layan igoqlanlarrna verilirdi. Bu suretle kapalr bir sistem iqinde, padi5aha sadrk, gok iyi ve son derece srkr egitim almr5, kabiliyetlerine gore bir meslek sahibi" olan, zamana gore sayrlan 300-400 arasrnda degi5en genq, 5ultan'rn hizmetinde olurdu.0nce BUyuk ve ardrndan Kuguk odaya geqerler, daha sonra srrasryla 5eferli, Kilec Hazine ve en iyileri de son olarak Has odaya alrnrrlaidr.l6 Bu sure zarfrnda terfr edemeyeriler elenerek daha alt mevkilere tayin edilerek saraydan qrkarlardt. Bunlar saray ve devlet duzenine o kadar hakimlerdi ki, ta5rada sancakbegi ve beglerbegi olarak gorevlendirildiklerinde sarayla birlikte devlet nnekanizmasrnrn uyumlu bir pargasrnr olu5tururlardr: Saraya tevzi olan oqlanlar sarayda yediser ve sekizer yrl terbiye olunurlardr. Badeh0 iqlerinde goze dokunur ehl-i ma'rifet ve akl-i basiret uzere olan oqlanlarr Hasoda'ya alrnub ba'deh0 um0men qrkma oldukda her odadan ferman olunduqu uzere tayin olunub ta5ra grkarlardr Ba'deh0 giderek her birlerinin liyakat ve kabiliyetlerine gore dirlik ve mansrb t6 Veziriazam oluncaya degin yollarr vardur ve Hasoda'da olan 14. Robert Withers, BAyAk Efendi'nin Sarayr, Tercume Cahit Kayra. istanbul: Pera, 1995, s 64. 15. "The handsomest, most wide-awake ones are placed in the Seraglio fpalace] of the Grand Signor, or in one of two others used only for this purpose, and they rise to the highest government offices. The lurks care not at all whether these boys are the children of noblemen or if fishermen and shepherds. All of this explains why their major officials are all good-looking and impressive, even when their manners are uncouth. Eunuchs have charge of them, and for any little" offense they beat them cruelly with sticks, rarely hittinq them less than a hundred times, and as much as a thousand." Gianfrancesco Morosini, 'l 585, "Turkey is a Republic of 5laves",in Pursu' tt of fuwer, Ed and translated by James C. Davis, NY Harper and Publishers., p 136. 16. XVll. astrda Hasoda'da 41, Hazine'de 112, Kiler'de 73 ve Sefediodasrnda 108 lgoqlanr vardtr. Hezarfen Huseyin Efendi, TelhisA'l-1eyan Fi Kavanin-iAl-i Osman, (1673) Haz. Sevim llgurel, Ankara: TTK, 1998, s 61-64.
I : 26 0STUN YETENEKLI qocuklar BILD RILER KITABI U5TUN YETENEKLiLERiN EGiTIM TARIHI 27 Silahdar ve (ukadar ve Rikabdar; boluk aqahklarrndan biriyle ErkmaQa kanunlart olub ba'deh0 liyakat ve istihkakrna gore hrdmeti sebkat et- \ 6ikce buyuk Mir-i ahur badeh0 Kapucuba5r ve andan Mir-i alem ve ;ffi "ilf.1'ffjil:,il:il-dlil:",'.1'jj,1i?iilij?"7 ra Mir-i miran-tanadolu, badeh0 Rumilive andan Vezir ve giderek Veziriazam olan kimesne.cemi' kul taifesinin ahvallerine ve agahklarrna vakrf olmu5 olur... ve Divan-r H0mayun'da bir umur vaki oldukqa veyahud bir memleketden 5ekvacr geldikde 'Acaba buna nice cevab vereyum ve bunun aslr nicedur" deyu Reis aqzrna ve kethudasr ve sairlerin a$ztna bakma$a lhtiyac olmaz ve Sunlar ki aqalrklarrnda ve sancak ve beglerbeqiliklerinde imtihan olub liyakati olmayanlarr ileni gettirulub vezaret verilmez idi. Kimi agahklarda ve kimi sancakda ve kimi beqlerbeqilikde kalub ve kiminin hitaf-r!er' u kanun vaz' u hareketleri sebebi ile ebedi azl olub kalurlar idi.,,17 Tabiatryla surekli olarak kurallarrn ihlali, sadakatsizlik, yolsuzluk ve adaletsizliklere rastlanlrdt. Padi5aha durum rapor edilip suiistimaller gozardt edilemez hale geldiginde en aqrr cezalar hemen devreye girerdi:azl, surgun ve hatta siyaseten katl ve mallartntn musaderesi. Boylece arkada bekleyen ve gok iyi yeti5mi5 genglere yeni kadrolar agthrdr. i5te Osmanh sistemini ayakta tutan sihirli guq bu surekli kadro yenilenmesi ve genglerin onunun daima aqrk olmasrdrr.ls ENDERUN'DA ECiTiM Enderun'a girenler bir kere Eok srkr bir disiplin aftrnda yeti5tirilirdi. Bunlar bir nevi dr5 dunyadan tecrit edilerek saray hayatrnr tumuyle benimserlerdi: KSnun-i kadim budur ki bir oglan saraya gird0kden sonra ayruk ta5- radan anr kimesneler bilmezdi ki sag mrdrr ve ieoglanr dedokleri nicedur ve tarikleri nedir ve ne i5ler, kimesne dnr birmez idi, meger ancak saraydan Erkanlar bilurd0; ta bu 5ekl 0zere zabt ri edeb ve erkan var 17. Kitab-i Mustetab, s 6. 18- "iqoglanlarrnrn hepsi Buytjk Efendi'nin (Sultan) kendilerinden, onlarr dt5arda tayin edecek kadar memnun olmast umuduyla ya5arlar, qunko bundan sonra sar:aydaki zahmetli gorevlerinden olabildiqince gabuk kurtulur vg idari i5lerde gdrev ahrlar. TUrk idarecilerin srk srk delilmeleri bu yijz: '''.' dendir; qunku her yeni Btiyl.ik Efendi'nin terfi etmek isteyen'pekgok adamr vaiarr:' R.-Withers, BQy1k Efendi'nin Sarayt, s 78. :.1 :. :i,,.1 -'., ; ','i idi ki, mesela bir zuluflu baltacr bir iqoglanr ile musahabet eylese z3- bit olan agalar ieoglantna bi-hadd deqnek urub kezalik baltacrya dahi kethudast let ururdu ve bundan murad budur ki, lgo$lanr igeru ahvalinden bir soz ta5raya grkanlmaya veyahud baltacr ile ta5raya mektublarr varub gelmeye. rs iqoqlanlarr daha gok kendi kabiliyetlerine ve ilgi alanlanna gore bir uqra5t seqerlerdi. Aralarrnclan boylece temayuz edenler gabucak goze girerlerdi. Sarayda. musiki hocalrqr da yapan Bobovi, yazdrqr risalede kabiliyetli genelerin ilerlemek igin nastl ustun bir gayretle qalrstrklannt anlatmaktadtr.20 Bunda baztlart o kadar maharet kazanrr ve ba5arrlrdrr ki ileriki makamlartnda meslekleri lakaplarr haline gelirdi. ilk devirlerden itibaren padisahlar saray mensuplartntn oncelikle okuma yazma oqrenmelerine onem vermiglerdi. Bilhassa Yayuz Sultan Selim bu hususta gok titiz davranmts ve anlatrldrqrna gore onun zamanlnda sarayda okuma yazma bilmeyen kimse kalmamr5tr.21 Bu egitim daha sonraki yrllar boyunca gok sert olarak uygulanmaya devam eder. Oyle ki, biri saraydan qrktrqrnda butun emirleri yerine getirdiqi zaman dunyantn en sabrrlt insant olmu5tur. (unku her yanlr5lrklarr iqin atrlan dayaklar gok agrrdrr. Baztlart s0relerinin sonuna do9ru bir " iki yrl iqinde yuksek rutbeli biri olacakken bu aqrr cezalara dayanamaylp saray- 19. Kitab-i Mustet8b. s 26. 20. Aslen Lehlf5lup Tatarlar tarafrndan esir altnrp tuccar vasttastyla istanbul'a sattlan ve saraya allntp musiki kabiliyetidikkatqektiginden 19 sene sarayda hizmet g6rdukten sonra igki muptelalrgr had safhada olmast dolayrsryla saraydan gtkarrlan Eobovi'nin tahminen 1657'de yazdtgt Serai enderun src, cloe, penetrate. de!!' Serajio detto nuoveodei G. srie Re Ottornani adlr risale bu alanda 6nemli bir kaynaktrr. Aslr ltalyanca olan bu rrsale daha o devirde Almanca ve Fransrzca'ya da tercume edilmiltir, "5ome of the pages study more than the other5each according to his own ability fhe t i L i' 121. : il il ll li: li I li i;., il ;ll.i iir, ::!.,l:. : :, 'fi,.: r Su/tans intention rs not to make them great scholars. Progress in their study depends on their own interest. Many want to acquirc a knowledge that will distinguish them ftom the ignorant' " Those, who by natural inclination have this ambition, are favored over the others in the halls"' C' G. Fisher, anda. Fisher, 'itopkapr Sarayr in thb Mid-Seventeenth Century: Bobovi's Description'i Archivum Ottomanicum, c X, (1985) 5-81, s 77. Makaleden haberdar ederek bir nrlshasrnr temin eden Topkapr Sarayr Mridtlrti Filiz (agman'a burada 50kran borcumu ifade etmek isterim. " yavuz Sultan Selim Han hazretleriasn hiimdyuntannda dahi okuyub yazanlann nail-i iltsf ve il-.tif1t olduklal gibi aksi halde bulunanlarr dahi darba kadar tahdid edildisi cihetle saray-t h!m6- yunlqnnda c6htil ve bi:himmet kalm)m6 ye ekser alauitt kendi bahisleriyte zebitlerinin te5vikiyle okuyub yazmaqa sarf il ikdilm ederck Enderun-i hiimiyundan niit-i meratib-i celile ve mensxb' t s;niye olarak kesb-i tefuiz edgnlerin bilyhk btiyak hizmetlere muvaffak olduklan malumdur;' Rnonim Enderun Tarihi, lstanbul Beiediye Ktittiphanesi, K 470, Muallim Cevdet Yazmalarr E 11-1Z'dpn aktaran ulkerakkutay, Endeiun Mektebi,Ankara: GaziUn. 1984, s 153.
28 usrun YETENEKLI qocuklar BILDiRiLER K TABI USTUru YETENEKLILERiN EGITiM TARIHi 29 dan grkarllmalartnr isterler ve bir sipahi ya da muteferrika olarak az bir paraya rrza gosterirler.22 Ozenle segilen igoqlanlarr saraydan qrkma ile gorevlendirildiklerinde yuksek makamlardan ba5larlar. B6ylece sadakat ve liyakatleri ile htzla yukselerek vezirlige kadar ula5rrlardr. Bunlar hem saray terbiyesi gorup, hem de ta5rada mahalli idarelere iyice vakrf olduklarrndan Divan'da da devlet idaresinin tum gereklerini hakkryla yerine getirirlerdi. Lucette Valensi'ye gore Enderun bir okul, yaman bir ktymetlileri segme, beden ve kafalarr yaptlandrrma makinesidir. Kurum gengleri butunuyle yalnrz padi5aha sadakate hazrrlar. Orada emir almayr degil, emir vermeyi oqrenirler.23 Fakat bu derece kabiliyetli, guqlu ve iyi yeti5mi5 insanlarrn bir kusur i5lediklerinde padifhrn fermanr kar5rsrnda ne kadar zavallt ve garesiz olduklarr batrlrlarr 5a5rrtmaktadrr. Yine Valensi'ye gore padi5ahrn hizmetindeki insanlar zorla deqil isteyerek boyun eqerler. Gozden dusen pa5alar kagrp cantnl kurtarmak yerine uslu uslu boyunlarrnr uzatmaktadrrlar. Ustelik bir de "TUrkler igin en buyuk mutluluk Sultanrn kulu olmaktrr" diye konu5uyorlar.2a Buna dair ornekler goktur. 1672-1673 yrllannda istanbul'da bulunan Antoine Galland da Kasrm Pa5a'nrn idama nasrl razr olduqunu hayretle anlatmaktadrr.2s Bu durumu Machiavelli Huklmdar adlr eserinde son derece qarplct bir Uslupla ozetleyip Osmanlt Ulkesini ele gegirmeye niyetleneceklerin, padi5ahtan ba5ka diqer guqlerin isyanrna guvenmemelerini ogutler. Osmanh ulkesini istila edebilmenin pek gug, fakat bir kere zapt edildikten sonra da muhafazasrntn kolay olduqu gorulur. Hakim olan 5ultan ortak kabul etmedilinden ba5ka, herkes padi5ahrn kuru orup elleri ndeki imkanlart padi5aha boreludur. Mem leketin briyukleriyle birle- 5erek bir isyan qrkarmak imkansrzdrr. Ellerinde bdyle bir fesada alet olabilecek imkan yoktul ifsid edilseler bile halkr arkalarrnda surukleyemezler. Osmanlt devletine hucum etmek isteyen kimse onlarr kar5rsrnda birle5mi5 olarak bulacaktrr. Bu ytizden sadece kendi kuwetine 22. R. Withers, B}yuk Efend nh Sarayt, s 64-65. : : 23. Lucette Valensi, Venedik ve Bab-iA,,tr,-nlri, Baglam, 1994, s 58. 24. L. Valensi, Wnedik ve Bab.'Ali, s 56. 25' Bir isyan Erkartp 60 bin ki5ilik bir ordu toplamt5 olan Kasrm Pa5a, maharetle kendisine iltihak etmi5 olan bir pa5antn sofrada gdsterdigi bir hatt-r 5erif karyslnda idam olunmay sessizce kabul etti. Sofrada davetli bulunan diler pa5alann higbiri de derhal tatbik edilen idam hukmune muhalefet etmedilgr. Bilakis t'repsi, o$din aynhp Eadlilarina gekildiler vg ertesi grjn hareket edel.ek cumfesi vilayetlerininryolunq Ju,ttpr]ar: A4toine Galland, I*anbut'aAit euplaik'haura[ar 1672-73, c l,ankara:ttk, 1998, s206. guvenmelidir. Fakat bir kere muharebede ma!lub olup Sultan yeni bir ordu grkaramayacak hale du5unce artrk saltanat mensuplartndan ba5- ka korkacak kimse kalmaz. (unku halk nazarrnda saltanat hanedanrndan ba5ka kimsenin itiban yoktur.25 Bu siyasi yapr XVll. yuzyrl sonlarrna kadar surdurulebilen merkezi idarenin quglu oldugu donemi aksettirir. XVlll. Yizytl, mahalli kuwetlerin, padi5ahr ve istanbul'u sarsmaya ba5ladrgr donemdir. lll. 5elim bir yandan reformlarr yapmaya galr5rrken bir yandan da guglu valileri itaat altrna almaya qahstr. MeselA Cezzar Ahmed Pa5a'nrn gam valiliginden azledilmesini karara baglayan sadrazama 5oyle bir Hatt-r Humayun yazar'. Benim vezirim, tam maddesini soyle5mi5siniz. Cezzar'rn azlini vicib addeylemi5siniz. $imdi Cezzar azl olsa, yerine gelen muktedir olmasa i5e yaramaz. Muktedir olsa o da bir Cezzar olur ve Cezzar ikilenir. Ol vakit eski Cez-. zan ne yapmalt?27 i5in ilginq yanr, gok ust duzey gorevlere gelseler dahi padisahtn onlart hsla kullan olarak gorup terbiye etmesidir. Bu sureg XlX. astr ba5lartna kadar devam etmi5tir. Bu hususta lll. Selim'in 1205/1791'de sadrazam Seyyid Hasan Pa5a'ya yazdrgr Hatt-t Humayun son derece manidardtr: Benim Vezirim, Seni bana kimse tarif etmedi. Bizzat kendim intihab edub vek6let-i kubrayl sana sipari5 etdim. Sen ise um0r-i seferde kulli tekesulunden ba5ka BeytulmSl-i MUslimin'i kat'8 sry6net etmeyub karrnda5rn Mehmed'in etmedigi mez6lim kalmadr.... Sen beni taharri etmez mi sanrrsrn. Benim seni intihdbrmrn tesekkur0 boyle mi olur? Nazardan sikrt olarak anda bunda gezerken seni geturub sadrazam etd0m. Senden geemeyeceqime binaen seni terbiyeye ihtimsm-i humayunum 16- zrm geldi. EQer bundan sonra mutenebbih olmaz isen sonra sen bilursun. i5te ben yazacaklarrmr yazdrm, vesselam.2s.! i :i
30 usruru yerrrueru qocuklar BiLDiRiLER rltaar lll' Selim'in ardtndan padi5ahtn mutlak otoritesi ll. Mahmud zamanrnda da devam eder. Fakat Tanzimat'tan sonra artrk bu derece bir otoriter idare tarzrndan vazgegilir' Bu donemde Enderun artrk sadece burokrasi iqin qok iyi bir egitim veren bir kurum niteliqine burunmustur.2g 1869'da Maarif-i Umomiye Nizamnamesi saray dr5rndaki egitim iein de bir srndlandrrma yapar ve bugunku universitelere emsal olan Darti,l-Fun0n aqrhr. 29' Enderun'da 1292/1876 senesinde okutulan derslerin haftalrk ders saative hocalarrn isimlerine ait :::Tl:,!il t::.r,ar5ivi D 478 3/1 ve her srnfra okuyan tatebenin isimleri de D 4783/2 de ka_
fh tr ti E iii iri t'r (ocuk Vakfr Yayrnlarl : 64 l. Ti.irkiye Usttin Yetenekli (ocuklar Kongresi Yaytn Dizisi : 2 U5TUN YETENEKLI qocuklar BiLDiniLER KITAB! Kapak Tasanml: Cevdet Karal, Ender (tlgtn Tasanm: Ali (iftqi Tashih: Baskr-cilt: Baskr tarihi: Birinci baskt: Cemil Ciftqi ERKAM Matbaast 6 Eylul 2004 1 250 adet Hazrrlayanlar Prof. Dr. Adnan Kulaksrzoglu Dog. Dr. Ahmet Emre Bilgili Mustafa Ruhi $irin rsbn 975-552-060-0 (ocuk Vakfl Yaylnlart Taier Sokak No: 17 3431 1 - Ni5anta5r-istanbul Telefon: Belgegeger: 0712 240 23 83-740 41 0212 230 01 25 96