Karma Yemlere Et-Kemik Unu ve Midye Kabuğu Unu Katılmasının Yumurtacı Tavukların Verim Performansı Üzerine Etkileri

Karma Yemlere Et-Kemik Unu ve Midye Kabuğu Unu Katılmasının Yumurtacı Tavukların Verim Performansı Üzerine Etkileri Abdullah Uğur ÇATLI Mehmet BOZKURT Kamil KÜÇÜKYILMAZ Mustafa ÇINAR Erol BİNTAŞ Fethiye ÇÖVEN Hüseyin ATİK Özet Bu çalışmada kalsiyum kaynağı olarak yalnızca kireç taşı katılan tavukların yemine et-kemik unu (EKU) ve midye kabuğu ununun (MKU) tek başlarına veya kombine edilerek katılmasının yumurta verim performansı üzerine etkileri incelenmiştir. İkinci verim döneminin başlangıcındaki zorla tüy döktürülmüş 432 adet kahverengi yumurtacı tavuğun kullanıldığı (Nick-Brown) deneme 85-105 haftalık yaşlar arasında sürdürülmüştür. MKU verilen tavuklar diğer gruplara kıyasla daha fazla yem tüketerek daha fazla yumurta ve yumurta kitlesi üretmişlerdir. Yemlerine EKU katılan tavuklardan kontrol grubu ve MKU ilave edilenlere kıyasla sırasıyla % 1,14, % 3,66 oranında daha düşük yumurta verimi elde edilmiştir. Yumurta ağırlığı yem kalsiyum kaynağındaki değişimden etkilenmemiş, EKU nun MKU ile kombine edilerek yeme katılması (EKU+MKU) tek başına yeme katılmalarına kıyasla yumurta ağırlığını 1g civarında azaltmıştır. Yeme MKU ve EKU katılması yem tüketimini teşvik edici etki göstermiş, bu etki MKU verilen grupta daha yüksek olmuştur. Yemden yararlanma değeri yem kalsiyum kaynaklarındaki değişimden etkilenmemiştir. Yeme EKU katılması kontrol ve MKU uygulamalarına kıyasla kırık-çatlak yumurta ve kabuksuz yumurta oranını artırmıştır. Tavukların deneme sonu canlı ağırlığı yeme MKU ilavesi sonucu önemli düzeyde artarken diğer muamelelerden etkilenmemiştir. Kalsiyum kaynağındaki değişim tavukların verim dönemindeki ölüm oranlarını etkilememiştir. Deneme süresince alınan kan serum örneklerinde Salmonella ya karşı şekillenmiş antikor varlığına rastlanmamıştır. Klokal svap ve ortamdan alınan svaplarda Salmonella Spp. yönünden herhangi bir üreme olmamıştır. Bu çalışmadan elde edilen sonuçlar yemdeki kireç taşı yerine kısmen MKU ikame edilmesinin ikinci verim dönemindeki tavukların yumurta verim performansını önemli düzeyde artırdığını göstermektedir. Anahtar kelimeler: Yumurtacı tavuk, et-kemik unu, midye kabuğu unu, performans, Salmonella Erbeyli İncir Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü-İncirliova/AYDIN Doç.Dr. Erbeyli İncir Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü- İncirliova/AYDIN Dr. Bornova Veteriner Kontrol ve Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü-İZMİR Bornova Veteriner Kontrol ve Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü-İZMİR

The Effect of Meat and Bone Meal, and Oyster Shell Meal Supplementation to Diet on Performance of Laying Hens Abstract Meat and bone meal (MBM) and oyster shell meal (OSM) supplemented to basal diet, either alone or in combination, in order to assess the dietary influences of those complementary Ca sources on performance of laying hens. Four hundred and thirty-two Brown-Nick hens at the beginning of the second production period were divided into four treatment groups with six replicates each. The trial was lasted from 85 to 105 weeks of age. Hens receiving OSM produced more eggs and egg mass (P<0.01) along with considerably more feed intake (P<0.05) than those on all the other treatments. Hens fed on a diet supplemented with MBM laid at a rate of 1.14 %, 3.66 % point lower than those on the control and OSM treatments respectively. Egg weight was not affected by provision procedure of calcium except for MBM+OSM treatment which depressed egg weight (P<0.01). Both supplementation diet with OSM and MBM promoted feed intake while more appetite was pronounced for hens fed MBM. Feed efficiency was not influenced origin of calcium source (P>0.05). MBM feeding procedures of both increased cracked-broken egg ratio and shelless egg ratio as compared with control and OSM treatments (P<0.01). Final boy weight of OSM-fed hens was highest whereas others did not differ significantly. Mortality was not affected from the differentiation in supplemental Ca sources. No Salmonella proliferation was determined in cloacae and environmental swaps taken from the hen house and also serum samples collected from hens throughout the experiment. These results indicated that partially replacing limestone for OSM in laying hen diet provided significant improvement in egg production performance during the older ages. Key words: Meat and bone meal, oyster shell meal, laying hen, performance, Salmonella Giriş Günümüz ticari yumurtacı hibritlerinin, yapılan sürekli ıslah çalışmaları sonucunda yumurta veriminde, yumurta ağırlığında, toplam yumurta kitlesinde ve yemden yararlanma değerinde geçmiş yıllara kıyasla önemli düzeyde iyileşmeler sağlanmıştır. Ticari hibritlerin yumurta verim kapasitelerinde sağlanan bu baş döndürücü iyileşme beraberinde bazı problemleri de gündeme getirmiştir. Nitekim yumurta verimi ve yemden yararlanma yönünde yapılan genetik çalışmalar daha düşük canlı ağırlığa sahip hatlarla çalışmayı mümkün kılmaktadır. Ancak bu durum bir avantaj gibi görünse de düşük canlı ağırlık beraberinde düşük yem tüketimini de getirmektedir. Günlük yem tüketimindeki azalma yemden yararlanma değerinin iyileşmesi açısından büyük bir avantaj sağlamakla birlikte, diğer taraftan yemle alınan kalsiyum miktarını azalttığı için kabuk

kalitesiyle ilgili ciddi sorunların ortaya çıkmasına da sebep olmaktadır. Ortalama yem tüketimi 100 g düzeyine çekilen yüksek yumurta verimli günümüz ticari hibritlerinin kalsiyum ihtiyaçlarını karşılayabilmek amacıyla yem karmalarına % 8-10 lara ulaşan miktarlarda tamamlayıcı kalsiyum kaynakları ilave edilmektedir. Ancak bu düzeydeki inorganik kalsiyum kayaçları (mermer tozu ve kireç taşı) tavukların iştahları üzerinde olumsuz etki yapmakta, yemin ham kül düzeyi limitleri aştığı için yemin sindirilebilirliğinde azalmaya neden olmaktadır. Bu durum bütün dünyada olduğu gibi ülkemiz tavukçuluk sektöründe de ciddi bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca verimlilikte sağlanan bu hızlı iyileşmeye karşılık kırık, çatlak, kusurlu ve kabuksuz yumurta oranındaki artış nedeniyle yumurta tavukçuluğu sektöründe ciddi ekonomik kayıplar oluşmaktadır (Hunton, 2005; Butcher ve Miles, 2005). Yemeklik yumurta sektöründe kırık-çatlak yumurta oranı uygulanan manejman koşullarına bağlı olarak değişiklikler gösterebilmektedir. Son 10 yıldaki literatür bildirişleri incelendiğinde yemeklik yumurta üretimindeki hasarlı yumurta kabuğu oranının yaklaşık % 5-8 oranında değiştiği, bazı çalışmalarda % 14-20 ye varan düzeylerde ekstrem değerlere ulaşıldığı bildirilmektedir (Roland, 2001). Özellikle yumurta verim periyodunun son dönemlerinde ilerleyen yaşla birlikte yumurta kabuk kalitesindeki bozulmanın hızlandığı bilinmektedir (Roland, 1979). Bu tür bir problemin çözümü amacıyla başvurulabilecek kaynakların başında tüm dünya denizlerinde yaygın bir yaşama alanı bulunan midyelerin kabukları gelmektedir. Yüksek kalsiyum içeriğine sahip (% 35-39) midye kabuklarının kanatlı beslenmesindeki önemi 19. yüzyılın sonlarından beri bilinmekte olup çok sayıda çalışmaya konu olmuştur (Roland, 1986). Yumurta kabuk kalitesi ile ilgili problemlerin çözümünde yararlanılabilecek ülkesel kaynaklardan birisi de et-kemik unudur. Et-kemik unu yaklaşık % 30-50 ham protein, % 10-15 kalsiyum ve % 5-7 toplam fosfor içeriği ile kanatlı yemi karmalarının organik ve inorganik besin madde düzeyinin karşılanmasında önemli bir kaynağı oluşturabilecek niteliktedir. Yüksek düzeyde kalsiyum ve fosfor içeren et - kemik ununun yeme katılması sonucu, yemin fosfor içeriğini tamamlamak amacıyla yeme katılan inorganik fosfor kaynaklarından tasarruf edilerek yemin maliyeti de azaltılabilmektedir (Oruseibio, 1995; Bozkurt ve ark., 2004). Bu tür inorganik fosfor kayaçlarının dünya üzerindeki sınırlı rezervlerinin son yıllarda hızla tükenmesinden dolayı fiyatlarının aşırı yükseldiği ve temininin zorlaştığı göz önüne alındığında, fosforca zengin rendering ürünlerinin gelecekte stratejik açıdan ne kadar önem kazanacağı açıktır. Bitkisel protein kaynaklarının aksine fitin formunda fosfor içermeyen EKU gibi rendering ürünlerinin gübre ile daha az fosfor saçımı sağlaması çevre kirliliğinin azaltılması açısından ilave bir avantaj sağlamaktadır. Bu çalışma da MKU nun ve EKU nun yem karmalarına ilavesinin ilerlemiş yaştaki yumurtacı tavukların verim performansı üzerine etkileri araştırılmıştır.

Materyal ve Yöntem Hayvan materyali: Araştırma Erbeyli İncir Araştırma Enstitüsü Tavukçuluk Şubesindeki 432 adet ticari kahverengi yumurtacı tavuk (Brown Nick) ile yürütülmüştür. Yem materyali: Çalışmada kontrol grubuna, EKU ve MKU içermeyen standart kafes tavuk yemi (% 16,40 ham protein ve 2820 kcal/kg ME) verilmiştir. Diğer grupların yemlerinde sırasıyla % 4 EKU, % 2 MKU, son grupta ise EKU (% 4) + MKU (% 2) katılmıştır. Tüm deneysel yem karmaları izokalorik ve izonitrojenik olarak formüle edilmiştir (Çizelge 1). Yemlerin kalsiyum ve fosfor içeriklerinin benzer düzeyde olmasına dikkat edilmiştir ( % 3,85 Ca, % 0,40 yararlanılabilir P). Kireç taşının ortalama partikül büyüklüğü 0,20 mm, MKU nun ortalama partikül büyüklüğü ise 3-4 mm olarak tespit edilmiştir. Yem karmalarında kullanılacak EKU nun ham besin maddeleri analizleri yanında mikrobiyolojik analizleri de yaptırılmış, Salmonella ve E. coli ile kontamine olup olmadıkları kontrol edilmiştir. MKU nda ağır metal kalıntı analizleri (kurşun, kadmiyum, arsenik ve civa) ile ham protein, kalsiyum, fosfor ve magnezyum analizleri yapılmıştır (Çizelge 2, Çizelge 3).

Çizelge 1. Yem karmalarının bileşimi ve besin madde içerikleri. Hammadde (g/kg) Kontrol EKU MKU EKU + MKU Mısır 303.19 328.08 305.40 330.29 Buğday 330.00 330.00 330.00 330.00 Soya Fasülyesi Küs. (%48) 157.94 120.15 157.57 119.73 Tam Yağlı Soya 33.00 33.00 33.00 33.00 Ayçiçeği Tohumu Küs.(%29) 40.00 40.00 40.00 40.00 Soya Yağı 24.86 13.48 24.16 12.77 Et-Kemik Unu - 40.00-40.00 Midye Kabuğu Unu - - 20.00 20.00 Tuz 2.38 1.67 2.31 1.60 Mermer Tozu 86.78 87.06 65.77 66.05 DCP 15.32-15.26 - Vitamin premiks* 2.50 2.50 2.50 2.50 Mineral premiks** 1.00 1.00 1.00 1.00 DL-metionin 1.03 1.06 1.03 1.06 Sodyum Bikarbonat 0.50 0.50 0.50 0.50 Kolin Klorid 0.50 0.50 0.50 0.50 Antioksidant 1.00 1.00 1.00 1.00 Toplam 1000 1000 1000 1000 Ham besin madde içerikleri (%) Kuru madde 89.40 89.49 89.40 89.48 Ham protein 16.44 16.32 16.72 16.55 Ham yağ 5.64 5.33 5.58 5.27 Ham selüloz 4.66 4.67 4.66 4.68 Ham kül 13.09 12.99 12.85 12.75 Kalsiyum 3.79 3.85 3.89 3.92 Toplam fosfor 0.67 0.65 0.68 0.64 Lisin 1 0.74 0.72 0.74 0.72 Metionin+Sistin 1 0.65 0.65 0.65 0.65 Arginin 1 1.02 1.02 1.02 1.02 Threonin 1 0.58 0.56 0.58 0.56 ME (kcal/kg) 1 2820 2842 2853 2835 *Vitamin Premix 2.5 kg da : Vitamin A 12 000 000 IU; Vitamin D3 3 000 000 IU; Vitamin E 30 000 mg; Vitamin K3 5 000 mg;vitamin B1, 3 000 mg; Vitamin B2 12 000 mg; Vitamin B6 4 000 mg; Vitamin B12 30 mg; Nicotin amide 55 000 mg; Calcium-D-Pantothenate 15 000 mg; Folic acid 2 000 mg; D- Biotin 250 mg;choline Chloride 600 000 mg; Antioksidan 10 000 mg. ** Mineral Premix 1 kg da : Mangan 80 000 mg; Demir 40 000 mg; Çinko 60 000 mg; Bakır 5 000 mg; İyot 400 mg; Kobalt 100 mg; Selenyum 150 mg. 1 Hesaplanmış değerlerdir.

Çizelge 2. Et-kemik unu ve midye kabuğu ununun ham besin madde içeriği ve mikrobiyolojik analiz sonuçları (%). Et-Kemik Unu Midye Kabuğu Unu Kuru Madde 98.6 99.0 Kül 36.2 92.32 Ham Yağ 19.23 - Ham Protein 40.19 - Ham Selüloz 2.03 - Toplam Fosfor 8.08 - Kalsiyum 8.28 39.99 Toplam Bakteri(kob/g) 4x102 1x102 Küf (kob/g) Üreme görülmedi Üreme görülmedi E.coli (kob/g) Üreme görülmedi Üreme görülmedi Salmonella Üreme görülmedi Üreme görülmedi Çizelge 3. Midye kabuğu unu ağır metal kalıntı analiz sonuçları (mg/kg). Analiz Sonucu Yem Yönetmeliği Teşhis Limiti Kurşun 2.49 20 1.0 Kadmiyum <0.4 5 0.4 Arsenik <1.0 10 1.0 Civa <0.05 0.1 0.05 Yöntem Tesadüf parselleri deneme deseninde düzenlenen denemede toplam 432 adet tavuk 3 er tekerrürlü 4 gruba rastgele dağıtılmıştır. Her bir tekerrüre ait 36 adet tavuk birbirine bitişik 6 adet kafes gözüne (en:60cm x boy:50cm x h:59 cm) her birinde 6 adet tavuk bulunacak şekilde yerleştirilmiştir. Tavuklar 80. haftalık yaşta tüy dökümüne sokulmuştur. Açlık döneminde (10 gün) yaklaşık %25 canlı ağırlık kaybı sağlanmıştır. Tüy dökümü süresince tavuklara su sürekli olarak verilmiş, yemleme ve aydınlatma yapılmamıştır. Tüy dökümü sonrasında tavuklara yem ve su ad libitum olarak verilmiştir. Aydınlatma toplam 16 saat olacak şekilde düzenlenmiştir. Deneme açlık dönemini de kapsayacak şekilde 80-105 haftalar arasında yürütülmüş, toplam 21 hafta süreyle verim kayıtları alınmıştır (85-105 hafta). Toplam 21 haftalık verim dönemi 7 şer haftalık 3 ayrı dönem halinde incelenmiş ve kümes içi sıcaklık değerleri kaydedilmiştir (Çizelge 4).

Çizelge 4. Dönemler itibariyle gün içi sıcaklık değerleri ( o C) Dönem 09:00 13:30 17:00 21:00 Ortalama 1 (3 Haz. 21 Tem.) 2 (22 Tem. - 8 Eyl.) 3 (9 Eyl. - 29 Eki.) 23,1 30,4 32,6 27,9 28,5 25,0 33,7 33,8 28,5 30,2 21,5 29,3 29,7 24,7 26,3 Tavuklar tüy dökümü öncesi ve sonrası, % 50 verim yaşı ile deneme sonunda bireysel olarak tartılarak canlı ağırlık değişimleri tespit edilmiştir. Yumurta verimi, kırık - çatlak yumurta oranı, kabuksuz yumurta oranı ve ölümler günlük olarak kaydedilmiş, her hafta birbirini takip eden ardışık iki günde her tekerrürden 20 adet olmak üzere her gruptan toplam 60 adet yumurta tartılarak ağırlığı belirlenmiştir. Yem tüketimi ve yemden yararlanma değeri haftalık olarak izlenmiştir. Deneme süresince Salmonella yönünden kontroller yapılmıştır. Bu amaçla tüy dökümü öncesi denemeye alınan tavuklardan 40 adet kan, kloka ve ortam svap örneği alınarak salmonella yönünden analiz yapılmıştır. Açlık dönemi bitiminde ve verim dönemi boyunca 6 haftada bir her muameleden 6 tavuktan alınan kan ve svap örneklerinde salmonella yönünden analiz yapılmıştır. Salmonella ile ilgili mikrobiyolojik analizler et-kemik unu, midye kabuğu unu ve yem karmalarında da yapılmıştır. Kan serumları ve svaplardaki teşhise dayalı Salmonella analizleri O.I.E Manual of Diagnostics Tests and Vaccines For Terrestrial Animals ta belirtilen teşhis metotlarına uygun olarak yapılmış, et-kemik unu ve yem karmaları için Salmonella ile ilgili mikrobiyolojik analizler ise Türk Standartları Enstitüsünün TS EN ISO 6579 (Gıda ve Hayvan Yemleri - Salmonella Türlerinin belirlenmesi için yatay yöntem ) numaralı standardına uygun olarak yapılmıştır. Yem karmaları, et-kemik unu ve midye kabuğu ununun kimyasal analizlerinde AOAC (1990) daki yöntemlerden yararlanılmıştır. Metabolik enerjinin hesaplanmasında TSE (1991) de bildirilen eşitlikten yararlanılmıştır. Denemelerden elde edilen verilerin istatistiki analizi General Linear Model ile JMP paket programında yapılmıştır. Gruplar arası farklılıkların değerlendirilmesinde DUNCAN çoklu karşılaştırma testinden faydalanılmıştır. Sayılıp yüzde ile ifade edilen veriler Düzgüneş ve ark. (1987) nın belirttiği gibi açı transformasyonuna tabi tutulduktan sonra analizi yapılmıştır. Bulgular ve Tartışma Tavukların açlık dönemi başlangıcı, açlık dönemi sonu, deneme başı, % 50 verim yaşı ve deneme sonu canlı ağırlık değerleri ile verim dönemi süresindeki ölüm oranları Çizelge 5 de

verilmiştir. Zorlamalı tüy dökümündeki yem çekme döneminde (10 gün) canlı ağırlıklarının yaklaşık % 25 ni kaybeden tavuklar toplam 17 gün süresince bu kaybı telafi ederek açlık dönemi başındaki canlı ağırlık seviyelerine ulaşmışlardır. Tavukların yemleme başlangıcından % 50 verim seviyesine ulaştıkları 17 günlük süredeki canlı ağırlık kazançları ilave kalsiyum kaynaklarından önemli düzeyde etkilenmiştir (P<0,05). EKU veya EKU+MKU verilen tavukların bu dönemdeki canlı ağırlıkları kontrol grubu ile yalnız MKU verilenlerden daha düşüktür. MKU verilen tavukların deneme sonu canlı ağırlığı diğerlerinden daha yüksektir (P<0,05). Ölüm oranı yem kalsiyum kaynağındaki farklılıklardan etkilenmemiştir. Şimdiye kadar yürütülen kimi araştırmalarda farklı düzeylerde istiridye kabuğu ilave edilmiş yemlerle beslenen tavukların canlı ağırlığına ilişkin olumsuz bir bildirişe rastlanmamıştır (Watkins ve ark., 1977; Brister ve ark., 1981; Ertaş ve ark., 2006). MKU verilen tavukların yumurta verimi diğer tüm muamelelerden önemli düzeyde yüksektir (P<0,01). EKU+ MKU verilen tavukların yumurta verimi kontrol grubundan daha yüksek, fakat MKU verilenlerden daha düşüktür (Çizelge 6). Çizelge 5. Yem kalsiyum kaynağındaki değişimin canlı ağırlık ile ölüm oranı üzerine etkileri. Yem kalsiyum kaynağı Tüy Dökümü Başlangıcı (g) Açlık Dönemi Sonu (g) % 50 Verim Yaşı (g) Deneme Sonu (g) Ölüm Oranı (%) Kontrol 2059 1582 2102 a 2120 b 10.36 EKU 2051 1566 2022 b 2115 b 8.85 MKU 2083 1599 2090 a 2201 a 9.52 EKU + MKU 2080 1604 2059 ab 2158 ab 5.71 Ort. Std. Hata HaHtaHataHata P 18.89 0.5478 18.05 0.4509 20.35 0.0283 22.73 0.0270 2.83 0.6860 Hata HAta a,b Aynı sütunda farklı harf taşıyan ortalamalar arasındaki farklılıklar önemlidir (P <0.05).

Dönem Kümes Hayvanları Kongresi 2010 Çizelge 6. Farklı kalsiyum kaynakları ilavesinin yumurta verim performansı üzerine etkileri. Yumurta Yumurta Yumurta Yem Yemden Kırık - Yem kalsiyum Kabuksuz Verimi ağırlığı Kitlesi Tüketimi Yarar. Çatlak kaynağı (%) (%) (g) (g) (g) Değeri (%) Kontrol 73.05 cd 67.66 fg 49.43 bcd 111.79 abcd 2.271 abc 4.57 bcd 1.35 defg 1 EKU 70.63 ef 67.12 g 47.41 d 111.16 bcd 2.359 a 6.63 a 2.40 abc MKU 75.29 ab 67.70 efg 51.03 ab 115.35 a 2.277 abc 4.24 cd 0.95 g EKU + MKU 74.96 abc 66.48 h 49.82 abcd 112.89 ab 2.271 abc 5.06 bcd 2.44 ab Kontrol 72.73 d 68.00 def 49.49 bcd 105.38 e 2.128 c 4.00 d 1.05 fg 2 EKU 74.99 abc 68.27 de 51.19 ab 108.48 cde 2.129 c 5.39 b 1.52 defg MKU 76.76 a 67.84 ef 52.06 a 110.83 bcd 2.128 c 4.49 bcd 0.90 g EKU + MKU 74.94 abc 67.18 g 50.34 abc 107.75 de 2.139 bc 5.47 b 1.24 efg Kontrol 72.05 de 68.88 bc 49.62 abcd 109.76 bcd 2.214 abc 5.25 bc 1.83 bcde 3 EKU 68.80 f 69.79 a 48.02 cd 110.98 bcd 2.316 ab 7.00 a 2.87 a MKU 73.35 bcd 69.24 ab 50.79 ab 112.30 abc 2.222 abc 4.92 bcd 1.70 cdef EKU + MKU 71.66 de 68.55 cd 49.11 bcd 111.35 abcd 2.269 abc 6.68 a 1.98 bcd Ort. Std. Hata 0.70 0.21 0.87 1.49 0.060 0.40 0.25 Dönem 1 73.48 b 67.24 c 49.42 b 112.80 a 2.294 a 5.12 b 1.78 a 2 74.86 a 67.82 b 50.77 a 108.11 b 2.131 b 4.83 b 1.18 b 3 71.46 c 69.11 a 49.39 b 111.70 a 2.255 a 5.96 a 2.10 a Ort. Std. Hata 0.35 0.10 0.43 0.74 0.030 0.20 0.12 Yem kalsiyum kaynağı Kontrol 72.61 c 68.18 a 49.52 b 108.97 b 2.204 4.61 b 1.41 b EKU 71.47 d 68.39 a 48.87 b 110.21 b 2.268 6.34 a 2.26 a MKU 75.13 a 68.26 a 51.29 a 112.83 a 2.209 4.55 b 1.18 b EKU + MKU 73.85 b 67.40 b 49.75 b 110.66 ab 2.226 5.74 a 1.89 a Ort. Std. Hata 0.40 0.12 0.50 0.86 0.030 0.23 1.14 P Dönem 0.0001 0.0001 0.0452 0.0001 0.0019 0.0003 0.0001 Yem kalsiyum ka. 0.0001 0.0001 0.0094 0.0169 0.6272 0.0001 0.0001 Dönem xyem kal.k 0.0019 0.0235 0.3883 0.8731 0.9794 0.3382 0.1424 a, b, c, d, e, f, g Aynı sütunda farklı harf taşıyan ortalamalar arasındaki farklılıklar önemlidir (P <0.05). Yeme MKU ilavesinin yumurta verim performansını önemli düzeyde artırdığını bildiren önceki araştırma sonuçları ile bu çalışmadan elde edilenler tam bir benzerlik içindedir. Scott ve ark. (1971) yemdeki kireç taşının 1/3 oranında midye kabuğu unu ile ikame edilmesi durumunda yumurta veriminde % 6 oranında artış sağlandığını, ikame oranının 2/3 düzeyine çıkarılmasının sonucu değiştirmediğini bildirmişlerdir. Yürütülen bu çalışmada yemdeki kireç taşı 1/4 oranında MKU ile ikame edilerek yumurta veriminde % 2,52 oranında iyileşme sağlanmıştır. Bu sonuçlarla uyumlu olarak Thomas ve ark. (1976), Faria ve ark. (2000) ile Ertaş ve ark. (2004)

kireç taşının MKU ile tamamen ikame edilmesi durumunda yumurta veriminde sırasıyla % 1,80, % 3,60 ve % 1,95 oranında iyileşme sağlandığını belirtmişlerdir. EKU nun yumurta veriminde düşmeye neden olduğu yolundaki sonuç diğer benzer çalışma sonuçları ile uyuşmamaktadır. EKU nun metionin ve özellikle sistin amino asitlerin sindirilebilirliğinin bitkisel proteinlere kıyasla daha düşük olmasının bu sonuca yol açtığı düşünülmektedir (Wang ve Parsons, 1998; Shirley ve Parsons 2000). Benzer şartlarda yürütülen önceki bir bilimsel çalışmada da % 4 ve % 6 EKU katılmış yem verilen tavukların yumurta veriminin kontrol grubuna kıyasla sayısal üstünlük gösterdiği bildirilmiştir (Bozkurt ve ark. 2004). Önceki bazı çalışmalarda da EKU katılmış yemle beslenen tavuklar ile sadece bitkisel protein içeren yem verilenlerden benzer yumurta verimi elde edilmiştir (Giuliotti ve Cucco, 1994; Oruseibio, 1995). Bununla birlikte Oruseibio (1995) et-kemik ununun bitkisel bir protein kaynağı ile karıştırılarak yeme ilavesi durumunda sinerjik bir etkinin oluştuğunu ve ATK+ EKU verilen tavukların SFK+EKU verilenler ile tek başına EKU verilenlere kıyasla daha fazla yumurta ürettiklerini bildirmiştir. EKU, MKU ve kontrol grubundaki yumurtaların ağırlıkları tamamıyla benzerdir. MKU nun EKU ile kombine edilerek yeme katılması ayrı ayrı katılmalarına kıyasla yumurta ağırlığını önemli ölçüde azaltmıştır (P<0.01). En yüksek yumurta kitlesi üretimi MKU verilen grupta belirlenmiş (51,29 g), EKU ve kontrol grubuna ait yumurta kitlesi değerleri bu gruptan sırasıyla 2,42 g ve 1,77 g kadar düşük bulunmuştur (P<0,01). MKU nun EKU ile kombine edilerek yeme katılması yumurta kitlesini arttırıcı etkide bulunmamıştır. (Çizelge 6). Bu sonuçlar MKU nun yumurta verimi üzerinde sağladığı iyileşmeye benzer düzeyde bir iyileşmeyi yumurta ağırlığı üzerinde gerçekleştirememekle birlikte günlük yumurta kitlesi üretiminde diğer muamelelerden daha üstün olduğunu göstermektedir. Yeme MKU ilavesinin yumurta kitlesinde 1,77 g daha fazla artış sağladığına dair bildiriş (Faria ve ark., 2000) ile bu çalışmadan elde edilen sonuçlar tamamen uyumludur. Ertaş ve ark. (2006) ise farklı düzeylerde MKU nun kireç taşı ile ikamesinin bıldırcınların yumurta ağırlığını etkilemediğini belirtmişlerdir. Yeme tek başına MKU ilavesi yem tüketimini teşvik ederek en üst düzeye çıkarmıştır (Çizelge 6). Kontrol grubundaki tavuklar MKU katılmış yemle beslenenlerden 3,86 g/gün daha az yem tüketmişlerdir (P<0,05). Deneme süresince en düşük yem tüketimi kontrol ve EKU verilen grupta belirlenirken, EKU+MKU verilen grubun yem tüketimi diğerleri ile benzer bulunmuştur. Yeme MKU ilavesi kontrol grubu ve EKU verilen gruba kıyasla günlük yem tüketimi üzerine teşvik edici etkide bulunarak sırasıyla 3,86 g ve 2,62 g artış sağlamıştır (Çizelge 6). Buna karşılık önceki yıllarda yürütülen çalışmalarda gerek EKU nun (Oruseibio, 1995; Bozkurt ve ark., 2004) ve gerekse MKU nun (Grizzle ve ark., 1992; Faria ve ark., 2000) yem tüketimi üzerine önemli bir etkisi belirlenmemiştir. Bu çalışmanın sıcak iklim koşullarında

yürütüldüğü dikkate alındığında, sıcak stresi nedeniyle azalan yem tüketiminin yeme MKU katılmak suretiyle kısmen telafi edilmiş olması yumurtacı tavukların verim performansı açısından önemli bir avantajdır. Nitekim MKU verilen tavukların verilmeyenlere kıyasla daha yüksek yumurta verimi, yumurta kitlesi ve canlı ağırlık kazancı gerçekleştirmesinin artan yem tüketimine bağlı olduğu açıkça görülmektedir. Benzer şekilde Scott ve ark. (1971) de MKU verilen tavuklardaki yumurta verimi artışını yem tüketimindeki belirgin yükselmeye atfetmiştir. Yemden yararlanma değeri (kg yem/kg yumurta) yeme ilave edilen kalsiyum kaynaklarındaki değişimden etkilenmemiştir (P>0,05), (Çizelge 6). MKU nun yem tüketimi üzerinde sağladığı artışlar daha fazla yumurta kitlesi üretimini teşvik etmesine karşılık yemden yaralanma değeri üzerinde iyileşme sağlamadığı görülmektedir. Yeme EKU ve MKU katılması durumunda kontrol grubu ile benzer yemden yaralanma sonuçları elde edilmiştir. Uzun süreli (20-74 hafta) iki çalışmada yeme EKU ilavesinin yemden yaralanma değeri üzerine iyileştirici etkilerde bulunduğu bildirilirken (Giuliotti ve Cucco, 1994; Orusebio, 1995), ikinci verim döneminde (84-104 hafta) yürütülen bir başka çalışmada ise (Bozkurt ve ark., 2004) bu çalışma ile tamamen benzer sonuçlar elde edilmiştir. Bu çalışmada EKU nun ve MKU nun yemden yararlanma değeri üzerine olumsuz bir etkide bulunmamış olması önceki çalışma sonuçlarını destekler niteliktedir. Bu sonuçlarla uyumlu olarak önceki çalışmalarda da MKU nun yemden yararlanma değeri üzerine olumsuz bir etkisi rapor edilmemiştir (Makled ve Charles, 1987; Grizzle ve ark., 1992; Ertaş ve ark., 2006). Bununla birlikte olumlu yönde sonuçların bildirildiği araştırmalarda mevcuttur (Parkhust ve Garlich, 1975; Thomas ve ark., 1976; Faria ve ark., 2000). Ancak bu olumlu sonuçların kireç taşı yerine tamamıyla MKU ikame edildiği çalışmalardan elde edildiğini göz önünde bulundurmak gereklidir. Deneme yemlerinin izokalorik ve izonitrojenik olarak hazırlandığı göz önüne alındığında, yemdeki kalsiyum kaynağındaki değişimin tavukların yem tüketimi üzerine farklı etkilerde bulunması doğal ve anlamlıdır. Zira yumurtacı tavukların yeme katılan kireç taşı ve benzeri kayaçların partikül büyüklüğüne karşı duyarlı oldukları, ince öğütülmüş partiküllerden ziyade daha iri partikülleri tercih ettiği önceki çalışmalarda bilimsel olarak ortaya konmuştur (Scott ve ark., 1971; Roland, 1979, 1986, 2001; Hunton, 2005). Bu çalışmanın yem tüketimine dair sonuçları yukarıdaki bildirişleri tamamen destekler niteliktedir. Zira partikül büyüklüğü kireç taşına kıyasla en az 15-20 kat daha büyük olan MKU nun kireç taşı yerine % 25 oranında ikame edilerek yeme katılması durumunda dahi tavuk başına yem tüketimini 3,86 g gibi önemli düzeyde artırması MKU nun yem tüketimini teşvik edici etkisini vurgular niteliktedir. Yem tüketimi üzerindeki teşvik edici etkinin sıcak iklim koşullarının olumsuz koşulları altında gerçekleşmesi sıcak stresine maruz kalan yumurtacı tavukların verim performansının iyileştirilmesi açısından önemlidir. Nitekim kümes içi sıcaklığın yüksek seviyelere ulaştığı denemenin 1. ve 2. dönemlerinde (Haziran, Temmuz,

Ağustos) MKU verilen tavuklar kontrol grubuna kıyasla sırasıyla % 3,08 ve % 4,91 oranında daha fazla yem tüketmişlerdir. Nispeten daha serin olan Eylül ve Ekim aylarını kapsayan son dönemde (Çizelge 4) ise bu avantajın % 2,26 oranına gerilediği görülmektedir (Çizelge 6). Bu düzeydeki yem tüketim artışları günümüz modern yumurtacı hibritleri için önemlidir. Bu çalışmanın bulguları yumurtacı tavuk yemlerine katılan tamamlayıcı kalsiyum kaynaklarının partikül büyüklüğünün sıcak stresi koşullarında daha büyük önem taşıdığını açıkça ortaya koymaktadır. Farklı kalsiyum kaynaklarının kırık-çatlak ve kabuksuz yumurta oranı üzerine iyileştirici etkisi bulunmamıştır. Yeme EKU ilavesi hasarlı yumurta oranını arttırmıştır (P<0,01). MKU ve kontrol grubuna ait kırık-çatlak ve kabuksuz yumurta oranı birbirine benzerdir. MKU nun yumurta kabuk kalitesi üzerindeki olumlu etkisi önceki çalışmalar vasıtasıyla da gösterilmiştir (Scott ve ark., 1971; Parkhust ve Garlich, 1975; Alodan ve Mashaly, 1999; Lichovnikova, 2007). Toplam 52 hafta süreli bir çalışmada MKU nun kireç taşıyla tam ikamesinin kırık-çatlak yumurta oranı ve kabuksuz yumurta oranını sırasıyla % 34 ve % 50 oranında azalttığı bildirilmiştir (Thomas ve ark.,1976). Yumurtacı tavuklarla yürütülen az sayıda çalışmada EKU nun yumurta kabuk deformasyonlarını iyileştirici veya aksi yönde bildirişe rastlanmamıştır (Giuliotti ve Cucco, 1994; Oruseibio, 1995). Açlık dönemi öncesi, sonrası ve tüm deneme boyunca alınan kan serum örneklerinde Salmonella ya karşı şekillenmiş antikor varlığına rastlanmamıştır. Klokal svap örneklerinde ve ortamdan alınan svap örneklerinde Salmonella Spp. yönünden herhangi bir üreme olmamıştır. Sonuç itibariyle yeme % 4 oranında EKU katılmasıyla kanatlı karma yemlerinin tamamlayıcı inorganik fosfor kaynağı DCP den tamamen tasarruf edilebilmektedir. Dünyadaki fosfor kayaçlarının hızla tükendiği ve DCP fiyatlarının çok yükselerek ithalata bağlı teminin güçleştiği bir ortamda EKU ile sağlanan bu avantaj dikkate değerdir. İkinci verim döneminde yumurtacı tavuk yemlerine kireç taşı yerine ¼ oranında MKU nun tek başına ilave edilmesi yumurta verimi, yumurta kitlesi ve yem tüketiminde önemli ölçüde artışlar sağlamıştır. Kaynaklar Alodan, M.A., Mashaly, M.M., 1999. Effect of induced molting in laying hens on production and immune paramaters. Poultry Science, 78:171-177. AOAC, 1995. Official Methods of Analysis. 16 th ed. Association of Official Analytical Chemists. Washinghton, DC. Bozkurt, M., Alçiçek, A., Çabuk, M., 2004. The effect of dietary inclusion of meat and bone meal on the performance of laying hens ot old age. S. Afr. J. Anim. Sci., 34(1):31-36. Brister, R.D., Jr., Linton, S.S., Creger C.R., 1981. Effect of dietary calcium sources and particle sizes on laying hens performance. Poultry Science, 60:2643-2654. Butcher, G.D., Miles, R., 2005. Concepts of eggshell quality. Erişim: edis.ifas.edu

Chag, C.C., Moran E.T., 1985. Egg characteristics of high performance hens at the and of lay when given cafeteria acces to energy, protein and calcium. Poultry Science, 64:1696-1712. Düzgüneş, O., Kesici, T., Kavuncu, O., Gürbüz, F., 1987. Araştırma ve Deneme Metodları. A.Ü.Z.F. yayınları, Ankara,Yayın no:1021 Sayfa:260. Ertaş, O.N., Çiftçi, M., Güler, T., Dalkılıç, B., 2006. Sıcaklık stresi altında yetiştirilen bıldırcınlarda tatlı su midyesi kabuklarının kalsiyum kaynağı olarak kullanılma olanakları yumurta verimi ve bazı kan parametreleri üzerine etkisi. F.Ü. Sağlık Bilimleri Dergisi, 20 (1):15-20. Ertaş, O.N., Çiftçi, M., Güler. T., Dalkılıç, B., 2004. yüksek çevre sıcaklığı altında yetiştirilen (30 C) bıldırcın (Coturnix coturnix japonika) rasyonlarına katılan tatlı su midyesi kabuklarının yumurta verimi ve kalitesi üzerine etkileri. Hayvancılık Araştırma Dergisi, 14 (1-2):31-36. Faria, D.E., Junqueria, O.M., Sakomura, N.K., Santana, A.E., 2000. Feeding systems and oyster shell meal supplementation on the performance and egg shell quality of laying hens. Rev. Bras. 200 tec 29(5):1394-1401. Gıulıottı, L., Cucco, E., 1994. Administration of vegetable diets or diets with animal proteins and fats to laying hens. 1. Productive Traits. Rivista-di-Avicoltura 63 (9):29-32; 11 ref. Gordon, R.W., Roland, D.A., Sr. 1997. The influence of enviromental temperature on in vivo limestone solubilization, feed passage rate, and gastrointetinal ph in laying hens. Poultry Science, 50:683-688. Grizzle, J., Iheanacho, M., Saxton, A., Broaden, J., 1992. Nutritional and environmental factors involved in egg shell quality of laying hens. Br. Poult. Sci., 33(4):781-794. Hunton, P., 2005. Reserach on egg shell structure and quality: an historical overview. Brazilian Journal of Poultry Science, Apr-June 67-71. Lichovnikova, M., 2007. The effect of dietary calcium source, concentration and particle size on calcium retention, eggshell quality and overall calcium reqirement in laying hens. Br. Poult. Sci., 48(1):71-75. Makled, M.N., Charles, O.W., 1987. Eggshell quality as influenced by sodium bicarbonate, calcium source, and photoperiod. Poult. Sci., 66(4):705-712. Odom, T.V., Harrison, P.C., Bottje; W.G., 1986. Effects of thermal-induced respirator alkalosis on blood ionized calcium levels in the domestic hen. Poultry Sci., 65 (3):570-573. Oruseibio, S.M., 1995. Comparison of straight protein diets with mixed protein diets on egg production. Discovery and Innovation 7 (2):151-162. Parkhust, C.R., and Garlich. F.D., 1975. An economic comparison of hens oyster shell versus hard shell. Department of Poultry Science, North Carolina State University, Raleigh, North Carolina. Roland, D.A., 1979. Factors influencing shell quality of aging hens. Poulty Science, 58:774-777. Roland, D.A., 1986. Egg shell quality IV. oyster shell versus limestone and the importance of particle size or solubility of calcium source. World s Poultry Science Journal. 42:166-171. Roland, D.A., 2001. Good quality egg shells depend upon proper calcium utilization. Erişim:gov.ns.ca SAS Institute,1989-2002. JMP User s Guide: Statistics Version 5.0.1.edition. SAS Institute Inc., Cary, North Caroline.

Scott, M.L., Hull, S.J., and Mullenhoff, P.A., 1971. The calcium requirements of laying hens and effects of dietary oyster shell up on egg shell quality. Poultry Sci., 50:1055-1063. Shirley, R B, C M, Parsons, 2000. Effect of ash content on protein quality of meat and bone meal. Poultry Science, 80(5):626-632. Thomas, W.S., John Kuhl, H.Jr., 1976. Comparative value of oyster shell and limestone, as large particle calcium supplements in rations for laying chickens. Deparment of Poultry and Wildlife Sciences, University of Nebraska. TSE, 1991. Hayvan Yemleri-Metabolik (çevrilebilir) Enerji Tayini (Kimyasal Metot); TSE No: 9610. Türk Standartları Enstitüsü, ANKARA. Wang, X, C M, Parsons, 1998. Effect of raw material source, processing system, and processing temperatures on amino acid digestibility of meat and bone meals. Poultry Science, 77:834-841. Watkins, R.M., Dilworth, B.C., Day, E.J., 1977. Effect of calcium supplement particle size and source on the performance of laying chickens. Poultry Science, 56: 1641-1647.