Denizli Yöresinde ENSO Tipi Tepsi Tüp ile Diğer ÇeĢitli Tüplü ve Çıplak Köklü Kızılçam Fidanlarının YaĢama ve GeliĢme Yönünden KarĢılaĢtırılması

Çevre ve Orman Bakanlığı Yayın No: 270 ISSN: 1302-3624 Müdürlük Yayın No : 030 Denizli Yöresinde ENSO Tipi Tepsi Tüp ile Diğer ÇeĢitli Tüplü ve Çıplak Köklü Kızılçam Fidanlarının YaĢama ve GeliĢme Yönünden KarĢılaĢtırılması Survival and Growth of Various Containerized, Bare Rooted and ENSO Pot Tray Pinus brutia.ten. Seedlings in Denizli Region (ODC: 232.331, 232.333) Yusuf CENGĠZ Melahat ġahġn Selma ÇOġGUN Mehmet TETĠK TEKNİK BÜLTEN NO: 26 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI BATI AKDENĠZ ORMANCILIK ARAġTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ Southwest Anatolia Forest Research Institute ANTALYA/TÜRKĠYE

İÇİNDEKİLER Sayfa No İÇİNDEKİLER......................................... I ÖZ................................................... III ABSTRACT.......................................... IV 1. GİRİŞ.............................................. 1 2. LİTERATÜR ÖZETİ.................................. 2 3. MATERYAL VE YÖNTEM............................ 6 3.1. Materyal.................................... 6 3.1.1. Uygulama Yerleri............................. 7 3.1.1.1 Denizli Orman Fidanlığı....................... 7 3.1.1.2 Arazi Deneme Alanları....................... 8 3.2.Yöntem....................................... 10 3.2.1.Denemelerin Kuruluşu ve Deneme Deseni.......... 10 3.2.2. Ölçmeler ve Verilerin Değerlendirilmesi........... 10 4. BULGULAR........................................ 10 4.1. Denemede Kullanılan Kaplı, Klasik Tüplü ve Çıplak Köklü Kızılçam Fidanlarının Ekonomik Değerlendirilmesi. 10 4.2. Denemede Kullanılan Tüp Harç Karışımlarının Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri............................. 11 4.3. Buldan ve Çardak Deneme Alanlarının Toprak Yapısı bakımından Değerlendirilmesi........................ 13 4.4. Arazi Deneme Alanlarının İklim Özellikleri (kuraklık) Bakımından değerlendirilmesi........................ 15 4.5. Arazi deneme Alanlarında Fidan Yaşama Yüzdelerine Ait Bulgular...................................... 16 4.6. Arazi Deneme Alanlarında Fidan Boyu Değerlerine Ait Bulgular........................... 21 4.7. Fidan Boyu İçin Temel İstatistiklere Ait Bulgular... 25 5. TARTIŞMA ve SONUÇ................................ 27 6. ÖNERİLER.......................................... 31 ÖZET................................................ 33 SUMMARY.......................................... 35 KAYNAKÇA....................................... 36 EK-1. 2002 yılında Deneme Alanlarında Fidan Boyunun Duncan Testiyle Karşılaştırılması................................. 39 EK-2. 2001 yılında Deneme Alanlarında Fidan Boyunun Duncan Testiyle Karşılaştırılması................................. 40 Ek-3. 2000 yılında Deneme Alanlarında Fidan Boyunun Duncan Testiyle Karşılaştırılması................................ 41 I

EK-4. 1999 yılında Deneme Alanlarında Fidan Boyunun Duncan Testiyle Karşılaştırılması................................. 42 EK-5 1998 yılında Deneme Alanlarında Fidan Boyunun Duncan Testiyle Karşılaştırılması................................. 43 EK-61997 Yılında Deneme Alanlarında Fidan Boyunun Duncan Testiyle Karşılaştırılması................................. 44 EK-7 1996 Yılında Deneme Alanlarında Fidan Boyunun Duncan Testiyle Karşılaştırılması................................. 45 EK-8 1995 Yılında Deneme Alanlarında Fidan Boyunun Duncan Testiyle Karşılaştırılması................................. 46 EK-9 Uzun Yıllar Ortalama Sıcaklık ve Ortalama Yağış........ 47 EK-10 Denizli Meteoroloji İstasyonları Verilerine Göre 1995-2003 Yıllarına Ait Yağış ve Sıcaklık Ortalama Değerleri....... 48 EK-11 Denizli Fidanlığında Yetiştirilen ENSO, AYIK, Polietilen Tüplü ve Çıplak Köklü Fidanların Kök ve Gövde Gelişimleri.... 49 EK-12 Deneme Alanlarından Görünüm..................... 50 II

ÖZ Bu çalışmada, Denizli yöresindeki kızılçam ağaçlandırma çalışmalarında kullanılmak üzere üretilen fidanlar için; uygun fidan üretim tekniği, tüplü fidan üretiminde uygun tüp tipi ve yetiştirme ortamının saptanması amaçlanmıştır. Bu amaçla ENSO ve AYIK tipi kaplarda yetiştirilen fidanlar ile, fidanlıkta açık alanda yetiştirilen çıplak köklü ve polietilen tüplerde yetiştirilen fidanlar tutma başarısı ve boy gelişmesi bakımından karşılaştırılmış ve ağaçlandırma çalışmaları için en ekonomik, kaliteli ve başarılı fidan tipi, kap tipi ve yetiştirme ortamı belirlenmeye çalışılmıştır. Arazi çalışmaları, Denizli yöresinde Buldan ve Çardak ta kurulan iki deneme alanında yürütülmüştür. Denemelerde; açık alanda yetiştirilen çıplak köklü, polietilen tüplü ve AYIK ve ENSO tipi tüplerde 7 değişik yetişme ortamı olmak üzere, toplam 16 işlem uygulanmıştır (7 değişik yetiştirme ortamı x 2 tüp tipi + polietilen + çıplak köklü = 16). Tüplü fidanlarda Çameli turba, Finlandiya turba, çam kabuğu, perlit, mısır kompostu ve volkan tüfü, yetişme ortamı olarak kullanılmıştır. Denemeler rastlantı blokları deneme desenine göre, 3 yinelemeli ve 16 işlem kullanılarak kurulmuştur. Araştırmanın sonuçlarına göre, her iki deneme alanında da işlemler, fidan yaşama yüzdesi bakımından istatistiksel anlamda farklılık göstermemişlerdir. Fidan boy büyümesi bakımından Buldan ve Çardak deneme alanlarında, işlemler arasında % 99.99 güven düzeyinde istatistiksel anlamda farklılık bulunmuştur. En iyi boy gelişmesi Buldan da A6 (Ayık tipi tüp, % 100 Çameli turba) işleminde, Çardak deneme alanında ise E5 (ENSO tipi tüp ve %100 Fin turbası) işleminde elde edilmiştir. Anahtar sözcükler: Kızılçam, ENSO ve AYIK kaplı fidan, Çıplak köklü fidan, Polietilen tüplü fidan, Ağaçlandırma, Yaşama yüzdesi, Boy. III

ABSTRACT The overall goal of the study was to determine appropriate pot type and soil material to raise healthy, quality and economical Pinus brutia Ten. seedlings for Denizli region. Pot tray seedlings were compared for survival and growth with bare root and polyethylene containerized seedlings in the field in Denizli region. The experiment was established at two sites Denizli Çardak and Denizli Buldan Türlübey reforestation districts. There are 16 treatments in the experiment: 7 ENSO type pot, 7 Ayık type pot, 1 polyethylene containerised and 1 bare root seedling. Container mediums (Soil type): Çameli peat, Finnish peat, pine bark, tufa, corn compost and perlite. Randomise completed block design with three replications was used. Each treatment was represented with 20 seedlings at each replication (block). In experimental area 3 reps x 16 treatments x 20 seedlings =960 seedlings were planted. The spacing between any two seedlings is 3 x 2 m. The experiments were observed regularly. Height growth and survivals were observed and measured at the end of growing seasons for nine years (from 1995-2003). According to research results; treatments were not significantly different for survival rate on the field. So container type, container medium and seedling type were not effective on survival rate. For seedling height, treatments were significantly different (Pr <0.0001) in both experimental sites. Treatment A6 ( 396.43 cm, in Buldan) and treatment E5 (342.05 cm, in Çardak) were the best for mean seedling height on the field. Key words: Pinus brutia Ten., ENSO and AYIK potted seedlings, barerot seedlings, polyethylene containerized seedlings, reforestation, survival, height. IV

1. GĠRĠġ Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Organizasyonu (FAO) yıllık yağışı 300 mm ve altında olan yerleri kurak, yıllık yağışı 300-600 mm arasında olan yerleri de yarı kurak olarak kabul etmektedir. Bu değerlendirme esas alındığında Türkiye sınırları içinde yağış haritasına dayanarak 20 bin hektar kurak, 31 milyon hektar alan (göller dahil yaklaşık Türkiye nin % 37.7 si) yarı kurak olarak tahmin edilmektedir (ÜRGENÇ 1986, s.358). Bu durum, kurak ve yarı kurak bölgelerde başarılı ağaçlandırmalar için türe ve yöreye özel, teknik ve ekonomik bütün etmenlerin dikkate alındığı planlamaların yapılması gereğine işaret etmektedir. Çalışmanın yürütüldüğü Denizli yöresi yılın yaklaşık 7-9 ayı kurak, diğer ayları da yarı kurak iklim özelliği göstermektedir. Akdeniz Bölgesindeki ağaçlandırma çalışmalarında temel tür olarak kullanılan kızılçam (Pinus brutia Ten.) fidanları genellikle 1+0 yaşında ve çıplak köklü olarak üretilmektedir. Denizli yöresinde çıplak köklü olarak dikimi yapılan kızılçam fidanlarında tutma başarısının düştüğü gözlemlenmiş ve çıplak köklü fidana alternatif olarak uygulamada yaygınlaştırılmaya çalışılan farklı fidan tiplerinin karşılaştırmalı değerlendirmelerine gereksinim duyulmuştur (OYTUN 1999, s. 186). Ağaçlandırma çalışmalarında kuruyan fidanların yerine tamamlama dikimleri yapılması maliyeti artırdığı gibi, toprak işlemesiyle de dikim arasında geçen süre uzadığı için tamamlama ile dikilen fidanların tutma başarısı düşmektedir. Kaplı fidan; ekim veya şaşırtma yoluyla muhtelif cins kaplar içerisinde yetiştirilen ve kabı ile ağaçlandırma alanına taşınarak toprağı ile dikilen fidandır. Ülkemizde bu konuda gelişmeler kısaca irdelendiğinde; kaplı fidan üretimi konusunda; Bakanlığımızın ve Finlandiya Hükümetinin, ortak teknik işbirliği ile yürütülmekte olan Türkiye de Kaplı Fidan Üretimi ve Ağaç Islahı Tekniklerinin ve Çalışmalarının Geliştirilmesi konulu Türkiye- Finlandiya Ormancılık projesi başlatılmış ve bu proje çerçevesinde; Finlandiya kökenli STORE ENSO firmasının geliştirdiği ENSO tipi (pottray) adı verilen kap tipi ile Finlandiya tipi seralarda yılın her döneminde tüplü olarak fidan üretilmesi amaçlanmıştır. ENSO tipi kapların eni 30 cm, boyu 50 cm, derinliği ise 10 cm dir. Bu kapların 28 lik, 45 lik ve 77 lik ünitelerden oluşan farklı tipleri bulunmaktadır. Kızılçam için 45 lik tüp tepsileri kullanılmaktadır. 1993 yılından bu yana Eskişehir, Denizli, Trabzon, Erzurum ve Muğla-Gökova da kurulan Finlandiya tipi seralarda fidan üretimi yapılmaktadır. Söz konusu seralarda yılda 2-3 kez fidan üretimi yapma olanağı bulunmaktadır (ANONİM 1996; GÜNAY 1994). Son yıllarda kaplı fidan üretimi yapılan fidanlıklarda ENSO tipi kapların 1

boyutları, ağaç türlerine göre düzenlenmeye gidilmiş ve kap derinlikleri arttırılarak 20 cm. ye çıkarılmıştır. Diğer bir kap tipi de AYIK tipi olarak bilinen Spencer Lemaire tipi kaplardır. Bu tip kaplar için ilk projeli çalışma; Hızlı Gelişen Tür ve Orman Ağaçları Araştırma Müdürlüğü nce 1986-1990 yılları arasında Orman Fidanlıklarında Kullanılabilecek En Uygun Tüp Harcı ve Tüp Boyutları konusunda alınarak çalışılmış ve karaçam ve sarıçam türleri için 4x4x23 cm boyutunda ve 280 cm 3 hacminde özel boyut geliştirilmiş ve özellikle yarı kurak bölgeler için önerilmiştir. Orijinaline göre kabın uzunluğu 4 cm uzatılmıştır. Bu gelişme OGM tarafından 1990 yılında talimatlandırılmış ve bazı fidanlıklarda uygulanmaya başlanmıştır (ZENGİN ve ark. 2002, s.1). Ağaçlandırma çalışmalarında, yoğun olarak ENSO tipi ve çıplak köklü fidanlar, kısmen de AYIK tipi fidanlar kullanılmaktadır. ENSO tipi tüplerin üretildiği, Finlandiya da geliştirilen seraların ve bu seralarda uygulanan fidan üretim tekniği, hiçbir araştırmaya dayanılmadan ve dolayısıyla ülkemiz koşullarına (ekolojik, iklim vb..) adapte olup olamayacağı bilinmeden transfer edilerek uygulamaya konulmuş ve yaygınlaştırılmıştır. Uygulamadan gelen yoğun talepler doğrultusunda ele alınmış olan bu araştırmada, Denizli Orman Fidanlığındaki Finlandiya tipi serada, yöre ağaçlandırma çalışmalarında kullanılmak üzere, kızılçam türü için ekonomiklik ve kalite bakımından en uygun fidan üretim tekniği ve yetiştirme ortamının saptanması amaçlanmıştır. Bu amaçla yetiştirilen fidanlar, çıplak köklü ve polietilen tüplerde yetiştirilen fidanlar ile tutma başarısı ve gelişme yönünden karşılaştırılmış ve ağaçlandırma çalışmaları için en uygun yöntem belirlenmeye çalışılmıştır. 2. LĠTERATÜR ÖZETĠ Çıplak köklü ve kaplı olarak yetiştirilen fidanların ağaçlandırma alanlarında gösterdikleri performansların karşılaştırılmasına ilişkin literatür bilgileri oldukça farklılıklar göstermektedir. ÖRTEL (1995) tarafından Bük-Lütfi BÜYÜKYILDIRIM Araştırma Ormanında yapılan çalışmada, kızılçamın yapay gençleştirilmesinde kullanılan değişik fidan tiplerinin ileri yıllardaki yaşama ve gelişme üzerine etkileri incelenmiş, 25. yılın sonunda fidan tiplerinin boy büyümesi üzerinde etkileri 0.001 olasılık düzeyinde anlamlı bulunmuş ve fidan yaşama oranları bakımından da işlemler arasında önemli farklılıklar olduğu saptanmıştır. Bu çalışma sonunda Bük-Lütfi BÜYÜKYILDIRIM Araştırma Ormanı ve benzer iklim koşullarına sahip alanlarda kızılçam ile yapılacak yapay gençleştirmelerde 2+0 ve 1+0 yaşlı tüplü fidan veya 1+1 2

yaşlı çıplak köklü fidanların kullanılması önerilmiştir. 2+0 (8.93 m) tüplü fidanların çıplak köklü (8.20 m) fidanlara göre boy gelişmesi ve fidan yaşama oranı bakımından avantajlı olduğu belirtilmiştir. Bugün birçok kap tipi ve boyutları fidan yetiştiricileri tarafından yoğun şekilde kullanılmaktadır. Sera içerisindeki çevresel koşullar optimum koşullara yaklaştırılabildiği için, her bir kap tipinin serada fidan yetiştirilmesi için uygun olduğu söylenebilir. Ayrıca fidanların en hassas bölümleri olan kök bölümü, iyi yalıtım koşulları sağlayan kaplı yetiştirme tekniği ile korunmuş olmaktadır. Kaplı fidanların ilkbahar, sonbahar yada yaz sonunda ağaçlandırma alanlarına taşınabilmesi, zamanlama açısından olumlu bir özellik olmasına rağmen, HAHN (1984 s.177) e göre sahaya dikilen çıplak köklü fidanların kaplı fidanlara oranla daha iyi boy, çap ve kök gelişimi yaptığı ifade edilmektedir. Ancak aynı çalışmada, kurak alanlarda kaplı fidanların kullanılmasının daha uygun olacağı da vurgulanmaktadır.. Farklı fidan tiplerinin karşılaştırıldığı bir çalışmada; 1979 yılında Plug+1 denilen tip (p+1 de fidan önce ENSO tüpe çok benzeyen bir kapta yetiştirilerek, ardından ikinci yıl çıplak köklü olarak dikilmekte ve diğer yılda çıplak köklü fidanlar gibi büyümeye devam etmektedir), üç farklı büyüklükte kaplı fidan tipi ( styro 2, 5 ve 8), iki çıplak köklü fidan tipi (3+0, 2+1) Oregon da ve Georgia-Pacific de güney ve kuzey bakılara dikilmiştir. Deneme alanlarından biri soğuk ve rutubetli diğeri ılık ancak kurak özellik taşımaktadır. Sonuçta kaplı fidanlar her iki alanda da yüksek yaşama yüzdesi göstermiştir. Bunun nedeni iyi kök kalitesine sahip olmalarıdır. Boy büyümesi yönünden çıplak köklü fidanlar başlangıçtaki boy avantajına bağlı olarak kuzey yamaçta (soğuk ancak rutubetli) diğerlerinden daha olumlu gelişme kaydetmiş olmasına karşın, güney yamaçta (ılık ancak kurak ) bu boy avantajı olumsuz etkilemiş oldukça zayıf gelişim yapmışlardır. Plug+1 tipi çıplak köklü fidanlar gibi sıcak kurak alanlar için önerilmeyen tiplerdir. Özellikle boy büyümesi iyi olan bu fidanlar nemli, soğuk alanlarda daha başarılı olmaktadır. Kolay taşıma, birim alandan fazla üretim gibi avantajlara sahip olan çıplak köklü fidana karşın kaplı fidan üretimi; fidan üretim maliyetinin artmasına, ağaçlandırma alanlarına taşımada zorluklara neden olmaktadır. Ancak, güç koşulların egemen olduğu özellikle kurak ve yarı-kurak alanlarda, dikim süresinin çok kısa olduğu yörelerde, etkin bir mekanizasyonla daha seri bir üretim, kök zedelenmeden taşıma, kısa rotasyonlu satış, süratli devir, tüplü fidan üretiminin en önemli avantajlarını oluşturmaktadır (ÜRGENÇ 1998, s.178-179). Bu konuda ülkemizde yapılan bir çalışmada; Çankırı ilinin kuraklık bakımından kritiği ile ağaçlandırmalarda kullanılabilecek türler ve ağaçlandırma teknikleri konusundaki tespitleri de; kurak ve yarı kurak 3

ağaçlandırmaların başarılı olabilmesi için fidan kalitesine ve çıplak köklü fidan yerine tüplü fidan kullanımına dikkat çekilmektedir. Yine bu alanlar için ÜRGENÇ (1998) e atfen tüp derinliğinin ibreliler de 20-25 cm, yapraklılar da ise 30 cm olarak düşünülmesi vurgulanmıştır (ÖNER 2002, s. 82). Kuraklık fidanlarda büyüme ve gelişmeyi olumsuz etkilemektedir. Yaz boyunca sürgün uzamasına devam eden türlerde yaz ortalarında meydana gelen kuraklık ilk sürgün gelişimi aşamasındaki tomurcukların büyümesini durdurmamakla birlikte, yeni tomurcukların içinde oluşup gelişecek sürgün uçlarının sayısını azaltabilmektedir. Sabit büyümeli olan Amerikan Kızılçamı nda (Pinus resinosa Ait.) içinde bulunulan yılın boy büyümesi yaz sonunda meydana gelen kuraklıktan etkilenmezken bütün yaz boyunca büyümesine devam eden Günlük çamı (Pinus taeda L.) bu kuraklıktan önemli derecede etkilenmektedir. Aynı zamanda kuraklık yaprak yüzeyinde azalmaya neden olduğu gibi, yaprak sapında başlayan yumuşama (çökme) ile yaprak dökümüne de neden olmaktadır. Normal koşullarda ibreler ağaç üzerinde 4 yıl kalırken kurak koşullarda 2 yıl kalabilmektedir. Ayrıca kuraklık kök sürmesi, uzaması, dallanması ve kök kambial büyümesini durdurması/yavaşlatması üzerinde etkilidir (KOZLOWSKI and PALLARDY 1997, s.112-127). TOLAY (1993, s.11); kurak ve yarı-kurak koşulların hüküm sürdüğü ülkemizde kullanılan tüp boyutlarında genişlikten ziyade uzunluğun önemli olduğunu vurgularken, modifiye edilerek boyutu uzatılmış Spencer Lemaire tipi kitap kaplarla yapılan çalışmada çok iyi sonuçlar alındığını ifade etmektedir. Bu tip kapların kullanımı OGM ce talimatlandırılmış ve AGM kuruluşunca AYIK tipi olarak adlandırılmıştır. Bu konu daha sonra ZENGİN ve ark. (2002 s.29-31) tarafından ele alınmış, özellikle kurak ve yarı kurak bölgelerde yapılan ağaçlandırmalarda kullanılan kaplı fidanlar için kap tipi ve ortamda turbaya alternatif olabilecek organik kaynaklı materyal konusu işlenmiştir. Aynı zamanda ENSO Tepsi tipi kap içerisinde turbalı karışımlarda denenmiştir. Sonuç olarak; ENSO tipi kaplarda yetiştirilen 2+0 yaşlı fidanlarda kök deformasyonu oluşmuştur. ENSO -Tepsi tipi kaplarda 2+0 yaşlı karaçam fidanı yetiştirilmesi önerilmemektedir. Ayrıca 1+0 yaşlı karaçamlar AYIK tipi kaplarda mısır kompostlu karışımla, ENSO-tepsi tipi kaplarda turba karşımı ortamına göre daha başarılı olmuştur. SEMERCİ (2002) Toros Sediri (Cedrus libani A. Rich.) fidanlarına ait bazı morfolojik ve fizyolojik karakteristikler ile İç Anadolu daki dikim başarısı arasındaki ilişkileri incelemiş ve morfolojik kalite testlerinde fidan boyu ve kök boğaz çap ölçütleri, ölçümü zor olan diğer karakteristikleri yeterli ölçüde temsil edebilme yeteneğine sahip olduğu, kök boğaz çapının yetiştirme sıklığından etkilendiği, kurak ve yarı kurak iklim koşullarına iyi 4

uyum sağladığını bildirmektedir. Çalışma sonunda, TSE tarafından türler için tek bir fidan standardının yetersizliği, bu standart sınıflama önerilerinin fidan tipi ve dikim yapılacak yörenin ekolojik koşullarının dikkate alınarak yapılmasının gerekliliğine dikkat çekilmektedir. Tüplü Doğu Ladini (Picea orientalis (L.) Link.) Fidanı Yetiştirme Ortamları Özellikleri ve Üretim Tekniğinin Belirlenmesi konulu çalışmada ENSO tipi tüplerde ve % 60 Barma turbası+ %20 kompost çay artığı+ %20 dere kumu, %50 Barma turbası +% 20 kompost çay artığı + % 30 dere kumu ve %50 Barma turbası + %20 kompost çay artığı + % 30 perlit ortamlarında yetiştirilen fidanlarda fidan morfolojik karakterleri bakımından en iyi gelişme elde edilmiştir (AYAN 2002 s.72). Anadolu karaçamı ve Toros sediri fidanlarının tutma başarısı üzerinde fidan tipi (çıplak ve ENSO tipi tüplü), ağaç türü ve dikim mevsiminin etkili olmadığı ortaya konulmuştur. Anadolu karaçamında dikim mevsiminin fidan boyu üzerinde etkili olmadığı, sonbaharda dikilen çıplak köklü ve tüplü fidanların çap gelişmesi bakımından daha iyi olduğu belirlenmiştir. Toros sedirinde ise sonbaharda dikilen 1+0 yaşlı ENSO tipi tüplü fidanların 2+0 yaşındaki çıplak köklülere göre daha iyi çap gelişmesi gösterdikleri, buna karşılık 2+0 yaşlı çıplak köklü fidanların daha iyi boy gelişmesi gösterdikleri belirlenmiştir (YÜCEL 1999 s:211). ENSO Tipi Tüplü Doğu Ladini Fidanlarının Arazi Performanslarının Değerlendirilmesi konulu çalışmada; ENSO tipi fidan üretiminde fidanlık süresinin 2-3 yıla düştüğü, arazide tutma başarısının çok yüksek olduğu için tamamlama ihtiyacı olmadığı bildirilmektedir. 2-3 yıllık bulgulara göre; arazi performanslarının iyi olduğu saptanan sahalarda 5-6 yıllık bakım sürecinin yeterli olacağı ve bu fidanlarla yapılan tesislerin daha ekonomik olacağı belirtilmektedir (ŞAHİN ve AYAN 1999). Türkiye'de yeterli kalite ve kantitede turba kaynaklarının olmayışı nedeniyle tüplü fidan üretiminde alternatif yetiştirme ortamı materyalleri tespiti için öğütülmüş çam kabuğu, saman, çiftlik gübresi, ibre, odun talaşı, humus, perlit, kum, ayrışmış granit ve toprak gibi materyallerden oluşturduğu 17 adet yetiştirme ortamı kullanılmıştır. En iyi gelişimin 3:4:3, oranındaki turba + kabuk + perlit ve 4:2:2:2 oranındaki turba + kabuk + ayrışmış granit + granüle strapor ortamlarında olduğu saptanmıştır (AYIK 1987). Turba (yerli ve yabancı orijinli), öğütülmüş çam kabuğu, çam ibresi, odun talaşı, çiftlik gübresi, saman, öğütülmüş ve kısmen çürütülmüş mısır gövdesi ile toprak, kum, perlit, granüle strapor gibi materyallerden oluşan yetişme ortamlarında yetiştirilen sarıçam ve karaçam fidanlarının 5

gelişiminde en iyi sonucu 4:3:2:1 turba + öğütülmüş çam kabuğu + granit toprağı + perlit karışımının verdiği tespit edilmiştir. (AYIK ve Ark., 1991). Kanada'da Picea mariana ve Pinus banksiana (Banks Çamı) fidanlarıyla yapılan çalışmada yöresel turba, turba + vermikulit (2:1) ve ticari sphagnum turba + vermikulit (3:1) karışımlarından elde edilen yetişme ortamlarında en iyi gelişmenin sphagnum turba + vermikulit (3:1) karışımında olduğu saptanmıştır (COLOMBO ve SMİTH, 1987). Doğu Anadolu Bölgesinde tüplü sarıçam fidan üretim tekniğini belirlemek ve üretilen fidanların arazideki başarı durumlarını karşılaştırarak ekonomik, kaliteli ve en iyi gelişim gösteren tüplü fidanların hangi tüp harcında, hangi tüp ve gübre çeşidinde olacağını ortaya koymak amacıyla yapılan araştırma çalışmasında, kap çeşidinden çok, tüp harcının ve gübre çeşidinin fidan boy büyümesini belirlediği görülmüştür (DAŞDEMİR, GÜVEN ve GÜLER 1997). Orman ağaçlarında köklerin büyüme ve yenilenme fizyolojisi ile büyüme ve yenilenme üzerinde etkili olan dış faktörlerin bilinmesinin önemi, daha fidecik veya fidan aşamasında ortaya çıkmaktadır. Fidanlıktaki toprak ıslahı, sulama, gübreleme, kök kesimleri ve şaşırtma gibi yetiştirme tekniklerinin uygulama zamanı, tekrar ve yöntemleri, kaplı fidanlarda kap boyutları ve kap ortamlarının düzenlenmesi, köklerin büyüme, yenilenme morfogenezleri ile kuvvetli ilişki içindedir. Belirtilen tekniklerin çoğu fidanların kök sistemlerinin ıslahına ve dolayısıyla dikim değeri yüksek fidanlar yetiştirmeye yöneliktir (DİRİK 1993). Atlas Sediri (Cedrus atlantica) fidanı üretimi için; selüloz lif, turba + çam kabuğu, turba + kil, kil + kalkerli toprak, çam kabuğu + toprak materyalleri üzerinde yapılan araştırma çalışmasında uygun beslenme koşullarında 1. yıl sonundaki fidan boyu, kök gelişimi ve CO 2 asimilasyonu açısından turba + çam kabuğu ortamında en iyi değerler elde edilmiştir (GUEHL, FALCONNET ve GRUEZ 1989). 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Denizli yöresinde orta yükseltilerde (400-800m) yapılan kızılçam ağaçlandırmalarında Çameli-Göldağ orijinli fidanlar kullanılmaktadır. Araştırma çalışmasında deneme alanlarının orta yükseltide yer almasından dolayı Çameli-Göldağ orijinli kızılçam tohumları kullanılmıştır. Fidanlar; çıplak köklü olarak, 5x 5.5 x 10 cm boyutlarında ENSO 45 lik kaplarda (pot tray), 4 x 4.5 x 18 cm boyutlarındaki AYIK tipi (Spencer Lemaire) kaplarda ve 12 x 25 cm boyutlarındaki polietilen tüplerde yetiştirilmiştir (EK-11). 6

Yetiştirme ortamı olarak kullanılan malzemeler Denizli, Antalya ve Isparta yörelerinden sağlanmıştır. Polietilen tüplerde fidanlığın kendi uygulamalarında kullanılan standart tüp harcı, ENSO tipi ve AYIK tipi tüplerde ise çizelge 3.1 de yer alan tüp harç malzemeleri ve karışım oranları kullanılmıştır. Çizelge 3.1. Denemelerde kullanılan işlem kodları ve tüp harcı karışım oranları Table 3.1. Treatments codes, and container mediums ĠĢlem No Kod Tüp harç karıģımları 1 A1 Çameli turba (% 30 )+ Çam kabuk (% 40)+Perlit (% 30) 2 A2 Çameli turba (% 40) +Çam kabuk (% 30)+ Perlit (%10)+ Volkan tüfü (% 20) 3 A3 Çameli turba (% 30)+Çam kabuk (% 40)+Volkan tüfü (% 30) 4 A4 Çameli turba (% 60)+Buldan sazı (5 30)+Ahır gübresi (% 10) 5 A5 Fin turbası (%100) 6 A6 Çameli turbası (%100) 7 A7 Mısır kompostu (% 40)+Çam kabuk (% 30)+Volkan tüfü (% 20)+Perlit (%10) 8 T Polietilen tüplü (%25 orman humusu + %25 birim toprak + %25 ahır gübresi + %25 elenmiş kum 9 Ç Çıplak köklü 10 E1 Çameli turba (% 30 )+ Çam kabuk (% 40)+Perlit (% 30) 1 E2 Çameli turba (% 40) +Çam kabuk (% 30)+ Perlit (%10)+ Volkan tüfü (% 20) 12 E3 Çameli turba (% 30)+Çam kabuk (% 40)+Volkan tüfü (% 30) 13 E4 Çameli turba (% 60)+Buldan sazı (5 30)+Ahır gübresi (% 10) 14 E5 Fin turbası (%100) 15 E6 Çameli turbası (%100) 16 E7 E: ENSO tipi tüp A: AYIK tipi tüp Mısır kompostu (% 40)+Çam kabuk (% 30)+Volkan tüfü (% 20)+Perlit (%10) 3.1.1. Uygulama Yerleri 3.1.1.1 Denizli Orman Fidanlığı Çalışmanın fidan yetiştirme aşaması; Denizli Orman Fidanlılığında yürütülmüştür. Bu fidanlık 1990 yılında Müdürlük olarak kurulmuş olup, 2003 yılında Bakanlıkta yapılan son düzenleme ile Fidanlık Mühendisliği düzeyinde görevini yürütmektedir. Merkezde bulunan Karahasanlı fidanlığı ve Gökpınar fidanlığı olmak üzere iki ayrı yerde çalışmalarını sürdürmektedir. Fidanlığın genel alanı 372.731 dekar; coğrafi konumu, kuzey 41 87 00-41º 88 00 enlem, batı 32 78 00-32 79 00 boylamlarında yer almaktadır. Denizden yüksekliği 450 metre, bakısı; 7

kuzeybatıdır. Toprak, kumlu balçık sınıfındadır. Fidanlıkta sulama 12 km mesafede bulunan kaynak suyu ile yapılmaktadır. Çıplak köklü fidanların yetiştirildiği parselin; toprak bileşeni 0-30 cm düzeyinde kumlu balçık toprak türünde % 64-74 kum, % 16-30 toz, % 5-16 kil karışımlıdır. Kireç oranı % 4-33 oranında değişmektedir. Total azot yönünden fakir yapıdadır. Fidanlıkta tuzluluk problemi yaşanmamaktadır. Polietilen tüplerde üretilen fidanların toprak karışımı; 1 birim orman humusu + 1 birim toprak + 1 birim ahır gübresi + 1 birim elenmiş kumdan oluşmaktadır. ENSO ve AYIK Tipi Kaplı fidanlarda yapılan işlemler ve kullanılan gübreler; 26 Mayısta ve 18 Temmuzda iki kök kesimi yapılmıştır. Gübreleme programında Finlandiya dan gelen gübreler kullanılmış olup gübrelerin uygulama şekli çizelge 3.2 de verilmiştir. Çizelge 3.2 Kaplı fidanlarda (ENSO ve AYIK) kullanılan gübre çeşidi, miktarı ve uygulama zamanları Table 3.2. Type, amounts and timetable of fertilization applied for containerized seedlings Tarih Gübre çeģidi Miktarı gr/m2 Gübrelerin Ġçeriği NPK 22/5-12/6 1995 Kek.6+UP 3+1,5 Kek.6 22+4+19 28-30/6 1995 Kek.9+Kek.6+UP 1+1+1 Kek.9 19+5+20 19-21/7 1995 Kek.9+Kek.6+UP 1+1,5+1 Kek.7 0+16+20 24.07.1995 Kek.9+Kek.6 1,5+1,5 Kek.5 11+4+25 26-28/7-2/8 1995 Kek.9+Kek.6+UP 1,5+1+1 UP 18+44+0 04.08.1995 Kek.9+Kek.6 2,5+1 11-18/9 /1995 Kek.7+Kek.5 2+4 20-27/9/1995 Kek.7 1 3.1.1.2 Arazi Deneme Alanları Çalışmanın arazi aşaması; Denizli Orman Bölge Müdürlüğü içerisinde yer alan Buldan-Türlübey ile Çardak-Çaltı ağaçlandırma alanlarında kurulan iki deneme alanında yürütülmüştür (çizelge 3.3, şekil 3.1, EK12). Çardak deneme alanı Acı göl kıyısındaki Çaltı ağaçlandırma alanı içinde yer almaktadır. Bu deneme alanı göl ekosisteminden etkilenmekte ve mikro iklim özellikleri taşımaktadır. 8

Çizelge 3.3. Arazi deneme alanlarına ait bilgiler Table 3.3. Informations about experimental areas Deneme Alanları ÇARDAK BULDAN Orijin Çameli Göldağ Çameli Göldağ Dikim Tarihi Şubat 1995 Şubat 1995 Orman ĠĢletme Md. Çal Denizli Orman ĠĢletme ġefl. Çardak Buldan Mevkii Çaltı Türlübey Arazi Eğimi % 7 %10-30 Bakı Güney Güney-Batı Yükselti 872 m 620 m Coğrafi Konum 35 S 734320 E UTM:4217731 N 35 S 656749 E UTM: 4192654 N YağıĢ (mm/yıl) 393,0 609,5 Sıcaklık(C 0 /yıl) 13,4 15,3 ġekil 3.1. Çardak ve Buldan deneme alanı yerleri Figure 3.1. Experimental Areas in Çardak and Buldan 9

3.2. Yöntem 3.2.1.Denemelerin KuruluĢu ve Deneme Deseni Çalışmanın fidanlık aşaması 1994 yılında, fidanlar 1+0 yaşındayken tamamlanmıştır. Fidanlar 1995 yılı Şubat ayında Buldan-Türlübey ve Çardak-Çaltı ağaçlandırma alanlarında yer alan deneme alanlarına Rastlantı Blokları Deneme Desenine göre dikilmiştir. Her yinelemede 16 işlem (her işlemde 4 x 5 = 20 fidan 7 ENSO + 7 AYIK + 1 Polietilen + 1 Çıplak köklü) bulunmaktadır (çizelge 3.1). Her bir deneme alanında 3 x 16 x 20 = 960 fidan kullanılmıştır. Fidanlar 3 x 2 m aralık- mesafe ile dikilmiştir. 3.2.2. Ölçmeler ve Verilerin Değerlendirilmesi Araştırmanın arazi aşamasında dikim tarihini takiben 9 yıl boyunca her büyüme mevsimi sonunda, yaşayan fidanlar sayılarak boyları ölçülerek veri formlarına işlenmiştir. Deneme alanlarından elde edilen veriler; işlemler arasında anlamlı bir fark olup olmadığını görebilmek amacıyla SAS paket programı kullanılarak değerlendirilmiştir (SAS/STAT 1990). Varyans analizlerinden önce toplanan tüm verilerin SAS/Univatiate analizi ile normallik denetimleri yapıldıktan sonra ekstrem ve sıra dışı ölçü değerleri ayıklanmıştır. Varyans analizi sonucunda fark bulunması halinde çoğul karşılaştırma testlerinden Duncan Testi ile en uygun işlem ve/veya işlem grupları belirlenmiştir. Fidanlık ve arazi deneme alanlarına ait verilerin Varyans (ANOVA ve GLM) analizinde aşağıdaki doğrusal model kullanılmıştır: Y ijk = μ + bi + t ij +e ijk Modelde; Y ij : bir işlem için bir deneme alanında gözlenen ortalama değer, μ : genel ortalama, bi : blok etkisi, t j, : t işleminin etkisi, e i, : hata varyansı 4. BULGULAR 4.1.Denemede Kullanılan Kaplı, Klasik tüplü ve Çıplak Köklü Kızılçam Fidanlarının Ekonomik Değerlendirilmesi 10

Denemede kullanılan fidanların genel olarak ekonomik yönden değerlendirilmesinde; Denizli Orman Fidanlık Müdürlüğü nün 1995 yılına ait fidan üretim maliyet kayıtlarından yararlanılmıştır. Fidan maliyetlerinde kullanılan kriterler fidan tipine göre değişmektedir. Fidan tipi, maliyet hesabında kullanılan kriterler, bunların maliyet hesabındaki oranları ve bir adet fidanın maliyeti çizelge 4.1 de verilmiştir. Çizelge 4.1. Fidan tipi, maliyet hesabında kullanılan kriterler ve bunların maliyet hesabındaki oranları, bir adet fidanın maliyeti (1995 Yılı) Table 4.1. Seedling type, seedling cost, criterions and percentage of criterions in cost accounting Kriterler Çıplak Köklü % Polietilen Tüplü % Kaplı ENSO ve AYIK % Örtü malzemesi 5.9 - - İşçilik TL/adet 64 78 35 Kap bedeli - - 20 Tüp harç malzeme - 7 12 Gübre bedeli - - 7.5 Tohum bedeli 1.3 4 0.9 Traktör bedeli 2.75 3.6 0.8 Genel giderler 25.75 6 18 Özel giderler 0.3 0.6 4.8 % TOPLAM 100 100 100 Fidan maliyeti 15376 3668 TL/adet 4848 4.2. Denemede Kullanılan Tüp Harç KarıĢımlarının Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Çalışmada fidan yetiştirme ortamları olarak kullanılan tüp harç karışımlarının laboratuar analizleri sonucunda; PH değerleri açısından (bazik) çok farklılık göstermediği ancak hava kapasitesi (porozite), su tutma kapasitesi, ateşte kayıp, özgül ağırlık, hacim ağırlığı ve elektriksel iletkenlik açısından farklılık gösterdikleri saptanmıştır. %100 Finlandiya turbası ve %100 Çameli turbası ortamlarının porozite, ateşte kayıp ve total azot bakımından diğerlerinden daha iyi özelliklere sahip oldukları görülmüştür (çizelge 4.2). 11

Çizelge 4.2. Denemede kullanılan tüp karışımlarının bazı fiziksel ve kimyasal analiz sonuçları Table 4.2. The results of some physical and chemical analyses of growth medium No Tüp harç karıģımları (%) PH Hava Kapasitesi (%) Su Kapasitesi (%) Hacim Ağırlığı (gr/l) Ec ms /cm Porozite AteĢte Kayıp % Özgül Ağırlığı (g/cm2) 1 30 Turba +40 Ç Kabuk +30 Perlit -1 7,25 31 60 168 0,25 91 60,27 1,813 2 40 Turba +30 Ç.Kabuk +10 Perlit +20 V.Tüfü 7,35 29 53 385 0,25 82 27,34 2,191 3 30 Turba +40 Kabuk+30 VolkanTüfü 7,50 33 47 459 0,25 80 23,35 2,248 4 60Turba+30 Buldan Sazı+10 Ahır Gübresi 7,70 23 65 236 0,35 88 48,32 1,933 5 100 Fin Turbası 7,70 28 67 82 0,30 95 89,99 1,568 6 100 Çameli Turbası 7,60 44 50 104 0,35 94 77,81 1,660 7 40 Mısır Komp.+ 30 Kabuk+20 V.Tüfü+10 Perlit 7,50 40 42 398 0,30 82 22,65 2,258 8 Normal Tüp Toprağı (polietilen tüp) 7,58 3 59 909 0,25 62 12,27 2,422 9 30 Turba+40 Ç.Kabuk+30 Perlit (Ham) 7,05 45 44 187 0,45 89 68,45 1,738 10 40 Turba +30 Ç.Kabuk +10 Perlit +20 V.Tüfü (Ham) 7,30 36 49 344 0,40 85 23,96 2,239 11 30 Turba +40 Kabuk+30 VolkanTüfü (Ham) 7,45 39 42 433 0,30 81 22,05 2,267 12 60Turba+30 Buldan Sazı+10 Ahır Gübresi (Ham) 7,35 22 63 287 1,70 85 45,05 1,970 13 100 Çameli Turbası (Ham) 7,50 52 41 119 0,80 93 73,18 1,698 14 40 Mısır Komp.+ 30 Kabuk+20 V.Tüfü+10 Perlit (Ham) 7,15 46 40 309 0,80 86 30,00 2,154 12

4.3 Buldan ve Çardak Deneme Alanlarının Toprak Yapısı Bakımından Değerlendirilmesi Buldan ve Çardak deneme alanlarında açılan toprak profillerinden alınan toprak örnekleri; Eskişehir Orman Toprak ve Ekoloji Araştırmaları Enstitüsü tarafından analiz edilmiştir. Çizelge 4.3 de verilen analiz sonuçları kısaca değerlendirildiğinde; Buldan deneme alanında toprak yapısı çok hafif asit reaksiyondan orta derecede alkaliye kadar değişen bir yapı göstermiştir. Kireç içeriği zengin, organik madde içeriği % 1-2 (az) düzeyindedir. Elektriki kondaktivite değeri tuzsuz olarak nitelendirilmektedir. Total Azot miktarı yeterli düzeyde olup Fosfor bütün katmanlarda düşük değerde saptanmıştır (çizelge 4.3). Çardak deneme alanının toprak reaksiyonu orta alkalidir. Kireç içeriği zengin, organik madde içeriği 30-60 cm katmanında orta, diğer katmanlarda az, total azot bakımından bütün katmanlar zengindir. Elektriki kondaktivite değeri tüm profilde tuzsuz düzeydedir. Fosfor miktarı bu deneme alanında 0-30 cm katmanında yüksek, diğer katmanlarda eser miktarda saptanmıştır (çizelge 4.3). 13

Çizelge 4.3 Buldan ve çardak deneme alanının toprak yapısı bakımından değerlendirilmesi Table 4.3 Soil imformation about Buldan ve Çardak experimental sites Saha Profil No. Derinlik cm. Fiziksel Analizler Kum % Toz % Kil % TOPRAK TÜRÜ Kimyasal Analizler PH 1/2,5 Total Kireç Organ ik madde % Total Azot %N Tuzluluk EC10 25C 0 de ms/cm BULDAN 1 0-30 70,57 14,36 15,07 Kumlu Balçık 7,55 0 2,131 0,177 0,50 0,10 2 1 30-60 57,84 18,65 23,51 Kumlu Killi Balçık 6,65 0 1,325 0,175 0,55 0,17 Eseri 1 60-90 68,47 16,43 15,10 Kumlu Balçık 6,90 0 1,087 0,186 0,55 0,20 Eseri 2 0-30 55,96 22,69 21,35 Kumlu Killi Balçık 7,80 12,16 2,727 0,205 0,80 0,07 2 2 30-60 49,90 24,69 25,41 Kumlu Killi Balçık 8,25 28,61 1,721 0,162 0,55 0,02 Eseri 2 60-90 56,39 28,59 15,02 Kumlu Balçık 8,45 22,58 1,550 0,156 0,40 ÇARDAK 1 0-30 41,77 20,68 37,55 Killi Balçık 7,90 15,43 0,478 0,360 0,70 0,39 28 1 30-60 47,62 20,13 32,25 Kumlu Killi Balçık 8,20 56,86 2,783 0,266 0,60 0,07 Eseri 1 60-90 43,92 22,05 34,03 Kumlu Killi Balçık 8,25 66,50 1,953 0,195 0,55 0,03 Eseri (EskiĢehir Orman Toprak Laboratuar Müdürlüğü, 06.06.1995) K ppm P 2 O 5 M.K 14

4.4. Deneme Alanlarının Ġklim Bakımından (kuraklık) Değerlendirilmesi Buldan ve Çardak deneme alanları için kullanılan iklim değerleri Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğüne bağlı, Buldan ve Çardak Meteoroloji istasyonlarının uzun yıllara (28 yıl) ait sıcaklık ve yağış verileridir. Ülkemizde çeşitli iklim bölgelerinin yağış etkenliğinin belirlenmesinde ERİNÇ (1965) formülü daha yoğun kullanılmaktadır. P I m = Tom I m : Yağış Etkenliği İndisi, P : Yıllık Ortalama Yağış Miktarı, T om : Yıllık Ortalama Yüksek Sıcaklık Formülü kullanılarak deneme alanlarının kuraklık indisi hesaplanmıştır (ÇEPEL, 1988, s. 54-55). Deneme alanları için aylık ortalama yüksek sıcaklıkları 0 ºC nin üzerinde olan aylara ait ortalama yüksek sıcaklık dereceleri toplanmış ve bu ayların sayısına bölünerek kuraklık indisi hesaplanmıştır. Bu değerler Buldan için 39, Çardak için 29 olarak bulunmuştur. Her iki deneme alanı da Yağış Etkenliği Sınıfları tablosuna göre 23< I m < 40 değerleri arasında bulunması nedeniyle Yarı Nemli iklim tipine, vejetasyon tipi olarak da kurak mıntıka ormanları sınıfına girdikleri belirlenmiştir. Deneme alanlarının iklim verilerinden yararlanılarak aylara göre Yağış Etkenliği Sınıfı (İklim Tipleri); kuraklık indisi hesaplanacak aya ait yağış toplamı, ortalama yüksek sıcaklıkların ortalamasına bölünerek elde edilmektedir. Çizelge 4.4 ve çizelge 4.5 de değerler incelendiğinde; Buldan yöresinde (28 yıllık rasat süresi) Ocak ayı nem ekonomisi bakımından Yarı Nemli, Kasım Aralık, Şubat ve Mart ayları Yarı Kurak geriye kalan aylar ise Kurak geçmektedir. Çardak yöresinde ise durumun daha kritik olduğu; Aralık, Ocak, Şubat aylarının Yarı Kurak diğer ayların ise Kurak olduğu görülmektedir. Genel meteorolojik verilere göre, yılın büyük bir bölümü kurak olmasına rağmen Çardak deneme alanının göl ekosistemi içinde yer alması nedeniyle mikroklimatik etki altında olması söz konusudur. 15

Çizelge 4.4. Buldan yöresinin aylara göre iklim tipleri (erinç formülü) Table 4.4. Climatic type according to months of Çardak district Aylar Months O J Ş F M M N A M M H J T J A A E S E O K N A D İndis 26,9 16 8,75 3,13 1,95 0,75 0,42 0,29 0,6 2,2 8,4 21 İklim Tipi YN YK YK K K K K K K K YK YK Çizelge 4.5. Çardak yöresinin aylara göre iklim tipleri (erinç formülü) Table 4.5. Climatic type according to months of Çardak Aylar O Ş M N M H T A E E K Months J F M A M J J A S O N A D İndis 14,4 10 5,5 3,7 2,5 1,3 0,5 0,2 0,5 2,6 4,6 10,6 İklim Tipi YK YK K K K K K K K K K YK 4.5. Deneme Alanlarında Fidan YaĢama Yüzdelerine Ait Bulgular Deneme alanlarında 1995-2003 yılları arasında (9 yıl) her yıl büyüme mevsimi sonunda fidan boyu (cm) ölçülmüş, yaşayan fidan sayıları tespit edilmiştir. Buldan deneme alanının bitişiğindeki ormanlık alanda 2002 yılı yaz döneminde çıkan orman yangınında birinci bloktaki işlem parselleri büyük oranda zarar görmüş olduğu için deneme alanında fidan yaşama yüzdesine ait istatistiksel analizler, 2001 yılına kadar olan veriler üzerinden yapılmıştır. Deneme alanlarında fidan yaşama yüzdelerinin hesabında kullanılan yaşayan ve ölen fidan sayıları normal dağılım göstermedikleri için değerlere Arc-Sinüs dönüşümü, dönüşümlerden sonra elde edilen değerlere SAS/GLM işlemi uygulanmıştır. Deneme alanlarında 1995-2003 yıllarına ait veriler her yıl için ayrı ayrı olmak üzere fidan yaşama yüzdeleri için işlemlere göre farklılıklar varyans analizi, işlemler arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Duncan Testi ile belirlenmiştir. Buldan ve Çardak deneme alanlarında varyans analizleri sonuçlarına göre, işlemler, ölçüm yıllarında fidan yaşama yüzdesi bakımından istatistiksel anlamda farklılık göstermemişlerdir (çizelge 4.6 ve çizelge 4.7). 16

Çizelge 4.6. Buldan deneme alanında fidan yaşama yüzdeleri için varyans analizi sonuçları Table 4.6. Variance analyses results for survival rates in Buldan experimental site Yıllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Varyasyon Kaynağı Source of variation Serbestlik Derecesi Degree of freedom Kareler Ort. Mean sequare F Değerleri F value Pr>F Blok 2 0.64 9.09 0.0008 İşlem 15 0.10 1.45 0.1897 Hata 30 0.71 Blok 2 0.79 13.13 <.0001 İşlem 15 0.09 1.48 0.1740 Hata 30 0.06 Blok 2 1.12 16.77 <.0001 İşlem 15 0.13 1.93 0.0605 Hata 30 0.07 Blok 2 1.04 15.60 <.0001 İşlem 15 0.12 1.87 0.0708 Hata 30 0.07 Blok 2 1.04 15.6 <.0001 İşlem 15 0.12 1.87 0.0708 Hata 30 0.07 Blok 2 1.05 15.26 <.0001 İşlem 15 0.12 1.78 0.0879 Hata 30 0.07 Blok 2 1.05 14.99 <.0001 İşlem 15 0.12 1.70 0.1055 Hata 30 0.70 17

Çizelge 4.7. Çardak deneme alanında fidan yaşama yüzdeleri için varyans analizi sonuçları Table 4.7. Variance analyses results for survival rates in Buldan experimental site Yıllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Varyasyon Kaynağı Source of variation Serbestlik Derecesi Degree of freedom Kareler Ort. Mean sequare F Değerleri F value Pr>F Blok 2 0.01 0.59 0.5630 İşlem 15 0.05 1.91 0.0636 Hata 30 0.02 Blok 2 0.02 0.55 0.5801 İşlem 15 0.07 1.97 0.0562 Hata 30 0.04 Blok 2 0.02 0.55 0.5837 İşlem 15 0.08 2.01 0.0509 Hata 30 0.04 Blok 2 0.02 0.53 0.5913 İşlem 15 0.07 1.91 0.0642 Hata 30 0.40 Blok 2 0.04 0.90 0.4179 İşlem 15 0.07 1.74 0.0954 Hata 30 0.04 Blok 2 0.04 1.00 0.3795 İşlem 15 0.04 1.35 0.2352 Hata 30 0.04 Blok 2 0.02 0.51 0.6053 İşlem 15 0.07 1.79 0.0853 Hata 30 0.04 Blok 2 0.03 0.69 0.5114 İşlem 15 0.07 1.72 0.1014 Hata 30 0.04 Blok 2 0.02 0.41 0.6681 İşlem 15 0.07 1.51 0.1637 Hata 30 0.05 Deneme alanlarına ait fidan yaşama yüzdeleri, yaşayan ve ölen fidan sayıları oranlanarak gerçek değerler % olarak hesaplanmıştır. Buldan deneme alanında gözlem yıllarında, işlemlerin fidan yaşama yüzdeleri çizelge 4.8 de verilmiştir. Bu deneme alanında fidan yaşama yüzdelerine genel olarak işlemler ve yıllar itibariyle bakıldığında ilk üç yılda işlemlere göre değişen oranlarda bir düşüş yaşandığı gözlenmiştir. En yüksek fidan yaşama yüzdesi AYIK tipi ve ENSO tipi tüplerde Fin turbası ortamında (A5: %97, E5:%90), en düşük yaşama yüzdesi ise E1 (% 18

57) ve A1 (% 67) (ENSO ve AYIK tipi tüp Çameli Turba (% 30 )+ Çam kabuk (% 40)+Perlit (% 30)) saptanmıştır (çizelge 4.8). Çizelge 4.8. Buldan deneme alanında gözlem yılları ve işlemlere ait fidan yaşama yüzdeleri Table 4.8. Survival rates in Buldan experimental site ĠĢlem Fidan yaģama Yüzdesi (%) Kod Açıklaması No 95 96 97 98 99 00 01 1 A1 Çameli Turba (% 30 )+ Çam kabuk (% 40)+Perlit (% 30) 83 77 70 67 67 67 67 2 A2 Çameli Turba (% 40) +Çam kabuk (% 30)+ Perlit (%10)+ Volkan 90 88 82 82 82 81 81 tüfü (% 20) 3 A3 ÇameliTurba (% 30)+Çam kabuk (% 40)+Volkan tüfü (% 30) 88 85 82 82 82 80 80 4 A4 Çameli turba (% 60)+Buldan sazı (% 30)+Ahır gübresi (% 10) 93 90 88 88 88 88 88 5 A5 Fin turbası 97 97 97 97 97 97 97 6 A6 Çameli turbası 85 83 73 73 73 73 73 7 A7 Mısır kompostu (% 40)+Çam kabuk (% 30)+Volkan tüfü (% 88 88 82 78 78 82 82 20)+Perlit (%10) 8 T Tüplü 92 90 90 88 88 88 88 9 Ç Çıplak 82 78 72 68 68 68 68 10 E1 Çameli Turba (% 30 )+ Çam kabuk (% 40)+Perlit (% 30) 70 67 57 57 57 57 57 11 E2 Çameli Turba (% 40) +Çam kabuk (% 30)+ Perlit (%10)+ Volkan 77 75 70 68 68 68 68 tüfü (% 20) 12 E3 ÇameliTurba (% 30)+Çam kabuk (% 40)+Volkan tüfü (% 30) 83 83 80 80 80 80 80 13 E4 Çameli turba (% 60)+Buldan sazı (5 30)+Ahır gübresi (% 10) 82 80 70 70 70 70 70 14 E5 Fin turbası 10 0 97 93 93 93 92 90 15 E6 Çameli turbası 88 87 80 80 80 80 80 16 E7 Mısır kompostu (% 40)+Çam kabuk (% 30)+Volkan tüfü (% 20)+Perlit (%10) 85 85 82 80 80 80 80 Çardak deneme alanında ise gözlem yılları ve işlemlere göre fidan yaşama yüzdesinde çok küçük oranlarda da olsa bazı işlemlerin dışında düşüşler saptanmıştır. İşlemlerin fidan yaşama yüzdesi genel olarak; %100 ile (Ç, E1-E5,) %95 (T, E-E3) arasında değişmiştir (çizelge 4.9). 19

Çizelge 4.9. Çardak deneme alanında gözlem yılları ve işlemlere ait fidan yaşama yüzdeleri Table 4.9. Survival rates in Çardak experimental site ĠĢlem No Kod Açıklaması Fidan YaĢama Yüzdesi (%) 95 96 97 98 99 00 01 02 03 1 A1 Çameli Turba (% 30 )+ Çam kabuk (% 40)+Perlit (% 30) 2 A2 Çameli Turba (% 40) +Çam kabuk (% 30)+ Perlit (%10)+ Volkan tüfü (% 20) 3 A3 ÇameliTurba (% 30)+Çam kabuk (% 40)+Volkan tüfü (% 30) 4 A4 Çameli turba (% 60)+Buldan sazı (% 30)+Ahır gübresi (% 10) 100 98 98 97 97 97 97 97 97 100 100 100 100 100 98 98 98 97 100 98 98 98 98 97 97 97 97 100 100 100 100 100 100 100 100 98 5 A5 Fin turbası 98 98 98 98 98 98 98 98 97 6 A6 Çameli turbası 100 98 98 98 98 98 98 98 98 7 A7 Mısır kompostu (% 40)+Çam kabuk (% 30)+Volkan tüfü (% 98 97 97 97 97 97 97 97 97 20)+Perlit (%10) 8 T PolietilenTüplü 98 97 97 97 97 97 97 97 95 9 Ç Çıplak köklü 100 100 100 100 100 100 100 100 100 10 E1 Çameli Turba (% 30 )+ Çam kabuk (% 40)+Perlit (% 30) 11 E2 Çameli Turba (% 40) +Çam kabuk (% 30)+ Perlit (%10)+ Volkan tüfü (% 20) 12 E3 ÇameliTurba (% 30)+Çam kabuk (% 40)+Volkan tüfü (% 30) 13 E4 Çameli turba (% 60)+Buldan sazı (5 30)+Ahır gübresi (% 10) 100 100 100 100 100 100 100 100 100 97 97 97 97 97 97 97 97 95 97 95 95 95 95 95 95 95 95 95 92 92 92 92 92 92 92 90 14 E5 Fin turbası 100 100 100 100 100 100 100 100 100 15 E6 Çameli turbası 88 80 80 78 78 78 78 78 78 16 E7 Mısır kompostu (% 40)+Çam kabuk (% 30)+Volkan tüfü (% 20)+Perlit (%10) 98 98 98 98 98 98 98 98 98 20

4.6. Deneme Alanlarında Fidan Boyu Değerlerine Ait Bulgular Buldan ve Çardak deneme alanlarında yaşayan fidanların 1995-2003 yılları arasında boy büyümesi üzerinde işlemlerin etkisi, blok etkisi ve blok*işlem etkileşiminin olup olmadığını ortaya koymak amacıyla varyans analizi uygulanmıştır (çizelge 4.10 ve 4.11). Buldan deneme alanında 2002 yılı yaz döneminde çıkan orman yangınında birinci blok ta meydana gelen fidan kayıplarından dolayı 2002 ve 2003 yıllarına ait analizler iki blok üzerinden yapılmıştır. Buldan deneme alanında, varyans analizi sonuçlarına göre, işlemlerin fidan boyu üzerinde 0.0001 olasılık düzeyinde etkili olduğu belirlenmiştir (çizelge 4.10). Varyans analizleri sonucunda işlemler arasında istatistiksel anlamda farklılık olduğundan gözlem yılları için deneme alanlarında işlemlerin oluşturdukları farklı grupları ortaya koymak amacıyla Duncan Testi uygulanmıştır. Deneme alanlarında 2003 yılında ortaya çıkan işlem grupları çizelge 4.12, önceki yıllara ait Duncan Testi sonuçları ise eklerde (EK1-EK8) verilmiştir. 21

Çizelge 4.10. Buldan deneme alanında fidan boyu için varyans analizi sonuçları Table 4.10. Variance analyses results for seedling height in Buldan experimental site Yıllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Varyasyon Kaynağı Source of variation Serbestlik Derecesi Degree of freedom Kareler Ortal. Mean sequare F Değerleri F value Pr>F Blok 2 64.04 5.45 0.0044 İşlem 15 491.28 41.84 <.0001 Blok*İşlem 30 37.41 3.19 <.0001 Hata 776 11.74 Blok 2 474.14 9.27 0.0001 İşlem 15 944.41 18.47 <.0001 Blok*İşlem 30 137.18 2.68 <.0001 Hata 754 51.14 Blok 2 919.40 5.48 0.004 İşlem 15 1609.84 9.59 <.0001 Blok*İşlem 30 811.79 4.83 <.0001 Hata 703 167.90 Blok 2 3998.47 7.46 0.0006 İşlem 15 3292.87 6.14 <.0001 Blok*İşlem 30 3359.12 6.27 <.0001 Hata 695 535.98 Blok 2 7765.36 5.88 0.0029 İşlem 15 7109.36 5.38 <.0001 Blok*İşlem 30 8295.32 6.28 <.0001 Hata 695 1321.12 Blok 2 26097.11 10.91 <.0001 İşlem 15 14073.37 5.88 <.0001 Blok*İşlem 30 17384.23 7.27 <.0001 Hata 696 2391.57 Blok 2 19887.44 6.70 0.0013 İşlem 15 20719.33 6.98 <.0001 Blok*İşlem 30 25832.22 8.70 <.0001 Hata 695 2969.98 Blok 1 20233.72 5.92 0.0153 İşlem 15 24301.48 7.11 <.0001 Blok*İşlem 15 28945.22 8.47 <.0001 Hata 469 3415.79 Blok 1 17086.48 3.29 0.0702 İşlem 15 28149.35 5.42 <.0001 Blok*İşlem 15 36056.46 6.95 <.0001 Hata 472 5189.34 Çizelge 4.11 ve ekler bölümünde yer alan (EK1-EK8) DUNCAN Testi sonuçlarında görüldüğü gibi, deneme alanlarında işlem grupları ve sıralamaları yıllara göre farklılık göstermiştir. 22

Çizelge 4.11. Çardak deneme alanında fidan boyu için varyans analizi sonuçları Table 4.11. Variance analyses results for seedling height in Buldan experimental site Yıllar 1995 1996 1997 1998 999 2000 2001 2002 2003 Varyasyon Kaynağı Source of variation Serbestlik Derecesi Degree of freedom Kareler Ort. Mean sequare F Değerleri F value Pr>F Blok 2 261.01 18.29 <.0001 İşlem 15 734.07 51.45 <.0001 Blok*İşlem 30 56.16 3.94 <.0001 Hata 893 14.27 Blok 2 1185.96 20.69 <.0001 İşlem 15 1510.47 26.35 <.0001 Blok*İşlem 30 188.86 3.29 <.0001 Hata 880 57.32 Blok 2 3687.65 26.03 <.0001 İşlem 15 3287.09 23.21 <.0001 Blok*İşlem 30 543.63 3.84 <.0001 Hata 878 141.65 Blok 2 7218.80 18.18 <.0001 İşlem 15 8033.51 20.23 <.0001 Blok*İşlem 30 1566.25 3.94 <.0001 Hata 878 397.06 Blok 2 34451.70 40.62 <.0001 İşlem 15 14315.03 16.88 <.0001 Blok*İşlem 30 4102.40 4.84 <.0001 Hata 877 848.07 Blok 2 65398.41 45.03 <.0001 İşlem 15 17859.89 12.30 <.0001 Blok*İşlem 30 9369.92 6.45 <.0001 Hata 876 1452.30 Blok 2 99870.25 58.00 <.0001 İşlem 15 21454.90 12.46 <.0001 Blok*İşlem 30 11845.57 6.88 <.0001 Hata 876 1722.04 Blok 2 111168.59 39.70 <.0001 İşlem 15 34847.21 12.45 <.0001 Blok*İşlem 28 20503.45 7.32 <.0001 Hata 875 2800.9 Blok 2 126168.24 34.56 <.0001 İşlem 15 51471.79 14.10 <.0001 Blok*İşlem 30 26687.47 7.31 <.0001 Hata 870 3650.29 Buldan deneme alanında işlemler genellikle gözlem yıllarında A5, A4, E5, T, A6, A7, E6 gibi işlemler birinci grupta yer alırken, E1, A1, A3, E3, sonuncu grubu oluşturmuşlardır. Deneme alanında 9. gözlem yılında (2003) en fazla ortalama boy A6 işleminde (396.43 cm) en düşük boy ise E3 (272.57 cm) işleminde saptanmıştır (şekil 4.1). Çardak deneme alanında varyans analizi sonuçlarına göre, işlemlerin, fidan boyu üzerinde 0.0001 olasılık düzeyinde etkisi olduğu saptanmıştır (şekil 4.2 ve çizelge 4.11). 23

A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 T Ç E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7 Yıllar Fidan Boyu (cm) Şekil 4.1. Buldan deneme alanında işlemlerin yıllara göre fidan boyu bakımından karşılaştırılması Figure 4.1. Comparisons of treatments for height in Buldan exprimental site 400.00 350.00 300.00 250.00 200.00 150.00 100.00 50.00 0.00 İşlemler ġekil 4.2. Çardak deneme alanında işlemlerin yıllara göre fidan boyu bakımından karşılaştırılması Figure 4.2. Comparisons of treatments for height in Çardak experimental site 95 98 1 A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 T Ç E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7 24

Bu deneme alanında işlemler 4-9 grup oluşturmuş ve oluşan grup sayısı son yıllarda azalış göstermiştir. Örneğin 2003 yılında 16 işlem boy büyümesi bakımında 4 gruba ayrılmıştır (çizelge 4.12). EK l EK 8 deki çizelgelerde görüldüğü gibi denemenin ilk yılları ile son yıllarında grupları oluşturan işlemler yer değiştirmiştir. İlk yıllarda genellikle birinci grubu A5, Ç ve E5 işlemleri oluştururken son yıllarda E5, A5 ve A2 işlemleri oluşturmuştur. Yani; çıplak köklü fidanlar E5, A5 ve A2 işlemlerinden ayrılmış ikinci gruba dahil olmuşlardır. Çardak deneme alanında da en yüksek ortalama boy değeri E5 (342.05 cm) işleminde en düşük ortalama boy değeri ise E6 (241.91 cm) işleminde görülmüştür Çizelge 4.12. 2003 Yılında deneme alanlarında fidan boyunun duncan testiyle karşılaştırılması Table 4.12. Duncan test results for seedling height in the experimental sites ÇARDAK ĠĢlem Treat Orta mean Gruplar Groups ĠĢlem treat Orta 1 mean E5 342.05 A6 396.43 A2 337.24 E7 353.64 A5 334.21 E6 352.39 Ç 311.80 A7 343.68 T 308.14 A5 343.59 A4 306.97 A2 334.52 E7 306.19 T 330.29 A1 288.12 A4 319.71 E2 282.23 A3 318.27 E4 279.96 E4 316.08 A3 269.93 Ç 314.52 E3 266.16 E5 312.56 A7 264.88 E1 305.43 E1 263.75 A1 297.12 A6 263.73 E2 290.96 E6 241.91 E3 272.57 BULDAN Gruplar Groups 4.7. Fidan boyu için temel istatistikler Deneme alanlarında 2003 yılında ölçülen fidan (9 yaşındaki) boy değerlerine ait; aritmetik ortalama, ölçülen en düşük ve en yüksek değerler, 25