8.
Editör: Kadir Keskinkılıç EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ ISBN 978-995-8792-89-4 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Eylül 2005, Ankara 8. Baskı: Ağustos 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
BAŞLARKEN İnsanlarını yetiştirme çabalarında olan ülkelerin ortak hedefleri evreni, sorunları ve çözümleri ortak algılayan bireyler yaratmalarıdır. Durum böyle olunca, sorunu anlama, bilgiye ulaşma, çözüm yolları üretme ve çözümsel bilgileri ileri yaşamlara uygulama gün geçtikçe karmaşık bir hal almaktadır. Eğitim bilimcisi olarak öğretmenlik mesleği her ne kadar yasal ve törel tanımlarla sınırlandırılmaya çalışılsa da farklılaşan beklentiler ve koşullardan dolayı her an yeniden tanımlanma gereği duymaktadır. Bilgiler engelleri aşma ve geleceği yapılandırma gücüdür. Bu günün bilgileri ile geleceğin çocuğunun eğitsel yapılandırılmasının güç olacağını anlamak zor olmasa gerek. Her nesil bir öncekinden daha donanık ve bilgi birikimli bir yaşama başlamaktadır. Değişen zamanda daha gelişmiş olma ihtiyacı hissedecek bir neslin öğretmeni olmak geçmişteki kadar kolay olmayacağı gibi, sancılı bir sürecin de başlangıcı olacaktır. Bu sürece aday olan öğrencilerimizi ve mesleki yaşamlarını coşku ile sürdüren öğretmenlerimizi özverilerinden dolayı kutluyorum. Bu kitap, yaşınıza yakın yaşta ve genç olarak adlandırılacak bir yazar kadrosuyla hazırlandı. Yetiştirirken, geliştirirken, kendi gelişimini de hedef alan bir yazar kadrosuyla Bu çalışmaya destek veren Pegem Akademi Yayıncılık yöneticilerine ve çalışanlarına teşekkür ediyorum. Çalışmanın, yazar kadrosunun öğretmenlerini sevindirecek, öğrencilerini bilgilendirecek güce gelmesini diliyorum. Ağustos, 2014 Editör Kadir KESKİNKILIÇ
BÖLÜMLER ve YAZARLARI 1. Bölüm: Eğitimle İlgili Temel Kavramlar Yahya Çıkılı, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi 2. Bölüm: Meslek Olarak Öğretmenlik Gürbüz Ocak, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 3. Bölüm: Eğitim Bilimlerinde Yöntem Güngör Keskinkılıç Yumuşak, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi 4. Bölüm: Eğitimin İşlevleri H. Ömer Beydoğan, Ahi Evran Üniversitesi, Kırşehir Eğitim Fakültesi 5. Bölüm: Eğitimin Yasal Temelleri Kadir Keskinkılıç, Ahi Evran Üniversitesi, Kırşehir Eğitim Fakültesi 6. Bölüm: Eğitimin Psikolojik Temelleri Mehmet Ali Çakır, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 7. Bölüm: Eğitimin Toplumsal (Sosyal) Temelleri Mustafa Sarıtaş, Uludağ Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 8. Bölüm: Eğitimin Tarihsel Temelleri Mustafa Şanal, Erciyes Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 9. Bölüm: Eğitimin Felsefi Temelleri Aysel Ferah, Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 10. Bölüm: Eğitimin Politik Temelleri Rüştü Yeşil, Ahi Evran Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 11. Bölüm: Eğitimin Ekonomik Temelleri Perihan Ünüvar, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 12. Bölüm: 21. Yüzyılda Eğitimde Yeni Yönelimler Gürbüz Ocak, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
İÇİNDEKİLER Başlarken...iii Bölümler ve Yazarları...iv İçindekiler...v Şekiller Listesi...xii Tablolar Listesi...xii 1. Bölüm EĞİTİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR (ss: 1-36) Yahya ÇIKILI Temel Kavramlar... 1 Eğitim... 3 Öğrenme... 12 Öğretim... 17 Ölçme ve Değerlendirme... 17 Eğitim-Öğrenme-Öğretim Arasındaki İlişki... 18 Program... 24 Değerlendirme Soruları... 32 Kaynakça... 35 2. Bölüm MESLEK OLARAK ÖĞRETMENLİK (ss: 37-87) Gürbüz OCAK Öğretmen Yetiştirme...37 Cumhuriyet Döneminde Öğretmen Yetiştirmenin Kısa Tarihi Gelişimi...37 Öğretmen Yetiştirmenin Bugünkü Durumu...40 Eğitim Fakültelerinde Öğretmenlik Lisans Programları...44 Gelecek İçin Öğretmen...52 Öğretmen Sorumlulukları...52 Öğretmen Yeterlilikleri...63 Geleneksel Öğretmen Çağdaş Öğretmen...64 Etkili Öğretmen...66 Teknoloji ve Öğretmen...68 Öğretmenlik Mesleğinin Sorunları...69 Meslek Olarak Öğretmenlik...69 Değerlendirme Soruları...81 Kaynakça...85
vi Eği m Bilimine Giriş 3. Bölüm EĞİTİM BİLİMLERİNDE YÖNTEM (ss: 89-102) Güngör KESKİNKILIÇ YUMUŞAK Bilim...89 Bilimin Tanımı...89 Bilimin Amacı ve İşlevi...90 Bilim Dalları...90 Bilimin Temel Özellikleri...91 Bilimsel Bilgi Nedir?...92 Bilgi Elde Etme Yolları...94 Bilimsel Yöntem...96 Bilimsel Araştırma...96 Eğitimde Araştırma Alanları...97 Eğitim ve Bilim...98 Eğitim Bilimleri...99 Değerlendirme Soruları... 100 Kaynakça... 102 4. Bölüm EĞİTİMİN İŞLEVLERİ (ss: 103-132) H. Ömer BEYDOĞAN Giriş... 103 Küreselleşme Sürecinde Eğitimin Değişen İşlevleri... 108 Küreselleşme Olgusuyla ilgili Olumlu Görüşler... 108 Küreselleşme Olgusuyla İlgili Olumsuz Görüşler... 109 Eğitimin Siyasal İşlevi... 111 Eğitimin Toplumu Değiştirme İşlevi... 115 Eğitimin Kültürel İşlevleri... 118 Eğitimin Ekonomik İşlevleri... 125 Değerlendirme Soruları... 129 Kaynakça... 131
İçindekiler vii 5. Bölüm EĞİTİM VE YASAL TEMELLERİ (ss: 133-177) Kadir KESKİNKILIÇ Eğitim ve Yasal Temelleri... 133 Türk Eğitim Sisteminin Düzenlenmesinde Esas Alınanlar...134 Türk Milli Eğitiminin Yazılı Yasal Dayanakları...134 Eğitim Sisteminin Genel Karakteri...135 Türkiye Cumhuriyeti Anayasalarında Eğitim...138 1924 Anayasası...138 1961 Anayasası...141 1982 Anayasası...141 Türk Milli Eğitiminin Genel Amaçları...143 Türk Eğitim Sistemi...146 Türk Eğitim Sisteminin Genel Yapısı...150 Milli Eğitim Bakanlığı Örgütü...152 Milli Eğitim Bakanlığının Görevleri...156 Kaynakça...176 6. Bölüm EĞİTİMİN PSİKOLOJİK TEMELLERİ (ss: 179-211) Mehmet Ali ÇAKIR Giriş... 179 Gelişim Psikolojisi... 181 Gelişim ve Eğitim Psikolojisi ile İlgili Temel Kavramlar... 181 Gelişimin İlkeleri... 182 Gelişim Dönemleri ve Görevleri... 183 Kişilik Gelişimi... 188 Kişiliğin Başlıca Özellikleri... 188 Psikoseksüel Gelişim... 190 Erikson un Psikososyal Gelişim Kuramı... 192 Öğrenme Psikolojisi... 195 Davranışçı Yaklaşımlar ve Öğrenme... 195 Klasik (Tepkisel) Koşullanma... 195 Koşullanma Süreci... 196 Klasik Koşullanmanın Temel Kavramları... 196 Edimsel (Operant) Koşullanma... 198 Sosyal Bilişsel Öğrenme Kuramı... 200 Sosyal Bilişsel Kuramın Temel İlkeleri... 202 Gözlem Yoluyla Öğrenme Süreçleri... 204 Öğrenmeyi Etkileyen Faktörler... 205 Değerlendirme Soruları... 207 Kaynakça... 210
viii Eği m Bilimine Giriş 7. Bölüm EĞİTİMİN TOPLUMSAL (SOSYAL) TEMELLERİ (ss: 213-243) Mustafa SARITAŞ Sosyoloji Eğitim Sosyolojisi... 213 Sosyoloji Bilimi... 213 Eğitim Sosyolojisi... 215 Toplumsal Bir Kurum Olarak Eğitim... 220 Eğitimin Bir Kurum Olarak Gelişimi... 220 Eğitim Kurumlarının İşlevleri... 223 Kültürel Birikim Aktarma ve Yenilikçi Bireyler Yetiştirme İşlevi... 223 Eğitimin Bireyi Geliştirme İşlevi... 225 Eğitim ve Toplumsallaşma... 229 Toplumsallaşma Kavramı... 229 Toplumsallaşmanın İşlevleri... 229 Toplumsallaşma Biçimleri... 230 Toplumsallaşmada Rol Oynayan Etmenler... 230 Çocuğun Toplumsallaşmasında Ailenin Rolü... 230 Eğitim Kurumlarının Toplumsallaşmadaki Önemi... 231 Eğitim ve Toplumsal Değişme... 232 Değişme Kavramı... 232 Toplumsal Değişmeyi Sağlayan Faktörler... 233 Eğitim-Toplumsal Değişme İlişkisi... 233 Eğitim ve Toplumsal Hareketlilik... 236 Toplumsal Hareketlilik Kavramı... 236 Toplumsal Hareketliliğe Yol Açan Etmenler... 236 Toplumsal Hareketlilikte Eğitimin Rolü... 237 Değerlendirme Soruları... 239 Kaynakça... 242
İçindekiler ix 8. Bölüm EĞİTİMİN TARİHSEL TEMELLERİ (ss: 245-279) Mustafa ŞANAL Giriş... 245 Avrupa da Eğitimin Tarihsel Gelişimi... 246 Türklerde Eğitimin Tarihsel Gelişimi... 248 İslamiyet Öncesi Dönemde Eğitim... 248 İslamiyet Sonrası Dönemde Eğitim... 250 Karahanlı, Samanoğulları ve Gaznelilerde Eğitim... 250 Selçuklularda Eğitim... 252 Osmanlılarda Batılılaşma Dönemi Öncesi Eğitim Uygulamaları... 255 Medreseler... 255 Sıbyan Mektepleri... 257 Enderun Mektebi... 258 Osmanlılarda Batılılaşma Döneminde Eğitim(1773-1920)... 259 Öğretmen Yetiştiren Kurumlar... 264 Cumhuriyet Döneminde Eğitim Uygulamaları... 271 Özet... 273 Kaynakça... 273 9. Bölüm EĞİTİMİN FELSEFİ TEMELLERİ (ss: 281-326) Aysel FERAH Giriş... 281 Felsefe Nedir?... 283 Felsefenin Konuları... 286 Felsefi Akımlar ve İnsan Anlayışları... 291 Eğitim Felsefesi... 298 Eğitim - Felsefe İlişkisi... 304 Eğitimin Felsefeye Bakışı... 305 Felsefenin Eğitime Bakışı... 306 Eğitimde Felsefi Akımlar ve Eğitim Anlayışları... 306 Eğitim Felsefesinin Geleceğe Açılımı... 313 Değerlendirme Soruları... 322
x Eğitim Bilimine Giriş 10. Bölüm EĞİTİMİN POLİTİK TEMELLERİ (ss: 327-346) Rüştü Yeşil Politika... 327 Politika ve Eğitim... 329 Eğitim Politikası... 330 Eğitimin Politik İşlevleri... 332 Demokrasi... 334 Demokrasi ve Eğitim... 335 Demokrasi Eğitimi... 337 Demokratik Eğitim... 338 Değerlendirme Soruları... 342 Kaynakça... 345 11. Bölüm EĞİTİMİN EKONOMİK TEMELLERİ (ss: 347-360) Perihan ÜNÜVAR Giriş... 347 Eğitim Ekonomi İlişkisi... 348 Kıt Mal... 349 Serbest Mal... 349 Alternatif Maliyet / Vazgeçme Maliyeti... 349 Ekonominin İlgili Olduğu Kavramlar... 349 İhtiyaçlar... 350 Üretim... 350 Gelir... 351 Harcama... 352 Eğitim ve Kalkınma... 352 Eğitim ve Verimlilik... 353 Eğitim ve Arz Talep... 355 Eğitim Talebi (İstemi)... 355 Eğitim Arzı (Sunumu)... 356 Sonuç... 357 Değerlendirme Soruları... 358 Kaynakça... 360
İçindekiler xi 12. Bölüm 21. YÜZYILDA EĞİTİMDE YENİ YÖNELİMLER (ss: 361-387) Gürbüz Ocak 21. Yüzyıl Eğitimine Genel Bakış... 361 Basamaklı Öğretim Programı... 365 Beyin Temelli Öğrenme... 366 Çoklu Zekâ... 368 Eleştirel Düşünme... 369 Okuma Parçası... 372 İnternet Tabanlı Öğrenme... 372 Problem Çözmeye Dayalı Öğrenme... 374 Proje Tabanlı Öğrenme... 375 Uzaktan Eğitim... 377 Yansıtıcı Düşünme... 378 Yaratıcı Düşünme... 380 Yaşam Boyu Öğrenme... 381 Değerlendirme Soruları... 383 Kaynakça... 385
xii Eğitim Bilimine Giriş ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1.1: Eğitim, Öğrenme ve Öğretim Arası İlişki Şeması... 18 Şekil 2.1: Hizmetiçi Eğitim Türleri... 76 Şekil 5.1: Milli Eğitimin Yasal Dayanakları Şeması... 135 Şekil 5.2: Açık Sistem Şeması... 148 Şekil 9.1: Eğitim Felsefesinin Konusu... 299 Şekil 9.2: Eğitim Felsefesinin Diğer Bilimlerle Komşuluk İlişkileri... 300 Şekil 9.3: Toplayıcı Eğitim Felsefesi... 301 Şekil 9.4: Disiplinler Arası Eğitim Felsefesi... 302 Şekil 9.5: İç Etkiler (Doğrudan Birikim)... 303 Şekil 9.6: Dış Etkiler (Dolaylı Etkiler)... 303 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 2.1: Eğitim Fakülteleri Öğretmenlik Lisans Programlarının Dönemlere Göre Kredi Dağılımı... 45 Tablo 2.2: Dört Yıllık Lisans Programı İçinde Yer Alan Öğretmenlik Meslek Bilgisi Dersleri... 46 Tablo 2.3: Branş Öğretmeni Yetiştiren Anabilim Dalları... 47 Tablo 2.4: Ortaöğretim Alan Öğretmenliği Tezsiz Yüksek Lisans Programı Dersleri...49 Tablo 2.5: Sınıf Öğretmenliği Derslerinin Alanlara Göre Dağılımı... 50 Tablo 2.6: Örnek Meslek Bilgisi Dersleri (Sınıf Öğretmenliği)... 51 Tablo 2.7: Eğitim Kademeleri ve Yerleşim Yerine Göre Okul, Öğrenci, Öğretmen ve Derslik Sayısı... 72 Tablo 3.1: Tümevarım ve Tümdengelim Yöntemlerinin İşleyişi... 95 Tablo 9.1: Eğitimde Geleceğe Yönelik Gereksinmeler... 314 Tablo 9.2: Tübitak ın 2023 Yılı İçin Öngördüğü Eğitim Felsefesini Oluşturan Öğeler... 317 Tablo 12.1: Beyin Temelli Öğrenme ve Geleneksel Öğretimin Karşılaştırılması... 367
1. BÖLÜM EĞİTİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Yrd. Doç. Dr. Yahya ÇIKILI Necmettin Erbakan Üniversitesi, Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi TEMEL KAVRAMLAR Başlangıcı insanlık tarihi ile birlikte ele alınan eğitim, insanlığın en önemli problemlerinden birisini oluşturmuştur. Çünkü tarihe baktığımızda önemli inceleme alanlarından birisinin eğitim kurumu olduğu görülmektedir. Eğitim alanındaki değişme ve gelişmelerin de toplumlar üzerinde önemli bir etkide bulunduğu gerçeği ile karşılaşmaktayız. Glasser a göre Ruslar, ilk aya ayak bastığında Amerika Birleşik Devletlerinin ilk sorguladığı yer eğitim kurumları olmuştur. Tarihte önemli adımların atıldığı zaman dilimlerinde ilk ele alınan ve tartışılan yine eğitim kurumları olmuştur. Örneğin Osmanlı Devleti çeşitli yenilikleri gerçekleştirme sürecinde eğitim alanında da önemli değişikliklere gitmiştir. Bu değişikliklerin bir bölümünde direk eğitimi ile ilgili kararlar olmasa bile eğitim alanında yapılması gereken düzenlemeler zorunlu hale gelmiştir. Atatürk Türkiye Cumhuriyetini kurduğunda yine en çok üzerinde durduğu kurumlardan birisi eğitim olmuştur. Sosyolojik olarak toplumların geçirdiği evrelere baktığımızda da eğitim alanındaki arayış ve yeniliklerle karşılaşmaktayız. Genel olarak toplumların, avcı ve toplayıcı, tarım, ticaret, sanayi, bilgi toplumu evrelerini geçirdiği kabul edilmektedir. Bütün bu evrelerde yine eğitim alanında yapılan yenilik ve değişmeler karşımıza çıkmaktadır. Sanayileşme ve bilgi toplumuna geçiş ile birlikte eğitimin önemi daha da artmıştır. Bütün bu gelişmeler sırasında insanlar en kısa zaman içinde nitelikli bireylerin nasıl yetiştirileceği sorusuna cevap aramışlar ve insanın bildiklerini başka bireylere aktarma gereğini ortaya çıkarmışlardır. Bu durum insanların işbirliği yolu ile birbirlerine bildiği ve yapabildiği bilgi ve becerileri kazandırma sürecini başlatmıştır.
2 Eğitim Bilimine Giriş Tüm toplumlar kendi varlığını devam ettirmenin yollarını aramış ve yeni yetişen bireylerin içinde bulunduğu aile ve topluma uyum problemini çözebilmek için de insanlar bildiği bilgi ve becerileri başkasına aktarma ihtiyacı duymuştur. Bilgi aktarma sürecinde ise en önemli yeri kültür oluşturmuştur. Toplumların sahip olduğu kültürü, koruma, aktarma ve geliştirmede esas kurum eğitim kurumu olmuştur. Eğitim sürecinin esas unsuru ise öğretmenlerdir. Yetişme süreci içinde öğretmen adaylarının gelecekte eğitim-öğretim faaliyetlerini gerektiği gibi yerine getirmeleri, değerlendirme yapabilmeleri, orijinal uygulamalar ve önerilerde bulunabilmeleri için eğitim-öğretim hizmetleri ile ilgili temel kavramları çok iyi öğrenmiş olmaları gerekmektedir. Çünkü kavramlara yüklenen anlamlar bireylerin davranışları üzerinde de etkili olabilmektedir. Kavramların diğer yararlarını şöyle sıralayabiliriz; (Fidan, 1996). 1. Kavramlar yolu ile insan zihni, çevremizin karmaşıklığını basitleştirir. Kavramlar insanları ayrıntılardan çok onların tutsağı olmaktan kurtarır. Örneğin, eğitimciler eğitim üzerinde tartışırken verilen çok sayıdaki tanımdan çok eğitimin içinde geçen kavramlar ve bu kavramların işlevleri üzerine yoğunlaşmalarını sağlayacaktır. 2. Kavramlar insanlar arasındaki iletişimin gerçekleşmesinde, insanların birbirlerini anlamalarını sağlamada çok önemli bir rol oynarlar. Yanlış anlamalar çoğu kez kavramlara verilen farklı anlamlardan doğabilmektedir. Örneğin, iki öğretmen öğrenci merkezli eğitim üzerinde konuşurken bu kavrama aynı anlamı verdiklerinde daha iyi iletişim kurma ve tartışma imkânına sahip olacaklardır. 3. Kavramların birbiri ile ilişkisinden ilkeler ve kurallar ortaya çıkar. İlkelerin sağlamlığı, doğru yargıda bulunmaya ve problemleri anlayarak çözmemize yardımcı olur. Örneğin, velilerle görüşme yapan bir öğretmen öğrencinin problemini daha iyi belirleme ve çözüm getirme şansını yakalayabilecektir Bununla birlikte Bloom tarafından geliştirilen bilişsel hedef alanının ilk basamağını bilgi basamağı oluşturmakta ve bilgi basamağının bir kategorisini de kavramlar bilgisi oluşturmaktadır. Bloom a göre bilişsel alanda öğrenme altı basamakta gerçekleşmekte ve her üst basamağa geçiş bir önceki öğrenme basamağını öğrenmeyi gerektirmektedir. Bu durumda öğretmen adaylarının daha sonra görecekleri öğretmenlik meslek bilgisi dersleri ile ilgili kazanımları elde edebilmeleri için öğretmenlik mesleğine giriş dersinin esas konusu olan eğitim-öğretim ile ilgili temel kavramları ve eğitimin temellerini çok iyi öğrenmiş olmaları gerekmektedir.
Eğitimle İlgili Temel Kavramlar 3 Eğitim Yukarıda bahsettiğimiz gibi eğitim oldukça eski zamanlara kadar gitmekte ve insanlar eğitim ile ilgilenmeye başladığı andan itibaren eğitimin ne olduğunu, hangi işleve sahip olduğunu, nasıl yapılabileceği sorularına cevaplar aramıştır. Bu doğrultuda günümüze kadar eğitim ile ilgili birçok tanım yapılmıştır. Değişik şekillerde tanımların yapılmış olmasının birçok nedeni bulunmaktadır. Bunlardan bir kısmı insanların eğitim ile ilgili elde ettikleri tecrübeler olmuştur. Eğitim ile ilgili her bir uygulama ve kazanım eğitimin ne olduğu ve nasıl olması gerektiği hususunda yeni görüşlerin otaya çıkmasına neden olmuştur. İnsan ve doğa ile ilgili yapılan araştırma ve bu araştırmalardan elde edilen sonuçlar da eğitim ile ilgili yapılan tanımlara katkıda bulunmuştur. Yapılan her araştırma insanın ve doğada meydana gelen olayların yeni bir özelliğini ortaya çıkarmıştır. Eğitim işinin birçok bilim alanını ilgilendirmesi ve araştırma konusu olması da farklı tanımların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Örneğin, sosyoloji, psikoloji, antropoloji gibi alanların konusu direk olarak insan olduğu için doğrudan eğitim ile ilgilenmek durumunda kalmışlardır. Eğitim sürecinin dinamik bir yapıya sahip olması da eğitim ile ilgili araştırmaların yenilenmesi ve değişen şart ve durumlarda verilmesi gereken eğitim hizmetlerinin değişmesi sonucu eğitimin yeniden tanımlanmasına neden olmuştur. Örneğin, içinde bulunduğumuz bilişim çağı okulların, öğretmenlerin görevlerinde önemli değişiklikler ortaya çıkarmıştır. Bunlardan birisi bilgi aktaran öğretmen ve okul yapısından öğrenmeyi öğreten öğretmen ve okul yapısına geçişi zorunlu hale getirmiştir. Eğitime bakış açısı ve felsefi temel yapı da eğitimin tanımlanmasında etkili olmuştur. İdealist anlayışa göre eğitim, özgür ve bilinçli insanoğlunun, Tanrı ya olan yükseltici uyum çabalarının bitimsiz sürecidir. Realist anlayışa göre eğitim, yeni kuşaklara kültürel mirası aktararak onları yetişkinler toplumuna uyuma hazırlama sürecidir. Pragmatist anlayışa göre ise eğitim, bireyi, yaşantılarını yeniden inşa yolu ile yetiştirme sürecidir. Eğitim aynı zamanda gelişmişliğin bir ölçüsü işlevini üstlenmiştir. Çünkü günümüzde gelişmişliğin esas ölçütlerinden birisini de eğitim oluşturmaktadır. Avrupa Birliğinin yeni üye olacak devletlerden istediği kriterlerden birisi de eğitim alanında yapılması gereken yenilik ve düzenlemelerden oluşmaktadır. Ülkelerin gerek bilgi, gerek teknoloji, gerekse ekonomik açıdan gelişmesinde ve diğer ülkelerle yarışabilir hale gelmesinde eğitim önemli bir yere sahiptir. Çünkü eğitim ekonomik açıdan bir yatırım ve üretim merkezi özelliği taşımaktadır
4 Eğitim Bilimine Giriş (Kıncal, 2004). Bu durum da eğitimin tanımı üzerinde etkili faktörlerden birisi üretim alanı olmuştur. Eğitim günümüzde yazı dilinde ve konuşmalarda aşağıdaki anlamlarda kullanılmaktadır (Ertürk, 1994). 1. Eğitim bir bilim alanıdır 2. Eğitim toplumsal bir hizmettir 3. Eğitim, kişinin geçmiş yaşantılarını anlatmak için kullanılır 4. Kişinin ne düzeyde eğitim gördüğünü belirtmek amacıyla öğrenim anlamında kullanılır 5. Eğitim, bir milletin asırlar süren kültürünün bir ürünüdür 6. Eğitim, bazen yapılan eğitimin konusunu belirler. Çıraklık eğitimi gibi 7. Eğitim terimi bazen eğitime alınacak kitleyi belirtecek şekilde kullanılır. Halk eğitimi gibi. 8. Eğitim terimi bazen eğitim aracını gösterecek şekilde kullanılır. Uzaktan eğitim gibi. 9. Eğitim terimi bazen önceki eğitimi tamamlayıcı anlamda kullanılır. Hizmetiçi eğitim gibi. 10. Eğitim terimi bazen de örgün eğitim gibi bir sistemi belirlemek için kullanılmaktadır. Şimdi eğitim ile bugüne kadar yapılmış olan tanımların bir kaçını ele alalım. Eflatun göre eğitim; insana en iyi olgunluğu vermektir. J.J. Rousseau ya göre eğitim; Çocukları yetiştirme ve insan yapma sanatıdır. E. Durkheim e göre eğitim; Sosyal olmayan nesli sosyalleştirmektir. Spencer a göre eğitim; tam bir yaşayışa hazırlıktır. Gökalp e göre eğitim; bir toplumda yetişmiş neslin yetişmekte olan nesle fikir ve hislerini aktarmasıdır (Celkan, 1990). Gökalp eğitimin amacını da kültür aktarımı olarak görmektedir (Akyüz, 1983). Fidan a göre eğitim; en genel anlamıyla insanları belli amaçlara göre yetiştirme sürecidir (Fidan, 1996). İ. Hakkı Baltacıoğlu na göre eğitim; çocukların hayata hazırlanması sürecidir. Yusuf Has Hacip e göre eğitim; olumlu davranışları kazanma ve bu şekilde hayata hazırlanma sürecidir.
Eğitimle İlgili Temel Kavramlar 5 Mümtaz Turhan a göre eğitim; bir ülkenin genel eğitiminin milli ya da toplumsal amacının, kültürü bir değer olarak genç nesillere kazandırmak ve mevcut kültürün geliştirilmesini sağlamaktır. Yukarıdaki tanımlara baktığımız zaman eğitimin daha çok sosyal yönünün vurgulandığı görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında eğitimin, bireylere içinde bulunduğu toplumun kültürünü aktarma ve bireylerin topluma uyumunu sağlama gibi bir işlevi söz konusudur. Eğitime psikolojik açıdan yaklaşım gösterenlere göre eğitim, bireyin sahip olduğu yetenekleri, arzuları ve ilgileri ulaşabileceği en üst düzeye kadar çıkarmak, kişinin potansiyelini tam olarak geliştirebilmek için gerekli çevre imkanlarını hazırlamaktır (Kıncal, 2004). Burada ise daha çok birey ve özellikleri merkeze alınmakta ve çevrenin bu özellikleri geliştirebilecek şekilde düzenlenmesi vurgulanmaktadır. Tyler a göre eğitim; kişinin davranış örüntülerini değiştirme sürecidir (Ergün ve diğ., 1999). Sati Bey e göre eğitim; bireyin özel kabiliyetlerini köreltmeksizin genel kabiliyetlerini artırmayı ve maharet sahibi yapmayı amaçlayan bir faaliyettir. Bu tanımlar arasında benzerlikler yanında farklılıklar da bulunmaktadır. Tanımlar arasındaki benzerliği eğitimin, bireyin tutum ve davranışlarında değişiklik meydana getiren bir faaliyet olması şeklinde ifade etmek mümkündür. Tanımlar arasındaki farklılıkları ise iki boyutta ele alabiliriz. Bu boyutlardan birincisi kapsam ile ilgilidir. Bazı düşünürler eğitimi tutum ve davranış değiştirme olarak ele alıp kapsamı geniş tutmakta, bazı düşünürler ise kasıt ve şartlandırma unsurunu ön plana çıkararak kapsamı daraltmaktadır. Farklılığın ikincisi ise eğitimin etkisi ile ilgilidir. Burada da bazı eğitimciler eğitim yolu ile bireylere istenilen her türlü değişikliğin yapılabileceğini vurgularken, bazıları bu değişikliğin sınırlı kalacağına vurgu yapmaktadırlar (Ergün ve diğ., 1999). Eğitim ile ilgili günümüzdeki en genel ve kabul gören tanım ise; bireylerin kendi yaşantısı yoluyla, kasıtlı olarak istendik davranış değiştirme sürecidir (Ertürk, 1994). Burada eğitimin hem işlevi, hem kimin ile ilgili olduğu hem de nasıl olması gerektiğine vurgu yapılmaktadır. Ayrıca bu tanımda eğitimin hem toplumsal hem bireysel yönü vurgulanmaktadır. Çünkü eğitim için birey ve yaşantısı merkeze alınmakla birlikte davranışlarında değişiklik esası getirilmektedir. Bu davranış değişikliği bireyin hem içinde yaşadığı topluma uyumunu sağlayacak davranışları hem de sahip olduğu nitelikleri içerebilir. Eğitimin kabul gören tanımı içinde, tanımın daha iyi anlaşılması için açıklanması gereken kavramlar bulunmaktadır. Bu kavramlar şöyle tanımlanabilir.
6 Eğitim Bilimine Giriş Yaşantı Bireyin diğer bireyler ve çevresi ile etkileşiminin bireyde bıraktığı izler olarak tanımlanmaktadır (Demirel, 2001). Tanımda geçtiği gibi bireyin davranışında herhangi bir değişikliğin yapılabilmesi için yaşantı gerekmektedir. Birey okulda arkadaş grupları ile, öğretmenleri ile, kazanması gereken davranış ile ve öğrenmesi gereken bilgi ile bir şekilde yaşantı sahibi olması gerekmektedir. Eğer çevremizdeki dünya ile ilgili hiçbir yaşantıya sahip değil isek davranışlarımızı reflekslerimiz yönlendirmektedir. Bireyler çevresi ile etkileşime girerek yaşantı kazanmakta ve refleksleri amaçlı davranışlara dönüşmektedir. Bireyin çevresi ile yaptığı her etkileşim iz bırakmayabilir. Yaşantının oluşabilmesi için etkileşimin yaşantı sınırını aşması gerekmektedir. Örneğin; Bir konferanstan sonra sadece konuşmacının söylediği esprileri hatırlıyorum dediğimiz zaman espri haricindeki durumların bizde yaşantı oluşturacak eşiği geçmediğini belirtmiş oluruz (Senemoğlu, 1997). Yaşantı, yaşanılmış ve kazanılmış yaşantı olarak iki türde düşünülmektedir. Belirli bir etkinlikte yer alan etkinliklerin tümü yaşanılmış yaşantıyı, bireyde davranış değişikliğini sağlayan, kalıcı, izli etkinliklere ise kazanılmış yaşantılar denilmektedir. Burada yaşantı eğitsel ve eğitsel olmayan yaşantı olmak üzere iki şekilde düşünülebilir (Karaağaç, 2002). Eğitsel yaşantı, belirli, amaçlı ve öğrenme ürünü olan yaşantılardır. Ancak öğrenme sadece okul veya sınıf ortamı ile sınırlı değildir. Bireylerin her türlü etkileşimde bulunduğu çevre bu işin içinde yer almaktadır. Burada bireyler istenmeyen davranışları da kazanabilmektedirler. İşte istenmeyen davranışların kazanıldığı bu tür yaşantılara eğitsel olmayan yaşantı denilmektedir. Davranış Eğitim, tanımda belirtildiği gibi eğitim alan kişinin davranışlarını değiştirmeyi amaç edinmektedir. Davranış kısaca uyarıcılara verilen tepki olarak tanımlanmaktadır. Ancak bu tanımı, değiştirmeye çalıştığı davranış açısından ele aldığımızda yeterli olmamaktadır. Eğitimcilere göre davranış, gözlenebilen ve ölçülebilen bilinçli etkinliklerin tümü olarak (Başaran, 1983) tanımlanmaktadır. Davranış bazı eğitimcilere göre ise, organizmanın her türlü etkinliği olarak tanımlanmakta ve bu yönüyle davranış organizmanın gözlenebilen ya da gözlenemeyen örtük etkinliklerinin tümünü içermektedir (Senemoğlu, 1997). Davranış, eğitimin tanımında yer alan en önemli kavramdır. Eğitim alanında daha çok gözlenebilen ve ölçülebilen davranışlar üzerinde durulmaktadır. Gözlenemeyen ve ölçülemeyen davranışlar eğitim açısından yeterli görülmemektedir
Eğitimle İlgili Temel Kavramlar 7 (Demirel, Kaya, 2001). Çünkü eğitim yolu ile değiştirmeye çalıştığımız davranışları gözlememiz, ölçmemiz ve sonuçta bir değerlendirmeye varmamız gerekmektedir (Sönmez, 1994). Davranışları doğuştan gelen, geçici ve sonradan kazanılan olmak üzere üç grupta ele almak mümkündür. Eğitim ürünü olan davranışlar sonradan kazanılan davranışlar grubunda yer almakta ve daha çok istendik davranışlar kazandırmak amaçlanmaktadır (Senemoğlu, 1997). Davranışı bilinçli ve bilinçsiz davranış olarak iki şekilde ele alabiliriz. Birey, davranışı başlatan etkinin farkındaysa ve bu etkiye karşı göstermesi gereken tepkinin yönünü ve biçimini kendisi belirliyorsa ve belirlediği bu tepkiyi yine kendisi eyleme dönüştürüyorsa bu tür tepkilere bilinçli davranış denilmektedir. Eğer birey, kendisine gelen bir etkiye karşı göstermesi gereken tepkinin yönünü ve biçimini belirlemede kendi bilinç ve iradesi olmaksızın tamamen istem dışı ve kendiliğinden oluşan tepkiler gösteriyorsa buna bilinçsiz davranış denilmektedir. Kasıt Eğitim tanımı içinde geçen diğer kavram ise kasıttır. Kasıt daha çok istenilen değişimlere bizi ulaştıracak planlamaları yapma gereğini vurgulamak amacıyla kullanılmıştır. Eğitim-öğretim faaliyetleri bireyi geliştirmek, topluma kazandırmak, bireye meslek kazandırmak gibi önemli görevleri üstlendiği için tesadüfen, farkında olunmadan gerçekleştirilebilecek bir özellik taşımamaktadır. Tam tersine planlı, programlı olmayı gerektiren bir süreçtir. İstendik Eğitimin tanımı içinde geçen istendik kavramı, eğitim süreci sonunda kazandırılması düşünülen davranışların önceden planlanmasını iyi, güzel, doğru gibi değer yargısı içeren ölçütlere göre belirlenmesini ifade etmektedir. Süreç Süreç, değişim içinde olan bir nesnenin, olayın, düşüncenin, davranışın belli düzen içinde bir amaca doğru gelişmesini anlatmak için kullanılan bir kavramdır (Başaran, 1983). Başka bir ifade ile bir davranışın, durumun, düşüncenin değişmesi için gerekli işlemler bütünüdür. Eğitim bir süreç olup bir anda olup biten bir olay değildir. Eğitimin gerçekleşebilmesi için birbiri ile ilgili birtakım olay ve uygulamaların birbirini izleyerek meydana gelmesi, bir birikimin oluşması gerekmektedir. Bazı anne ve babaların istediği gibi eğitim-öğretim kurumları bir anda çocukları değiştirme şansına sahip, sihirli bir değnek değildir. Eğitimciler, eğitimin formal ve informal olmak üzere iki şekilde meydana geldiğini ileri sürmektedirler (Fidan, 1996).
8 Eğitim Bilimine Giriş Formal Eğitim Formal eğitim, planlı, önceden hazırlanmış bir program çerçevesinde amaçlı olarak yapılan eğitimdir. Okullarda yapılan eğitim-öğretim hizmetleri bu grupta yer almaktadır. Sadece belli yaş grubu için düzenlenmiş okullarda yapılan eğitim değil, hizmetiçi eğitim, halk eğitimi faaliyetleri de bu grubun içinde yer almaktadır. Çünkü bu tür hizmetler de belli bir amaç çerçevesinde, belli bir program çerçevesinde yürütülmektedir. Ancak bu tür eğitimlerde belli bir yaş grubu ya da okul eğitimlerin olduğu gibi belli bir uzun süreyi gerektirmeyebilir. Formal eğitim için; 1. Amaçlı olması; 2. Programlı olması 3. Planlı olması gerekmektedir. Formal eğitimde, varılmak istenen hedefler önceden bellidir. Bu hedefler profesyonel olarak yetiştirilmiş kişiler tarafından bireylere kazandırılmaya çalışılır. Bireylere olumlu davranışların kazandırılması, istenmeyen davranışların ise olumlu davranışlar haline getirilmesi esastır. Belli bir mekan ve ortamda gerçekleştirilir. Profesyonel olarak hazırlanmış olan araç gereçlerle hedefler kazandırılmaya çalışılır. İnformal Eğitim Planlı olmayan yaşam süreci içinde kendiliğinden oluşan süreçtir. Örneğin; öğretmenlerin okul içinde veya dışında öğretmen arkadaşları ile yaptığı görüşme ve etkileşim sonucu elde ettikleri davranışlar informal eğitim ürünüdür. Öğrencilerin akran grubu içindeki etkileşimleri sonucunda edindikleri davranışlar, sokakta edinilen edinilen davranışlar, televizyon izleyerek edinilen davranışlar bu grup içinde yer alır. İnsanlar bu yolla istenmeyen birtakım davranışları da kazanabilmektedirler. İnformal eğitim sürecinin gözlem ve taklit olmak üzere iki etkili öğrenme yolu bulunmaktadır (Fidan, 1996). Bireyler farklı ortamlarda, farklı veya aynı kişilerle sürekli etkileşim içinde bulunmaktadır. Bu etkileşim süreci içinde bireyler informal yollarla içinde bulundukları grubun-toplumun değerlerini, kuralları, yardımlaşmayı, diğer bireylerle birlikte çalışma becerilerini kazanırlar ve sosyalleşirler. Eğitim Süreci Eğitim ile ilgili tanımlar ve tanımlar içinde geçen kavramlar açıklandıktan sonra sürecin nasıl işlediğini açıklamak gerekir. Eğitim süreci, birbirini izleyen ve birbiri üzerine biriken öğretme-öğrenme olaylarından oluşmaktadır. Öğrenmenin