HATAY COĞRAFYASI 2. FİZİKİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ. 2. 1. Jeolojik Özellikler Hatay sınırları içerisinde

20 21 HATAY COĞRAFYASI Doç. Dr. Hüseyin KORKMAZ 1 Yrd. Doç. Dr. Bayram ÇETİN * Uzman Emre ÖZŞAHİN * Arş. Gör. Atilla KARATAŞ * Arş. Gör. Ahmet BOM * 1. KONUMU Hatay ülkemizin güneyinde, İskenderun körfezinin doğu kıyılarında yer alır. Batıdan Akdeniz, güney ve doğudan Suriye, kuzeybatıdan Adana, kuzeyden Osmaniye ve kuzeydoğudan Gaziantep ile çevrilidir. Hatay; Antakya, Altınözü, Belen, Dörtyol, Erzin, Hassa, İskenderun, Kırıkhan, Kumlu, Reyhanlı, Samandağ ve Yayladağı ilçelerinden oluşur (Şekil 1). Yüzölçümü 5.559 km² olup, il topraklarının % 46,1 ini dağlar, % 33,5 ini ovalar ve % 20,4 ünü platolar oluşturur. 2. FİZİKİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ 2. 1. Jeolojik Özellikler Hatay sınırları içerisinde Prekambriyen den günümüze kadar bütün jeolojik devirlere ait birimleri görmek mümkündür (Şekil 2). İlin sahip olduğu coğrafi konum bu çeşitlilikte önemli rol oynamıştır. İldeki en yaşlı litolojik birim Prekambriyen e aittir. Kırıkhan- İslâhiye arası alandaki Amanos 1 Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü. Dağlarının doğu yamaçlarında ve Hassa-Çardak Yayla yolunda yüzeylenir (Karataş, 2010). Litolojisi kuvars kumtaşından (grovak) meydana gelmekte olup, yer yer kuvarsit, mikalı şeyl ve silttaşı geçişleri gözlenir (Günay, 1984). Paleozoyik e ait araziler genellikle Orta Amanoslarda Kırıkhan ın kuzeyinden başlayarak Hassa nın kuzeyinde il sınırlarına kadar olan alanda yayılış gösterir. Şist, kuvarsit, şeyl, kalker ve kristalize kalkerler bu döneme ait en yaygın kayaç türlerini oluşturur. İlde Mesozoyik e ait arailezileri ofiyolitler oluşturur. Bu zamana ait araziler başta Güney Amanoslar olmak üzere Amanos dağları boyunca ve Kuseyr Platosunun batı ve güneybatısında Yayladağı-Samandağ arasındaki alanda yayılış göstermektedir. Mesozoyik-Tersiyer dönemine ait araziler ise daha çok Orta Amanoslarda Kırıkhan ın kuzeybatısından başlayarak Hassa nın kuzey ve kuzeybatısına doğru olan alanda görülür. Bunun yanı sıra Keldağ çevresinde bu zamana ait araziler yer almaktadır. İl sınırları içerisinde en genç birimleri ise Kuvaterner devrine ait araziler meydana getirmektedir. Bu araziler daha çok Amik Ovası başta olmak üzere Asi Nehri Deltası ile ilin İskenderun Körfe-

22 23 zi kıyısındaki kıyı ovalarında, Asi Nehri ve kolları ile diğer il sınırları içerisindeki akarsu vadi tabanlarında yayılış gösterir. Harbiye ile Payas-İskenderun arasında bu devire ait travertenler de bulunmaktadır. Yine dağlık alanlardan kaynaklarını alan akarsuların ovalık kesimde taşıdığı malzemeyi biriktirmesiyle bu devire ait birikinti koni ve yelpazeleri meydana gelmiştir. Ayrıca bu devirde Hassa ve çevresinde alüvyal dolguların üzerini genç bazaltlardan ibaret volkanik malzeme örtmüştür. 2. 1. 1. Tektonizma ve Depremler Hatay tektonik açıdan Avrasya, Arabistan ve Afrika levhalarının göreceli hareketlerini yansıtan bir konumda yer almaktadır. Bu levha hareketlerine bağlı olarak bölgede önemli fay hatları gelişim göstermiştir. Bu nedenle Hatay tektonik açıdan Doğu Anadolu Fayı, Ölü Deniz Fayı ve Helen-Kıbrıs yayı içinde yer almaktadır. İlin konumu gereği sahip olduğu bu özellik, 1. derece deprem bölgesinde yer almasına neden olmuştur. Özellikle bu fay hatlarına bağlı olarak, tarihsel dönemde önemli can ve mal kayıplarına neden olan depremler yaşanmıştır (Korkmaz, 2006; Tablo 1). Aletsel dönemde Antakya ve çevresinde (Ms<4) yüzlerce deprem yaşan- Foto 2. Kel Dağ mıştır. Bu dönemde meydana gelen depremlerin büyüklüğü ile bölgedeki aktif faylar arasında çok uyumlu bir paralellik bulunmaktadır. Aletsel dönemde oluşan depremler içerisinde en çok dikkati çekeni, 22 Ocak 1997 tarihindeki (M=5,5) depremdir (Bayülke ve Demirtaş, 1997; Korkmaz, 2006). 2. 2. Jeomorfolojik Özellikler (Yeryüzü Şekilleri) Tablo 1. Antakya ve çevresinde etkili olan tarihsel döneme ait büyük depremler (M.Ö. 2100-M.S. 1900) Tarih Enlem (N) Boylam (E) Etki Alanı Şiddeti M.Ö. 69 36 25 36 10 Antakya IX 13.12.115 36 25 36 10 Antakya ve çevresi IX 245 36 25 36 10 Antakya X 334 36 25 36 10 Antakya, Beyrut, Magosa IX 14.09.458 36 25 36 10 Antakya, Kuzey Suriye IX 10.09.506 36 25 36 10 Antakya, Samandağ IX 29.05.526 36 25 36 10 Antakya, Samandağ IX 29.11.529 36 25 36 10 Antakya ve yöresi IX 30.09.587 36 25 36 10 Antakya IX 08.04.859 36 25 36 10 Antakya, Lazkiye, Şam, Hama IX 867 36 25 36 10 Antakya IX 13.08.1822 36 40 36 10 Antakya, İskenderun, Kilis, Halep, Lazkiye IX 02.04.1872 36 25 36 10 Antakya, Samandağ IX Foto 1. Amonos Dağları Kaynak: Bayındırlık ve İskân Bakanlığı, 2005; Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü, 2005; Özmen, 1999; Korkmaz, 2006. Hatay ve çevresi yoğun tektonizmaya maruz kaldığından yeryüzü şekilleri açısından çeşitlilik gösterir. Bu nedenle ilde başlıca ana yeryüzü şekillerini dağ, plato, graben alanı ve ovalar oluşturmaktadır. Bunların dışında, birikinti koni ve yelpazeleri ile geçişi sağlayan yamaçlar gibi diğer yeryüzü şekilleri de mevcuttur. İl sınırları içerisinde en önemli dağlık kütleyi Amanos Dağları meydana getirir (Şekil 3, Foto 1). Bu dağlar doğudan Antakya-Kahramanmaraş Grabeni, batıdan da Akdeniz ile sınırlanmış olup, kıyıdan itibaren bir duvar şeklinde yükselir. Amanos dağları kuzeydoğu-güneybatı yönünde uzanış göstermekte olup, güneye doğru gidildikçe alçalan bir topografik görünüm arz ederek Samandağ ın batısında dik bir yamaçla denize ulaşarak son bulur (Şekil 3). Doğu ve batı kesiminde yer alan faylarla sınırlanan bu dağlık kütle aynı zamanda Toros kuşağına dik uzanan yapısıyla da dikkat çekmektedir. Amanos Dağlarının Erzin-Üçkoz Yaylası-Akbez hattının güneyinde kalan kısmı Hatay sınırları içerisinde yer almaktadır. Bu dağların il içindeki en yüksek noktasını Hassa nın batısındaki Mığır Tepe (2.240 m) oluşturur (Şekil 3). Diğer önemli yükseltiler ise kuzeyden güneye; Üçkaya Tepe (1.976 m), Akkaya Tepe (1.939 m), Susuz Tepe (1.702 m) ve Kabayar Tepe (1.698 m) olarak sıralanabilir (Karataş, 2010; Şekil 3). İldeki diğer önemli bir dağ ise Keldağ (Kılıç Dağı-Cebeli Akra) dır (Şekil 3, Foto 2). Antakya-Samandağ Grabeninin güneyinde yer almakta olup, Türkiye nin Akdeniz kıyılarındaki en son noktasındadır. Tektonik kökenli olduğu halde antiklinal özelliği de gösteren münferit bir dağdır (Karataş, 2010). En yüksek yeri 1.730 m dir. Doğusunda Yayladağı depresyonu batısında ise Akdeniz bulunan dağın, Akdeniz den itibaren birdenbire yükselerek 1.730 m ye ulaşan yapısı batı kesimindeki fayların ve bölgedeki epirojenik hareketlerin eseridir (Yılmaz, 1984). Foto 3. Lav Platosu Şekil: 2 Hatay ın jeoloji haritası

24 25 İldeki en önemli plato alanı Kuseyr Platosu dur (Şekil 3). Bu plato doğu, batı ve kuzeyden Asi Nehri ve kolları, güneyden de Kureyşi Deresi ve kolları tarafından parçalanmış, jeomorfolojik bir üniteyi meydana getirmektedir. Yaklaşık 1.000 km 2 alan kaplayan platonun doğu-batı genişliği 30 km, kuzey-güney uzunluğu ise 50 km dolayındadır. Özellikle tektonokarstik oluşumlu uvala ve polye gibi jeomorfolojik birimlere sıkça rastlanmaktadır. Ayrıca, faylanma ve tektonik çarpılmanın da etkili olduğu plato alanında çok kısa mesafelerde önemli yükselti farklılıkları görülür. Platodaki en yüksek nokta Ziyaret Dağı (1.235 m) dır (Karataş, 2010). Hassa-Kırıkhan arasında Karasu vadisinde Kuvaterner yaşlı alüvyonlar üzerine gelen bazik lav akıntıları ise topografyanın büyük kısmına hâkim durumda olan lav platosunun oluşumuna neden olmuşlardır (Şekil 3, Foto 3). Bu lav akıntıları, Kırıkhan dan kuzeye doğru bir zon boyunca değişik yerlerden yüzeye çıkmış olup, viskozitelerinin düşük olması nedeniyle geniş bir alana yayılmışlardır. Eğime bağlı olarak güney yönlü bir akış gösteren bazaltlar, Erzin in batısındakilere oranla daha basık ve yayvan bir görünüm arz ederler. Yaşları ise 0,05-1,57 milyon yıl aralığında değişmektedir (Toprak vd. 2002). İlin en önemli ovası olan Amik Ovası, tektonik kökenli bir ovadır (Şekil 3, Foto 4). Bu ova, Asi Nehrinin alt akaçlama havzasında ve Antakya- Kahramanmaraş Grabeni içinde yer almaktadır. Bu alan, batıdan Amanos Dağları, doğudan Kurt Dağları, Afrin Çayı vadisi ve Suriye Platosu, kuzeyden Karasu vadisi, güneyden de Antakya-Samandağ Grabeni ve Kuseyr Platosu ile çevrelenmiş bir konumda bulunur. Asi Nehri ve kolları tarafından drene edilen Amik Ovası ilin en büyük ovasıdır. Bu ova 101.000 hektar alana sahip olup, en dar yeri 2 km kadardır. Deniz seviyesinden yükseltisi 80-250 m arasında değişmektedir. Asi Nehri (Arantu-Orontes-Aksios), Afrin Çayı (Oenoparas-Aprie) ve Karasu Çayı (Labatos) nın taşıyıp getirdiği sedimentlerin bu çöküntü alanında biriktirmesi ile şekillenmiş olan Amik Ovası hidrografik açıdan da zengindir. 1975 yılına kadar Amik Gölünün de yer aldığı ovada şimdi sadece bu gölün bir uzantısı olan (Korkmaz, 2008) Gölbaşı Gölü bulunur (Foto 5). İldeki kıyı ovaları ise, Akdeniz sahil şeridinde sıralanmış bir halde bulunurlar. Bunları kuzeyden güneye doğru; Erzin, Dörtyol, İskenderun, Arsuz ve Samandağ ovaları olarak sıralamak mümkündür (Karataş, 2010). Erzin, Dörtyol, İskenderun ve Arsuz ovaları İskenderun Körfezi havzasında yer almakta olup, körfezin doğu kıyısı boyunca, Amanos Dağları nın bu körfeze bakan batı yamaçlarından inen küçük akarsuların taşıdığı alüvyonlarla meydana gelmişlerdir (Karataş, 2010). Türkiye nin Akdeniz kıyılarının en güneyinde yer alan kıyı ovası da Samandağ Ovasıdır. Bu ova Asi Foto 4. Amik Ovası Foto 5. Gölbaşı Gölü Şekil: 3 Hatay ın jeomorfoloji haritası

26 27 Amik Ovası

28 29 Foto 6. Asi Deltası Nehri nin Akdeniz e boşalmadan önce getirdiği malzemeleri kıyı bölgesinde biriktirerek meydana getirdiği bir delta ovasıdır. Bu bölgedeki kıyı akıntılarının güçlü olması ve tektonizma ile bağlantılı olarak kıyıda birdenbire derinliğin artması gibi nedenler deltanın deniz içerisindeki ilerlemesini sınırlandırmıştır (Erol, 1963; Karataş, 2010, Foto 6). Hatay daki önemli jeomorfolojik ünitelerden bir diğerini de Antakya- Kahramanmaraş Grabeni meydana getirir. Bu graben alanı, Ölü Deniz ve Doğu Anadolu Fayları ile Kıbrıs Yayı nın etkisi altında gelişmiş olup, Karasu fayının denetiminde şekillenmiştir (Perinçek ve Çemen, 1990; Perinçek ve Eren, 1990; Lyberis vd., 1992; Şaroğlu vd., 1992; Karabacak, 2007). Yaklaşık 150 km uzunluğunda olan ve kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda uzanan bu graben, batıdan Amanos Dağları, doğudan Kurt Dağları, kuzeyden Güneydoğu Toros Dağları güneyden de Akdeniz ile sınırlandırılmaktadır (Şekil 1). Genişliği 3-30 km arasında değişen morfolojisiyle ilin merkezi kısmını kaplar. Doğu ve batısında açılma rejiminin ürünü olan normal fayların etkisiyle sürekli bir çökme ve çanaklaşma söz konusudur. Bu çanaklaşma, Ölü Deniz Fay Zonu nun oluşmaya başladığı Orta Miyosen den sonra başlamış ve günümüze kadar sürmüştür. Amik Ovasının orta kesiminde 350 m ye varan alüvyal dolgular da ovanın kenar kısımlarına doğru basamaklar halinde incelen yapılarıyla zemindeki düşen bloklara işaret etmektedirler (Toprak vd., 2002; Karataş, 2010). Graben tabanında yaygın jeolojik birimler genellikle Pliyosen ve sonrası dönemlere aittir. Kuvaterner yaşlı alüvyonlar ve bazik lav akıntıları topografyanın büyük kısmına hâkim durumdadır. Bununla birlikte alüvyal örtülerle kaplı 101.000 ha (DSİ, 1958) alana sahip Amik Ovası yine bu graben alanı içerisinde bulunur (Karataş, 2010). Hatay da yukarıda bahsedilen yeryüzü şekillerinin yanında birikinti koni ve yelpazeleri ile geçişi sağlayan yamaçlar gibi yeryüzü şekilleri de bulunur (Şekil 3). Birikinti koni ve yelpazeleri Amanos dağlarından kaynağını alan akarsuların ova tabanlarıyla birleştikleri alanda eğim değerlerinin azalmasına paralel olarak getirdikleri yükleri biriktirmeleri neticesinde meydana gelmişlerdir. Bu şekiller il sınırları içerisinde Amanos Dağlarının yamaçlarında kimi zaman kuşak oluşturacak halde kimi zaman da münferit şekilde bulunurlar. Yamaçlar ise jeomorfolojik birimler arasında geçişi sağlamakta olup il genelinde yaygındırlar (Karataş, 2010). 2. 3. İklim Özellikleri İl, Akdeniz Havzası nda ve genel anlamda deniz etkisine açık bir konumda olduğu için Akdeniz ikliminin hâkimiyet sahası içerisinde yer almaktadır. Yıllık sıcaklık ortalamalarının 15,1-20 C arasında değiştiği Hatay da aylık sıcaklık ortalamaları bütün istasyonlarda ocak ayında en düşük değerleri gösterirken ağustos ayında en yüksek seviyelere ulaşır. Sadece Hassa, Kırıkhan ve Yayladağı istasyonlarında yıl içindeki en yüksek sıcaklık değerleri temmuz ayında ölçülmüştür. (Tablo 2). İlde yıllık ortalama toplam yağış miktarı 562.2 1216.3 mm ler arasında değişir. En fazla yağış kış aylarında, en az yağış yaz aylarında düşer (Tablo 3). Yağışta dikkat çeken bir diğer özellik ise, Dörtyol un doğusundaki Amanos Dağları nın denizden gelen hava akımlarına dik uzanış göstermesi ve buna bağlı oluşan orografik yağışlardan dolayı yıllık ortalama 1500 mm civarında yağış almasıdır. 2. 4. Hidrografik Özellikleri İlin yüzey sularını; akarsular, göller, kaynaklar, şifalı sular ve Akdeniz oluşturmaktadır. Başta Asi Nehri (Foto 7) ile Afrin ve Karasu çayları olmak üzere ilde irili ufaklı çok sayıda akarsu vardır. Bir kısmı yaz mevsiminde kurumakla beraber, yağışlı kış döneminde tekrar akışa geçerek su varlığına katkı sağlarlar. İlin en önemli akarsuyu, kaynağını Lübnan daki Bekaa Vadisi nden alan Asi Nehri dir. Nehrin toplam uzunluğu 556 km olup, üç ülkeye yayılmış bulunan (Türkiye, Suriye, Lübnan) su toplama alanı ise 20.847 km² dir. Diğer önemli akarsular ise; Asi Nehri nin kolları olan Küçükkaraçay, Büyükkaraçay, Afrin ve Karasu çaylarıdır (Karataş, 2010). Diğer önemli yüzeysel su kaynağı ise az sayıda ve küçük boyuttaki doğal göllerle birlikte, son yıllarda sayıları artan baraj ve göletlerdir. Bu su kütlelerinin de bazıları yoğun kullanıma ve yaz kuraklığına dayanamayarak kururlar. Amik Gölü kurutulduktan sonra ilde büyük doğal göl kalmamıştır. Yıl boyunca varlığını sürdüren doğal göller; Balık (Gölbaşı), Yenişehir, Kanlıören, Aygır, Karagöl ve Burnaz göllerinden ibarettir. Ayrıca, Yarseli ve Yayladağı barajlarının başı çektiği yapay göller de bu kapsamda incelenmesi gereken ünitelerdir (Karataş, 2010). İlde özellikle Amanos Dağları kaynaklar açısından zengindir. Karstlaşmanın yanında, kıvrımlı ve kırıklı yapı bu durumu ortaya çıkarmıştır. Öte yandan, ovalardaki yoğun pompaj neticesinde su tablasının alçalmasına bağlı olarak, bu kaynakların birçoğunda debi azalması ve yaz döneminde tamamen ortadan kalkma gibi durumlar söz konusu olmaktadır (Karataş, 2010). Hatay ın su potansiyeli açısından önem arz eden bir başka grup da, kaplıca ve içmelerin oluşturduğu mineralli sulardır. İldeki kırık hatları boyunca rastlanan bu sular, çok değişik sıcaklık ve içeriğe sahiptirler. İçlerinde en çok Erzin içme ve kaplıcası ile Reyhanlı Hamamat kaplıcası dikkat çeker. Kimilerinin bulunduğu kesimlerde farklı mahiyet ve özelliklerde tesisleşme mevcut iken, kimileri kaptaja dahi alınmamıştır (Karataş, 2010). Yüzey suları başlığı altında ele alınacak son bölümü ise ilin batısını boydan boya kuşatmış olan Akdeniz oluşturmaktadır. Hatay ın bu denize

30 31 Tablo 2. Hatay daki Bazı Meteoroloji İstasyonlarına Ait Aylık ve Yıllık Sıcaklık Ortalamaları ( O C) İst. Adı O Ş M N M H T A E E K A Yıl. Ort. Altınözü 5.8 6.7 11 16.1 20.2 23.8 26.2 27.3 25 19.4 11.8 7.4 16.7 Antakya 8.3 9.7 13.1 17.2 21.2 24.8 27.2 27.7 25.6 20.8 13.9 9.5 18.3 Belen 7.3 8.1 11.1 15.9 20.1 22.5 24.8 25.4 23.7 19.8 13.7 9 16.8 Dörtyol 9.8 10.5 13.2 17.2 21.2 24.7 27.4 28 25.6 21 15 11 18.7 Erzin 9.1 9.8 12.6 17.1 21.4 24.8 27.5 27.9 25.5 21 14.6 10.3 18.5 Hassa 6.4 7.9 11.2 16.2 21.4 26.2 29 28.7 25.3 20.1 13 8 17.8 İskenderun 11.7 12.3 14.7 18.3 21.9 25.3 27.8 28.4 26.5 22.4 17.1 13.2 20 Kırıkhan 8.2 9.4 13.1 17.8 22.7 27.6 30.4 29.9 26.9 21.6 14.5 9.6 19.3 Samandağ 9.9 11 14 17.6 21.1 24.5 27.1 27.8 26.2 21.8 15.8 11.3 19 Yayladağı 6.7 7.4 9.4 13.2 17.7 21.4 24 23.9 21.5 17.1 11.2 7.5 15.1 (Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü) Tablo 3. Hatay daki Bazı Meteoroloji İstasyonlarına Ait Aylık ve Yıllık Ortalama Toplam Yağış Miktarları (mm) İst. Adı O Ş M N M H T A E E K A Yıl. Ort. Altınözü 122 114 104 24 42 12 1 0 13 77 132 152 797 Antakya 183 163 144 100 93 14 12 2 34 79 116 167 1112 Belen 84 97 93 55 24 16 2 2 33 50 108 129 697 Dörtyol 104 111 106 92 68 38 21 27 56 99 106 107 940 Erzin 99 111 110 85 76 34 27 10 30 67 123 113 892 Hassa 115 115 87 54 29 6 0 1 8 53 96 133 703 İskenderun 87 90 89 62 44 32 9 17 35 86 89 90 736 Kırıkhan 100 100 75 45 22 5 0 0 4 32 80 94 562 Samandağ 136 120 106 63 44 14 7 6 43 100 110 139 893 Yayladağı 259 190 165 86 64 13 3 4 5 112 142 168 1216 (Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü) olan kıyısı, 172 km boyunca devam etmektedir. Turistik ve ekonomik öneminin yanında, ulaşım faaliyetlerinde yararlanılan limanlarıyla da önemli bir yere sahip olan Akdeniz, sahil şeridi başta olmak üzere ilin tamamı için birçok özelliği ile zenginlik ve refah kaynağıdır (Karataş, 2010). 2. 5. Toprak Özellikleri Hatay, toprak türleri bakımından da çeşitlilik arz eder. İl sınırları içerisinde en yaygın olanlar; kırmızı-kahverengi Akdeniz toprakları, kırmızı Akdeniz toprakları, kahverengi orman toprakları, kolüvyal topraklar ile alüvyal topraklardır. Kırmızı-kahverengi Akdeniz toprakları ile kırmızı Akdeniz toprakları ortalama 400-1000 mm ler arasında yağış alan zemininde kalkerli kayaçların yoğun olduğu maki ve orman alanlarında görülür. Kahverengi orman toprakları bitki örtüsünün gür, yağış değerlerinin de yüksek olduğu kesimlerde yoğundur. Kolüvyal topraklar eğimli yamaçların eteklerinde, alüvyal topraklar ise ova ve vadi tabanlarında yaygındır. 2. 6. Doğal Bitki Örtüsü Özellikleri İklim özelliklerine paralel olarak ilin doğal bitki örtüsü ormanlardan oluşsa da günümüzde birçok bölgede ormanlar tahrip edilmiş, yerlerini maki türleri almıştır. Bunlar mersin, defne, keçiboynuzu, zakkum, delice ve katırtırnağı gibi bodur bitki türlerinden oluşur. Makilerin de tahribata uğradığı alanlarda ise odunsu bitkilerden oluşan garig toplulukları ortaya çıkmıştır. Bugün insan tahribatından uzak ve korunan alanlarda kızılçam karaçam, göknar, meşe ve ardıç gibi türlerden oluşan karışık ormanlar yer alır. Ayrıca Amanos Dağları nın Dörtyol un doğusuna denk gelen kısmında kayın, fındık ve ıhlamur gibi Karadeniz bitki örtüsüne ait türler görülür. Foto 7. Asi Nehri Ziriye Boğazından geçerken

32 33 3. BEŞERİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ 3. 1. Nüfus ve Yerleşme Hatay ve çevresi, Anadolu da yerleşmeye ilk açılan alanlardan biridir. Burada ilk insan faaliyetlerine ait izler M.Ö. III. bine kadar uzanır. Tarihin belirli dönemlerindeki yoğun yerleşme ve nüfus özellikleriyle oldukça dikkat çekmiştir. Ancak Hatay nüfusuna ait sağlıklı verilere 1940 ve sonrasında ulaşmak mümkündür. Buna göre Hatay ın 1940 yılındaki nüfusu, 246.138 dir. Günümüzde ise (2009) il nüfusu 1.448.418 dir. Bu durum 68 yıllık süreçte nüfusun yaklaşık 6 kat büyüdüğünü göstermektedir. Aynı süre zarfında Türkiye nüfusunun 4 kat büyüdüğü göz önüne alınırsa, Hatay da Türkiye ortalamasının üzerinde bir nüfus artışının varlığından söz edilebilir. Günümüz nüfusunun % 32 si (683.991 kişi) il ve ilçe merkezlerinde (Tablo 4; Foto 8) yaşarken, geri kalan % 68 lik bölümü ise (729.296 kişi) belde ve köylerde yaşamaktadır (Tablo 4). Hatay, günümüzde km 2 ye düşen 242 kişiyle ülkemizdeki iller arasında nüfus yoğunluğu yönüyle 4. sırada yer alır. Hatay da 2000 yılı verilerine göre ham doğum oranı 24.88 iken, doğurganlık oranı 409 olarak gerçekleşmiştir. Geçmiş yıllara göre her iki değer düşmüş olmasına karşın, halen Türkiye ortalamasının üzerindedir. Yine aynı yıl itibariyle ilde okumayazma bilenlerin nüfusa oranı, erkeklerde % 93.6, kadınlarda % 78.7 olarak belirlenmiştir. Buna karşın okuma-yazma bilmeyenlerin oranı ise % 13.9 civarındadır. Bu anlamda erkeklerin oranı ülke ortalamasını yakalarken, kadınlardaki okuma-yazma oranı Türkiye ortalamasını yakalayamamıştır. İlde genç nüfusun fazla olması, nüfusun bağımlılık oranını artırmasına yol açmıştır. Bu bağlamda 2000 yılı verilerine göre Hatay da bağımlılık oranı % 62.2 olarak tespit edilmiştir. Türkiye genelinde olduğu gibi Hatay da da çalışma çağındaki nüfusun artış oranının yüksek olması, işsizlik sorununu doğurmuştur. Hiç şüphe yok ki bu da ekonomik kaynaklı göçlerin en temel sebebini oluşturmuştur. Bu anlamda ilde özellikle Suudi Arabistan başta olmak üzere, Arap ülkelerine yönelik bir işçi göçünün varlığı dikkat çekicidir. Ortadoğu ülkelerini kuzey Afrika ülkeleri takip ederken, özellikle son yıllarda BDT, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ön plana çıkmaya başlamıştır. Türkiye genelinde olduğu gibi, Hatay da da nüfusun, dolayısıyla yerleşmelerin büyük oranda ovalarda toplandığı söylenebilir. Yerleşmeler, özellikle Dörtyol dan Belen ve Arsuz a kadar uzanan kuzey-güney yönündeki kıyı ovası ile Samandağ ından Antakya-Serinyol a uzanan güneybatı-kuzeydoğu yönündeki hatta neredeyse kesintisiz devam ederken, diğer kesimlerde daha çok münferit bir yapı gösterirler. Bu iki hat yerleşmelerin ve nüfusun en yoğun olduğu yerlerdir. Nitekim Hatay da şehir özelliği gösteren merkezlerin de (Antakya, İskenderun, Dörtyol, Kırıkhan ve Samandağ) bu iki hatta toplandığı rahatlıkla söylenebilir. Bunlardan özellikle Antakya, İskenderun, Dörtyol ve Kırıkhan iş imkânlarının fazla olması ve diğer şehirsel olanaklardan dolayı çevrelerinden göç almış ilin belli başlı şehirleridir. Buna karşın yükseltinin ve eğimin arttığı (özellikle Amanos Dağları) kesimlerde yerleşme yoğunluğu düşmektedir. Bu alanlar sürekli yerleşmelerden çok Zorkun, Çökek, Kocadüz, Üçkoz, Bağrıaçık, Karıncalı, Alan, Çardak, Atik, Soğukoluk, Fırnız gibi Antakya şehir merkezi

34 35 Tablo 4. Hatay da Nüfusun Yerleşmelere Göre Dağılımı (2008) İlçeler İl/ilçe merkezleri (Şehir) Belde/köyler Toplam Altınözü 7.428 55.689 63.117 Dörtyol 67.430 76.484 143.914 Hassa 9.301 45.329 54.630 Merkez (Antakya) 188.310 239.141 427.451 İskenderun 176.374 128.517 304.891 Kırıkhan 68.212 212 102.424 Reyhanlı 60.418 24.413 84.831 Samandağ 43.528 85.483 129.011 Yayladağı 6.305 15.780 22.085 Erzin 30.137 9.142 39.279 Belen 21.293 6.635 27.928 Kumlu 5.255 8.471 13.726 Toplam 683.991 729.296 1.413.287 Kaynak: www.tuik.gov.tr Hatay tarımı birçok insana istihdam sağlamaktadır. geleneksel ya da rekreasyonel amaçlı kullanıma yönelik yayla yerleşmelerinin yoğunluk kazandığı alanlar olarak insan yaşamına girmiştir. Bu genel çerçevenin dışında kalan tek yerleşme Belen olup, bu durum şehrin Amanos ların karayolu ulaşımına uygun yerinde kurulmuş olmasıyla açıklanabilir. 4. EKONOMİK COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ Hatay da 2000 yılı sayımına göre çalışan nüfusun (518.808) %61.62 si tarım, %30.21 i hizmetler, %8.15 i ise imalat sanayinde istihdam edilmiştir. Benzer şekilde hizmetler sektöründe çalışanların %22.17 gibi büyük bir bölümü toptan ve pera- kende ticaretle uğraşmaktadır. Bu bağlamda il ekonomisinin temelini tarım-hayvancılık ve ticaretin oluşturduğu, bunları imalat sanayinin takip ettiği söylenebilir. Bu anlamda Hatay ekonomisinde, özellikle Cilvegözü ve Yayladağı sınır kapılarına bağlı olarak Suriye başta olmak üzere diğer Arap ülkeleriyle yapılan sanayi ve tarım ürünlerine dayalı ticaret önemli bir pay oluşturur. Nitekim 2004 yılı verilerine göre ilin ihracat kalemlerinde demir-çelik ürünleri ilk sırada yer alırken, meyve-sebze ikinci sırada yer almıştır. 4. 1. Tarım Hatay ın 5.559 km 2 olan yüzölçümünün %50 si (270.766 ha) gibi yarına yakın bölümünü tarım alanları oluşturmaktadır. Özellikle Asi deltası, Dörtyol ve İskenderun çevresindeki kıyı ovası ile iç kesimdeki Amik ovası ilin belli başlı tarım alanlarıdır. Gerek bu alanların verimliliği ve gerekse yörede egemen olan Akdeniz ikliminin etkisiyle Hatay da tarımsal ürün yelpazesi geniştir. Amik Ovası başta olmak üzere Hatay ın neredeyse genelinde yılda iki ya da üç ürün alınabilmektedir. Bu bağlamda ilin hemen her kesiminde tahıldan meyve-sebzeye kadar birçok tarım ürününü yetiştirmek mümkündür. Özellikle pamuk gibi endüstriyel bitkiler Amik ovası ve çevresinde Kırıkhan, Antakya ve Reyhanlı da, meyve-sebze üretimi ise Dörtyol, İskenderun ve Samandağ da, yapılmaktadır. Buna göre 2003 yılı Türkiye narenciye üretiminin %16 sını, sakızkabağı üretiminin %12 sini ve pamuk (Foto 9) üretiminin %11 ini Hatay karşılamıştır. Son yıllarda zeytin üretimi de hatırı sayılır derecede artmıştır. 4. 2. Hayvancılık Bitkisel üretimin öne çıktığı Hatay da hayvancılık ikinci planda kalmaktadır. 2004 yılı itibarıyla 84.627 büyükbaş, 136.154 küçükbaş, 1.719.615 kanatlı hayvan ve 39.031 arı kovanı vardır. Hatay da en fazla avlanan deniz ürünleri istavrit, barbun ve gümüş balığıdır. Özellikle Samandağ ve Arsuz avcılığın yanında kültür balıkçılığının da yoğun yapıldığı yerlerdir. Hatay tarımında narenciye önemli bir yer tutar. 4. 3. Sanayi Tarımda makineleşme her geçen gün artmaktadır. İlde özellikle 1970 yılında faaliyete geçen demir-çelik fabrikasıyla birlikte, İskenderun, Dörtyol-Payas çevresinde demir-çeliğe dayalı sanayi faaliyetleri yoğunluk kazanmıştır. Bu faaliyetlerin, Hatay daki imalat sana-

36 37 Hatay ın dünyaya açılan ticaret kapısı: İskenderun Limanı yinin temelini oluşturduğu söylenebilir. Diğer taraftan ilde pamuk ve zeytin gibi tarım ürünlerine bağlı sanayi kolları da gelişme göstermiştir. İldeki bütün sanayi faaliyetleri, Antakya, İskenderun ve Payas olmak üzere 3 organize sanayi bölgesi ile Antakya, İskenderun, Dörtyol, Payas, İskenderun 5 Temmuz, Antakya Deri Kösele olmak üzere 6 küçük sanayi sitesi çatısı altında toplanmıştır. 4. 4. Maden Hatay ın madencilik açısından potansiyel oluşturduğunu söylemek mümkün olmasa da mevcut madenlerin dağılışı şöyledir; Dörtyol da demir ve alüminyum, İskenderun da krom ve demir, Hassa da bakır, çinko, kurşun ve alüminyum, Kırıkhan da demir, Altınözü nde kükürt, Yayladağı nda fosfat, Antakya merkezde asbest ve altın yatakları bulunmaktadır. 4. 5. Ulaşım Günümüzde Hatay da en gelişmiş ulaşım sistemi karayolu ulaşımıdır. İlde 365 km si devlet yolu, 308 km si il yolu, 89 km si otoyol ve 2749 km si köy yolu olmak üzere toplam 3511 km karayolu bulunmaktadır. İl genelinde herhangi bir ulaşım güçlüğü söz konusu değildir. Ulaşım ağındaki bu durum araç sayısında da kendisini göstermektedir. Nitekim 2005 verilerine göre Hatay daki karayolu taşıt sayısı 223.533 adettir. Bu değer Türkiye deki araç sayısının %3,6 lık bölümünü oluşturduğu gibi bu yönüyle Hatay iller arasında 11. sırada yer almaktadır. Özellikle Cilvegözü ve Yayladağı sınır kapılarının varlığıyla kendini göstren sınır ticaretine bağlı olarak, il genelinde taşımacılık faaliyetlerinin geliştiği ve dolayısıyla çekici ve kamyon türü araçların fazlalığı göze çarpar. Yine Hatay da sanayi ve ticarete bağlı olarak gelişme gösteren diğer bir ulaşım sistemi denizyolu olup, bu noktada İskenderun Limanı özellikle Ortadoğu ülkelerine yönelik ticari sevkiyatlarda aktarım fonksiyonuyla ön plana çıkmıştır. Bütün bu özellikler göz önüne alındığında limanın hinterlandının sadece Hatay ve Türkiye ile sınırlı kalmadığı, aynı zamanda Doğu Akdeniz ve Ortadoğu nun en önemli limanlardan biri konumunda olduğu anlaşılmaktadır. Bu limanın dışında İsdemir Limanı, Advansa Sasa Polyester Tesisleri, Asfalt İskelesi, Çekisan Şamandırası, Gübretaş Sarıseki İskelesi, Orhan Ekinci İskelesi ve Yazıcı İskelesi de bulunmaktadır. İlde havayolu ulaşımı son yıllarda gelişme göstermiştir. Bu anlamda Hatay da 2007 yılında hizmete açılan bir havaalanı olup, buradan İstanbul, Ankara ve Kıbrıs/Lefkoşa ya düzenli seferler yapılmaktadır. İlk yılında toplam 1200 uçuşta 140.000 yolcu taşınmıştır. İlde demiryolu ulaşımının gelişme gösterdiği söylenemez. Bu anlamda sadece Adana-Gaziantep arasındaki demiryolu hattından ayrılan bir tali hat İskenderun ilçesine kadar uzanır. Fakat bu hat daha çok yük taşımacılığına dönük olarak kullanılmaktadır. 4. 6. Turizm Hatay turizm potansiyeli yüksek olan fakat bugüne kadar bu potansiyelin tam olarak değerlendirilemediği illerimizden biridir. Bu potansiyeli oluşturan değerlerden ilki ve en önemlisi, yörenin tarihsel, kültürel ve inanç özellikleridir. Zira Antakya ve çevresinin tarih sürecindeki yeri ve önemi, Hristiyanlık için bazı ilkleri bünyesinde barındırması ve günümüzde dahi üç semavi din ve bunların mezheplerine mensup toplulukların barış içerisinde burada yaşıyor olması bu anlamda dikkat çekicidir. Hatay, şifalı suları, yaylaları ve kumsallarıyla çeşitli sağlık turizmi hareketlerine zemin oluşturabilecek niteliktedir. Erzin içme ve kaplıcası ile Reyhanlı Hamamat kaplıcası çok sayıda ziyaretçiyi kendine çeken belli başlı termal kaynaklardır. Antakya ya 10 km uzaklıkta yapılan beş yıldızlı termal otel ildeki en önemli sağlık turizm tesisini oluşturmaktadır. Hatay bir sınır ili olması nedeniyle Suriye ve diğer Ortadoğu ülkelerinden, Balkanlar ve Avrupa ya uzanan güzergâhta transit geçiş noktası niteliğindedir. Bu nedenle Ortadoğu dan Türkiye ve Hatay a giriş yapan turist sayısı oldukça dikkat çekicidir. Bu amaçla 2004 yılında Hatay ı 479 578 yabancı turist ziyaret etmiştir. Hatay ın maden potansiyeli son derece yüksektir. Doğal güzellikleri Hatay ın bir cazibe merkezi olmasını sağlıyor.

38 39 KAYNAKÇA Antakya Ticaret ve Sanayi Odası, 2006, Hatay Sosyo-Ekonomik Rapor 2005, Ada Matbaacılık Tic. Ltd. Şti, Hatay. Bayındırlık ve İskân Bakanlığı, Afet işleri Genel Müdürlüğü, 2005, Deprem Verileri, Ankara. Bayülke, N. ve Demirtaş, R., 1997, 22 Ocak 1997 Antakya Depremi Raporu, Bayındırlık ve İskân Bakanlığı, Afet İşleri Genel Müdürlüğü, Deprem Araştırma Dairesi Başkanlığı Yayınları, Ankara. Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü, 2005, Deprem Verileri, İstanbul. Çetin, B., 2010, Antakya (Hatay) Nüfusunun 1940-2008 Yılları Arasındaki Gelişimi ve Temel Özellikleri. Hatay Araştırmaları-I, Antakya Belediyesi yayınları, s:179-226, Antakya. Çetin, B., Çetinkaya, S., Korkmaz, H., Ege, İ., Özşahin, E., Karataş, A., Bom, A., 2010, Daphne (Laurus Nobılıs L.) and Daphne Industry In Hatay, 2nd International Geography Symposium (GEOMED 2010), 2 5 June 2010, Kemer Antalya. DİE, 2000, Genel Nüfus Sayımı Sosyal ve Ekonomik Göstergeler (Hatay İli), Ankara. DSİ, 1958, Asi Havzası İstikşaf Raporu, T.C. Nafia Vekâleti. DSİ Etüt ve Plan Dairesi Reisliği, İstikşaf Rapor No: 12 6, Ankara. Erol, O., 1963, Asi Nehri Deltasının Jeomorfolojisi ve Dördüncü Zaman Deniz Akarsu Sekileri. A.Ü. D.T.C.F Yayınları Sayı:148, Ankara. Günay, Y., 1984, Amanos Dağları nın Jeolojisi ve Karasu - Hatay Grabeninin Petrol Olanakları. TPAŞ Arama Grubu Başkanlığı Hakkari- Şaryaj Projesi. TPAO Rap. No: 1954. Hatay Valiliği, 1968, Hatay İl Yıllığı, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul. Hatay Valiliği, 1998, Hatay, Ajans-Türk Basın ve Basım A.Ş., Hatay. Karabacak, V., 2007, Ölü Deniz Fay Zonu Kuzey Kesiminin Kuvaterner Aktivitesi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Eskişehir. Karataş, A., 2010, Hatay İli nin Su Potansiyeli ve Sürdürülebilir Yönetimi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antakya/HA- TAY Korkmaz, H., 2006, Antakya da Zemin Özellikleri ve Deprem Etkisi Arasındaki İlişki, A.Ü. TCAUM Coğrafi Bilimler Dergisi, C: 4, S:2, s.47 65. Korkmaz, H., 2008, Antakya-Kahramanmaraş Graben Alanında Kurutulan Sulak Alanların (Amik Gölü, Emen Gölü ve Gâvur Gölü Bataklığı) Modellerinin Oluşturulması, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 9, 19 37. Korkmaz, H., Çetin, B., Ege, İ., Karataş, A., Bom, A., Özşahin, E., 2010, Environmental Effects Of Stone Pits In Hatay, 2nd International Geography Symposium (GEOMED 2010), 2 5 June 2010, Kemer Antalya. Korkmaz, H., Çetin, B., Kuşçu, V., Ege, İ., Bom, A., Özşahin, E., Karataş, A., 2010, Temporal Changes In Land Use In Asi River Delta, 2nd International Geography Symposium (GEOMED 2010), 2 5 June 2010, Kemer Antalya. Lyberis, N., Yürür, T., Chorowicz, J, Kasapoğlu, E. and Gündoğdu, N., 1992, The East Anatolian Fault: an oblique collisional belt, Tectonophysics, 204, 1-15. Meteroloji Genel Müdürlüğü, 2008, Hatay İli İklim Verileri, Ankara. MTA, 2001, 1/500.000 ölçekli Türkiye Jeoloji Haritası Hatay Paftası, Ankara. Özmen, B., 1999, Türkiye ve çevresinin tarihsel deprem katalogunun bölgesel düzenlenmesi, Bayındırlık ve İskân Bakanlığı Afet İşleri Genel Müdürlüğü, Deprem Araştırma Dairesi, Deprem Araştırma Bülteni, 82, 5-83. Perinçek, D., Çemen, İ., 1990, The structural relation between the East Anatolian and Dead Sea fault zones in southeastern Turkey, Tectonophysics, 142, 331-340. Perinçek, D., Eren, A. G., 1990, Doğrultu atımlı Doğu Anadolu Fayı ve Ölü Deniz Fay Zonları etki alanında gelişen Amik havzasının kökeni, Türkiye 8. Petrol Kongresi Bildiri Kitabı, 180-192. Şaroğlu, F., Emre, Ö. and Kuşçu, İ., 1992, The East Anatolian fault zone of Turkey, Annales Tectonicae, Special Issue, VI, 99-125. Toprak, V., Rojay, B., Heımann, A., 2002, Hatay Grabeninin Neotektonik Evrimi ve Ölüdeniz Fay Kuşağı İle İlişkisi, Proje No: YDA- BAG-391, Ankara. Türkmen, A.F., 1937, Mufassal Hatay, Cilt 1, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul. www.tuik.gov.tr Yılmaz, Y., 1984, Amanos Dağları nın Jeolojisi (Cilt: 1-4), T.P.A.O. Rap. No:1920 (Yayımlanmamış), Ankara. TARİHİ