ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ KUZEY KI BRI S TÜRK CUMHURĠ YETĠ NDE TARĠ HĠ DEĞERLERĠ KORUMA ANLAYI ġi VE LEFKOġ A SURĠ ÇĠ ÖNERĠ KORUMA PLAN YAKLAġIMI YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ ġehi r Pl ancısı Ayça SOYGÜR Anabili m Dalı: ġehi r ve Böl ge Pl anl a ma Progra mı: ġehi rsel Tasarım Tez DanıĢ manı: Prof. Dr. Nuran Zeren Gül ersoy HAZĠ RAN 2003
ÖNS ÖZ Bu çalıģ mada her aģa mada beni destekl eyen ve yönl endiren hoca m sayın Pr of. Dr. Nur an Zeren Gül ersoy a sonsuz teģekkürleri mi sun mayı borç biliri m. Tezi n süresi boyunca her t ürl ü destek ve yardı mı gör düğü m K. K. T. C. ġehir Pl anl a ma Dairesi ve Eski Eserler Dairesi çalıģanları na, bana t ekni k i mkan sağla mal arı nı n yanısıra e mekl eri ni esirge meyen Ġl ke Pl anl a ma LTD. eki bi ne, Dr. Arzu Kahra man a ve Dr. Nil gün Er kan Bi çer e, manevi ve maddi dest eği ni n yanısıra arazi ve anket çalıģ mal arı nda bile bana yardı mcı ol an babama, pafta boyarken beni yal nı z bırakmayan anne me, f otoğraf ve ka mera çeki ml eri sırası nda yanı mda ol an kar deģi me ayrı ayrı teģekkür ederi m. Haziran, 2003Ayça Soygür. II
Sayfa No: ÖNS ÖZ...II Ġ ÇĠ NDEKĠ LER....III KI SALT MALAR VII ġekġ L LĠSTESĠ VIII TABLO LĠ STESĠ...... X ÖZET....... XIII SUMMARY.... XIV 1. GĠ RĠ ġ 1 1. 1. ÇALI ġ MANI N AMACI.. 2 1. 2. ÇALI ġ MA YÖNTE MĠ 2 2. KI BRI S TA TARĠ HĠ DEĞERLERĠ KORUMA ANLAYI ġi NI N BAġLANGI CI VE GELĠ ġġ MĠ..4 2. 1. LUSĠ GNAN DÖNE MĠ ÖNCESĠ...5 2. 2. LUSĠ GNAN DÖNE MĠ (1192-1489) VE MEKANS AL GELĠ ġġ M 8 2. 2. 1. Lusi gnan Döne mi ne Ait Kor un ması Gerekli Tari hi Eserler... 10 2. 3. VE NEDĠ K DÖNE MĠ (1489-1571) VE MEKANS AL GELĠ ġġ M 10 2. 4. OS MANLI DÖNE MĠ (1571-1878).. 14 2. 4. 1. Os manlı Döne mi Mekansal GeliĢi mi... 14 2. 4. 2. Os manlı Döne mi Kor uma Yakl aģı ml arı... 17 2. 4. 3. Os manlı Döne mi ne Ait Kor un ması Gereken Tarihi Eserler... 20 2. 5. Ġ NGĠ LĠ Z DÖNE MĠ (1878-1960). 21 2. 5. 1. Ġngiliz Döne mi Mekansal GeliĢi mi... 22 2. 5. 2. Ġngiliz Döne mi Kor uma Yakl aģı ml arı... 24 2. 5. 3. Ġngiliz Döne mi Tari hi Değerleri Kor uma Yakl aģı mları Ve Yasal Çerçeve... 27 2. 5. 3. 1. Ġngiliz Döne mi Fasıl 31: Eski Eserler Yasası ( Antiquities La w). 27 2. 5. 3. 2. Ġngiliz Döne mi Fasıl 96: Yollar Ve Bi nalar Yasası (The Streets And Buil di ngs Regul ati ons)... 28 2. 6. KUZEY KI BRI S TÜRK CUMHURĠ YETĠ DÖNE MĠ.. 29 III
2. 6. 1. K. K. T. C de Tari hi Değerleri Kor umaya Yöneli k Yasal ar Ve Dayanakl ar.. 30 2. 6. 1. 1. K. K. T. C. Anayasası... 30 2. 6. 1. 2. K. K. T. C. Eski Eserler Yasası... 31 2. 6. 1. 3. K. K. T. C. Ġ mar Yasası... 32 2. 6. 2. K. K. T. C. de Tari hi Değerleri Kor umaya ĠliĢki n Ġdari Biri ml er Ve ĠĢleyiĢ..34 2. 6. 2. 1. K. K. T. C. Eski Eserler Ve Müzel er Dairesi... 34 2. 6. 2. 2. K. K. T. C. TaĢı nmaz Eski Eserler Ve Anıtlar Yüksek Kur ul u... 35 2. 6. 2. 3. K. K. T. C. ġehir Planla ma Dairesi... 36 2. 6. 2. 4. K. K. T. C. Bel edi yeleri... 37 2. 6. 2. 5. K. K. T. C. Çevre Dairesi... 38 2. 6. 2. 6. K. K. T. C. Vakıflar Ġdaresi... 38 2. 6. 3. K. K. T. C. de Tari hi Değerleri n Kor un ması na ĠliĢkin Mali Kaynakl ar. 39 2. 6. 3. 1. K. K. T. C. Eski Eserleri Kor uma Fonu... 40 2. 6. 3. 2. K. K. T. C. Turiz m GeliĢtirme Ve Tanıt ma Fonu... 44 2. 6. 4. Lef koģa Bel edi yesi Ve Eski Eserler Ve Müzel er Dairesi ne Yapılan DıĢ Yar dı ml ar...44 2. 6. 4. 1. Eski Eserler ve Müzel er Dairesi ni n TC ni n Kat kıları ile Gerçekl eģtirdi ği Uygul amal ar... 45 2. 6. 4. 2. Lef koģa Bel edi yesi ni n UNDP, UNHCR, UNOPS, EU Kat kıları ile Gerçekl eģtirdi ği Uygul amal ar... 50 3. LEFKOġ A SURĠ ÇĠ BÖLGESĠ NDE YAPI LMI ġ OLAN PLAN ÇALI ġ MALARI 55 3. 1. LEF KOġA Ġ MAR PLANI (NI COSI A MASTER PLAN) 55 3. 1. 1. Lef koģa Ġ mar Planı ( NMP) Biri nci AĢa ması (1981-84)... 56 3. 1. 2. Lef koģa Ġ mar Planı ( NMP) Ġki nci AĢa ması (1984-1985)... 66 3. 1. 3. BaĢkent LefkoĢa Ġ mar Planı... 85 3. 2. DE ĞERLENDĠ RME. 88 4. LEFKOġ A SURLARĠ ÇĠ ÖNERĠ KORUMA PLANI YAKLAġI MI... 90 4. 1. KE NTĠ N TARĠ HSEL YAPI SINI N ÖZELLĠ KLERĠ 92 IV
4. 1. 1. Kenti n Öne mli Tari hi Değerleri... 92 4. 1. 2. Pl anl a ma Amacı... 103 4. 1. 3. Pl anl a ma Hedefleri.... 103 4. 1. 3. 1. Mi mari Ve Kentsel Kalite Yönünden Ol uml u Bir Çevreyi Sağl ayacak Hedefler... 104 4. 1. 3. 2. Sosyal Ve Kült ürel Büt ünl eģ meyi Sağl ayacak Hedefler... 104 4. 1. 3. 3. Sağlı k Ve Konf or KoĢulları nı ĠyileĢtir meye Yönelik Hedefler. 104 4. 1. 3. 4. ĠĢlevsel Yet erliliği Sağl ayacak Hedefler... 105 4. 1. 3. 5. Opti mu mġletiģi mi Sağl ayacak Hedefler... 105 4. 1. 3. 6. Ekono mi k Destek Ve Uygun Mali yeti Sağl a maya Yöneli k Hedefler. 105 4. 1. 4. Genel Al ansal Analizler Ve Fot oğraflar... 105 4. 1. 4. 1. Ar azi KullanıĢ... 106 4. 1. 4. 2. Bi na Ci nsi... 108 4. 1. 4. 3. Bi na Nitelikleri... 110 4. 1. 4. 4. Kat Yüksekli kleri... 112 4. 1. 4. 5. Mül ki yet Analizi... 114 4. 1. 4. 6. Tescilli Bi nalar... 116 4. 1. 4. 7. Sent ez ve Değerlendir me... 118 4. 1. 5. Sosyal Yapı... 120 4. 1. 5. 1. Hane Hal kı Büyükl üğü... 120 4. 1. 5. 2. Hanede ÇalıĢan KiĢi Sayısı... 121 4. 1. 5. 3. Hanede ÇalıĢan KiĢileri n YaĢ Dağılı ml arı... 121 4. 1. 5. 4. Böl gede YaĢayan KiĢilerin Eğiti m Dur umu... 122 4. 1. 5. 5. Anket Yapılan Konutların Mül ki yet Dur umu... 123 4. 1. 5. 6. Suriçi Böl gesi nde YaĢayanl arı n Böl geye Nerelerden Gel di ği.. 124 4. 1. 5. 7. Suriçi Al anı nda YaĢayanları n Böl geye GeliĢ Sebebi... 124 4. 1. 5. 8. Suriçi Al anı nda YaĢayanları n Böl geye GeliĢ Tari hi... 125 4. 1. 5. 9. Böl gede Eksi kli ği Duyulan Donatılar... 126 4. 1. 5. 10. Böl gede ÇalıĢanları n Meslek Dağlı mı... 127 4. 1. 6. Değerlendir me... 128 4. 1. 7. Ekono mi k Yapı... 128 4. 1. 7. 1. Ti caret Faali yetleri... 129 4. 1. 8. Pl anl a ma Al anı nda Kor uma Ve GeliĢtir me Kararları nı n Veril mesi. 130 V
4. 1. 8. 1. Tü m Böl geye ĠliĢki n Genel Planla ma Kararları... 131 4. 1. 8. 2. Sosyal Ve Kült ürel Yapıya Yöneli k Kararlar... 134 4. 1. 8. 3. Fi zi ksel Yapı ya Yöneli k Kararlar... 134 4. 1. 8. 4. Ul aģı ma Yöneli k Kararlar... 137 4. 1. 8. 5. Yapıları n Kullanı mı na ĠliĢki n Kararlar... 137 4. 1. 8. 6. Değerlendir me... 142 4. 1. 9. Lef koģa Suriçi 1/ 500 Tasarı mprojesi... 142 4. 1. 9. 1. Yapılara Uygul anacak Müdahal e Bi çi ml eri... 142 4. 1. 9. 2. Yapı Çevreleri ni n Düzenlenmesi ne ĠliĢki n Kararlar... 143 5. SONUÇ VE ÖNERĠ LER....145 KAYNAKLAR 148 EKLER 152 ÖZGEÇMĠ ġ 173 VI
KI SALT MALAR UNDP : United Nati ons Devel opme nt Progra mme UNOPS : United Nati ons Office For Project Servi ces KKTC : Kuzey Kı brıs Türk Cumhuri yeti NMP : Ni cosi a Master Pl an KT MMOB : Kı brıs Türk Mühendis Ve Mi mar Odal arı Bi rli ği KTFD : Kı brıs Türk Federe Devl eti UNHCR : United Nati ons Hi gh Co mmi ssi oner For Ref ugees EU ( EEC) : European Uni on Has- Der : Hal k Sanatl arı Derneği VII
ġekġ L LĠSTESĠ Sayf a No: ġekil 1. 1 ÇalıĢ manı n Kapsa mı ve te mel böl üml eri... 3 ġekil 2. 2 Kı brıs Haritası... 6 ġekil 2. 3Kı brıs taki eski yerleģi ml er (1882).... 7 ġekil 2. 4 Kuzey Kı brıs tarihi eserler ve kalı ntıları n haritası.... 7 ġekil 2. 5 LefkoĢa Surları ( Venedi k Döne mi)... 8 ġekil 2. 6 Venedi k Surları içi n hazırlanan plan örnekl eri (1882).... 11 ġekil 2. 7Venedi k Surları (1997)... 13 ġekil 2. 8 Venedi k Surları (2002)... 13 ġekil 2. 9 Büyük Han (1928)... 15 ġekil 2. 10 Büyük Han (2002)... 16 ġekil 2. 11 Büyük Han ı n kent içi ndeki görünümü. (1959)... 16 ġekil 2. 12Alt katı Lusi gnan döne mi ne ait üst katı ysa Os manlı stili eski konut.... 18 ġekil 2. 13 St. Sophi a katedrali ni n Os manlı döne minde ca mi olarak kullanılmaya baģlanması.... 19 ġekil 2. 14 Ġngiliz Döne minde YerleĢi mi n surlar dıģı na taģ maya baģla ması ve yeni ul aģı mbağl antıları.(1882... 21 ġekil 2. 15 Ġngiliz Döne minde i nģa edilen bet onarme apart man örneği (2002).... 22 ġekil 2. 16Ġngiliz Döne mi nde i nģa edilen bet onar me apart man örneği (1959).... 23 ġekil 2. 17 Ti cari akti vite ve kentsel geliģi myönü. (1882)... 24 ġekil 2. 18 Eski Luzi nyan Sarayı.... 25 ġekil 2. 19 Bugünkü Mahke me bi naları.... 25 ġekil 2. 20 Ġngiliz Döne minde geniģletil miģ yol ve köģeleri düzenl enmi Ģ bi na örneği.... 26 ġekil 2. 21 Mahke me Bi naları (1959).... 26 ġekil 2. 22Lusi gnan evi... 45 ġekil 2. 23Der viģ PaĢa Konağı müze olarak sergilenen sela mlı k böl ümü.... 46 ġekil 2. 24 Rest orasyonu tama ml anan Büyük Han artık zi yaret edilebil mektedir.. 46 ġekil 2. 25Güzel Sanatlar Ort aokul u bi nası avl usu.... 47 ġekil 2. 26 Mahke me bi naları iç avl usundan görünümü.... 48 ġekil 2. 27 TC ni n Kat kıları ile Gerçekl eģtirdi ği Uygul a ma alanları nı gösteren pafta... 49 VIII
ġekil 2. 28Girne Caddesi kal dırı mdüzenl e mesi yapıl dı ktan sonra.... 50 ġekil 2. 29Surlar (rest orasyondan önce).... 51 ġekil 2. 30Surlar (rest orasyondan sonra).... 52 ġekil 2. 31Seli mi ye YayalaĢtır ma Projesi sonrası.... 53 ġekil 2. 32 Ul uslar arası örgütleri n kat kıları yla gerçekl eģtirilen proje alanl arı... 54 ġekil 3. 33Önceli kli Rehabilitasyon alanları nı ol uģturan homoj en alanlar (1982)... 57 ġekil 3. 34 1982 yılında belirlenen kategorilere göre korunacak bi na ve alanlar (1982).... 62 ġekil 3. 35Suriçi ni n 1881 yılındaki durumu (1982).... 64 ġekil 3. 361881 yılından 1981 yılına yol Ģe ması ndaki değiģi kli kler (1982).... 65 ġekil 3. 371981 yılında hazırlanan kat yüksekli kleri analizi (1982).... 65 ġekil 3. 38Suriçi ni n 1981 Yılı ndaki durumu (1982)... 66 ġekil 3. 39ÇalıĢ ma alanı ve özel proje alanları (1985).... 67 ġekil 3. 40Ġ mar Pl anı çalıģ ma alanı (1985)..... 68 ġekil 3. 41Al anl ara yapılacak olan müdahal e biçi mleri (1985).... 70 ġekil 3. 42Trafi k ve Ul aģım paftası( YeĢil Hat ol ması koģul unda) (1985).... 71 ġekil 3. 43Trafi k ve Ul aģım paftası( YeĢil Hat ol madı ğı koģullarda) (1985).... 72 ġekil 3. 44 Mul a burcundan, Loredano burcuna kadar olan hendek alanı peyzajı (1985).... 74 ġekil 3. 45Kor uma politikal arı paftası (1985).... 77 ġekil 3. 46At at ürk Meydanı Avan Proj esi (1985).... 78 ġekil 3. 47At at ürk Meydanı(2002).... 79 ġekil 3. 48Girne Kapısı Avan Projesi (1985).... 79 ġekil 3. 49Girne Kapısı (2002).... 80 ġekil 3. 50Büyük Han ve Çevresi yayalaģtır ma avan projesi (1985).... 81 ġekil 3. 51Büyük Han iç avl usu (rest orasyonu ta ma ml anmı Ģ 2002).... 81 ġekil 3. 52Büyük Han ı n iç görünü mü. (1959)... 82 ġekil 3. 53Arab Ah med Alanı GeliĢtir me Projesi Planl a ma Politikaları Paftası (1985).... 83 ġekil 3. 54: Arabahmet Mahallesi Konakl arı ( Rest orasyondan sonra)... 84 ġekil 3. 55Seli mi ye Al anı GeliĢtir me Projesi Tasarı mpaftası (1985).... 85 ġekil 3. 56Ġ mar planı alanı (1999).... 86 ġekil 4. 57: 1996 Tari hli Hava Fot oğrafı... 91 ġekil 4. 58 LefkoĢa Suriçi nde yer alan tari hi eserler.... 93 IX
ġekil 4. 59Girne Kapısı.... 94 ġekil 4. 60At at ürk meydanı ve Venedi k süt unu.... 94 ġekil 4. 61At at ürk meydanı ve Venedi k süt unu.... 95 ġekil 4. 62Sarayönü Ca mii... 96 ġekil 4. 63Arap Ah met Ca mii... 96 ġekil 4. 64Der viģ PaĢa Konağı Cepheden görünümü... 97 ġekil 4. 65Der viģ PaĢa Konağı cephe ve iç görünümü.... 97 ġekil 4. 66 Büyük Ha mam... 98 ġekil 4. 67 Ku marcılar Hanı... 99 ġekil 4. 68 Büyük Han.... 99 ġekil 4. 69Seli mi ye Ca mi i görünüģü ve Seli mi ye Ca mii mi nberi.... 100 ġekil 4. 70 Bedesten... 100 ġekil 4. 71 Bedesten görünü m.... 101 ġekil 4. 72Sultan Mah mut Küt üphanesi iç görünümü.... 101 ġekil 4. 73 HaydarpaĢa camii giriģ kapısı.... 102 ġekil 4. 74 Lusi gnan Evi.... 102 ġekil 4. 75 Arazi KullanıĢ Paftası... 107 ġekil 4. 76 Bi na Ci nsleri Paftası... 109 ġekil 4. 77 Bi na Nit elikleri Paftası... 111 ġekil 4. 78 Kat Yüksekli kleri Paftası... 113 ġekil 4. 79: Mül ki yet Analizi Paftası... 115 ġekil 4. 80 Bi na Tescil Dur umu... 117 ġekil 4. 81 Sent ez Paftası... 119 ġekil 4. 82 Planl a ma alanı böl geleri anaht ar paftası... 133 ġekil 4. 83 Tari hi dokuya uyu msuz yeni bi naları n bul unduğu alanl arı gösteren pafta... 136 ġekil 4. 84 Mevcut Ul aģım Aksl arı... 138 ġekil 4. 85 Öneri Ul aģı mpaftası... 139 ġekil 4. 86 Genel plan kararları paftası... 140 ġekil 4. 87 Önerilen Yapı Kullanı ml arı paftası... 141 ġekil 4. 88 Bi nal ara Uygulanacak Müdahal eler Anaht ar Paftası... 144 X
TABLO LĠ STESĠ No: Sayfa Tabl o 2. 1 Kı brıs adası kronol oji k tari hi.... 5 Tabl o 2. 2 Tari hi değerlerin rest orasyonu, bakı mve onarı mı içi n ayrıl mı Ģ olan büt çe ve yapılan harca mal ar. (1996-2002)... 42 Tabl o 2. 3 1995-1999 (1-23 Haziran a kadar) eski eserleri koruma fonu nun yaptı ğı harca mal arı gösteren dökü mtabl osu ( 26/ 6/ 199)... 43 Tabl o 2. 4 Eski eserleri n bakı mve onarı mı içi n giderler ( 1997-2001)... 44 Tabl o 3. 5 1982 tari hi nde hazırlanan Kentsel Kor uma Rapor u Probl e m Tespit Tabl osu.... 60 Tabl o 4. 6 LefkoĢa Suriçi Al anı Arazi Kullanı m Dağılı mı.... 108 Tabl o 4. 7 LefkoĢa Suriçi Al anı Bi na Ci nsi Dağılımı.... 110 Tabl o 4. 8 LefkoĢa Suriçi Al anı Bi na Dur umu Dağılı mı.... 112 Tabl o 4. 9 LefkoĢa Suriçi Al anı Kat Yüksekli kleri Dağılı mı.... 114 Tabl o 4. 10 LefkoĢa Suriçi Al anı Tescilli Bi nalar Dağılı mı.... 116 Tabl o 4. 11 Hanehal kı Sayısı.... 120 Tabl o 4. 12Hanehal kı Sayısı Dağılı mı.... 120 Tabl o 4. 13 Hanede ÇalıĢan KiĢi Sayıları.... 121 Tabl o 4. 14Hanede ÇalıĢan KiĢileri n Dağılı mı.... 121 Tabl o 4. 15 Hanede ÇalıĢan KiĢileri n YaĢ Dağılı mları.... 122 Tabl o 4. 16Hanede ÇalıĢan KiĢileri n YaĢ Dağlı mı.... 122 Tabl o 4. 17 Böl gede YaĢayan KiĢileri n Eğiti m Duru mu.... 122 Tabl o 4. 18Böl gede YaĢayan KiĢileri n Eğiti m Duru mu.... 123 Tabl o 4. 19 Konutları n Mül ki yet Dur umu.... 123 Tabl o 4. 20Konutları n Mül ki yet Dur umu.... 123 Tabl o 4. 21 Suriçi nde YaĢayanl arı n Böl geye Nerelerden Gel di ği.... 124 Tabl o 4. 22 Suriçi nde YaĢayanl arı n Böl geye Nerelerden Gel di ği.... 124 Tabl o 4. 23 Böl geye GeliĢ Tari hleri.... 125 Tabl o 4. 24Böl geye GeliĢ Tari hleri.... 125 Tabl o 4. 25 Böl geye GeliĢ Tari hi.... 125 Tabl o 4. 26Böl geye GeliĢ Tari hi.... 126 Tabl o 4. 27 Eksi kli ği Hissedilen Donatılar.... 126 Tabl o 4. 28Eksi kli ği Hissedilen Donatılar.... 127 XI
Tabl o 4. 29 Böl gede ÇalıĢanl arı n Meslek Dağılı mı.... 127 Tabl o 4. 30 Böl gede ÇalıĢanl arı n Meslek Dağılı mı.... 127 Tabl o 4. 31 Ti caret anketleri nden el de edilen is konusu dağılı mı.... 128 Tabl o 4. 32 Ti caret biri mi ni n açılıģ tari hileri tabl osu.... 129 Tabl o 4. 33 Ti cari biri ml erin daha önceki kullanı mbi çi ml eri tabl osu.... 130 Tabl o 4. 34 Yeni bir iģyeri kur mak isteseydi niz, iģini zi Ģehri n neresi nde kurardı nız?... 130 XII
KUZEY KI BRI S TÜRK CUMHURĠ YETĠ NDE TARĠ HĠ DEĞERLERĠ KORUMA YAKLAġIMLARI VE LEFKOġA SURĠ ÇĠ ÖNERĠ KORUMA PLANI ÖZET Tari hi değerleri kor uma yakl aģı ml arı nı n, Kı brıs kapsa mı nda el e alındı ğı bu çalıģ manı n il k böl ümünde ni çi n bu konunun seçil di ği, a maç, i çeri k ve çalıģ ma yönt e mi açı klanmı Ģtır. Konunun seçi m nedeni Kı brıs ta kor uma yaklaģı ml arı nı n henüz t a m anl a mı yl a düzenl enme mi Ģ ol ması ve sorunl ara çözebilecek yet erlilikte ol ma ması dır. Ġki nci böl ümde, Kı brıs ta t ari hi değerleri koru ma anl ayıģı nı n t ari hsel geliģi mi incelenmi Ģtir. Kı brıs ta tari hi değerleri koruma anl ayıģı nı n yasal boyut a taģı nması 1878 yılında Ġngiliz Egemenli ği döne mi ne rastlamakt adır. Üçüncü böl ümde, çalıģ ma al anı ol arak seçilen LefkoĢa Suriçi böl gesi nde daha önceki yıllarda yapıl mıģ ol an kor uma pl anl arı Ģehir pl ancısı gözüyl e i ncelenmi Ģ, uygul a ma ve planl a ma sorunl arı ortaya kon muģt ur. Son böl üm ol an dör düncü böl ümde ise, daha önce yapıl mıģ ol an kor uma pl anl arı nı n değerlendiril mesi ıģığı nda yeni bir koruma planı yakl aģı mı öneril miģtir. Kor uma pl anl arı nı n uygulanabilirliliği ni sağl ayan en öne mli et ken pl anı nı n bir büt ün ol arak t asarlanması dır. Plan, bir büt ün ol arak el e alınarak sağlı klı yürüt ül düğü öl çüde baģarılı ol ur. Dör düncü böl ümde, bu düģünce ile hareket edilerek Lef koģa Suri çi böl gesi sosyo-ekono mi k yapısı ndan bi naları na kadar det aylı ol arak i ncel enmeye çalıģıl mıģtır. Daha sonra, veriler değerlendirilerek kararlar üretil miģtir. XIII
CONSERVATI ON POLI CI ES ON HI STORI C HERI TAGE I N TURKI SH REPUBLI C OF NORTHERN CYPRUS AND NI COSI A WALLED CI TY CONSERVATI ON PLAN SUMMARY The first chapt er of t his study whi ch is about t he appr oaches of conservati on policies in t he scope of Cypr us, the reason of choosi ng t his t he me, t he obj ecti ve, cont ext and the met hodol ogy of t he research has been expl ained. The reason of t he sel ecti on of this t he me is t hat t he conservati on policies i n Cyprus is not co mpl etel y arranged and insufficiency t o sol ve t he probl e ms. In t he second chapt er t he hist orical process of conservati on appr oach i n t he i sl and i s st udi ed. The l egalizati on of t he conservati on approach i n Cypr us coi nci ded t he age that the British soverei gnty is established over the island. In t he t hird chapt er t he precedi ng conservati on ur ban pl ans t hat have been made i n Ni cosia walled cit y as the st udy case is exa mi ned and t he pl anni ng pr obl e ms are exposed. In t he f ourt h chapt er as the concl usi on, a recent conservati on ur ban pl an i s pr oposed wit h t he consci ousness on t he base of the plans made before. The most consi derabl e t echni que t o achi eve t he impl e ment ati on of conservati on pl an is t he co mprehensi ve pl anni ng appr oach. Pl anni ng pr ocess can be successful if onl y it is consi dered as a t ot al fact. In t his poi nt of vie w, i n t he f ourt h chapt er t he soci al econo mi c conditions and t he constructi on struct ure of Ni cosia Walled cit y is researched i n detail. Fi nally, decisi ons are made as the outcome of this st udy. XI V
1. GĠ RĠ ġ Kür eselleģen dünya ortamı nda en büyük birlikteliklerden biri ol an Avr upa Birli ği topl ul uğunun hayatı mı zda et ki n r ol oyna maya baģladı ğı Ģu süreçte sı k sı k günde me gel en Kı brıs sorunu, sadece politik ve sosyal açıdan değil kentleri n fizi ksel yapısı nı da et kileyen bir sorun olarak da öne mtaģı makt adır. Uzun savaģ döne mi ni n ar dı ndan yaģanan belirsizlik ve çözü msüzl ük ort a mı nda kentler ve özellikle eski kent mer kezl eri köhne meye bırakıl mıģtır. Lef koģa Suriçi böl gesi de en eski mer kezl erden biri ol arak bu gerilemeden payı nı al mı Ģtır. Ancak, kentsel ve dokusal öl çekt e ki mliği ni yitir me mi Ģ ol ması ndan dol ayı UNOPS ve UNDP gi bi ul uslararası kur ul uģların il gisi ni ve yatırı ml arını çek meyi baģar mı Ģtır. Tez konusu çerçevesi nde, uzun yıllar baģkent olmayı sürdür müģ, birçok pr oj eye ev sahi pli ği yapmı Ģ ol ması ndan dol ayı LefkoĢa kenti çalıģ ma alanı olarak seçil miģtir. Lef koģa üzeri ne pek çok yazılar, kitaplar ve t ezl er yazıl mıģtır. Bunun nedeni bu kenti n, zengi n t ari hi ve bin yıla yakı n bir süredir Kı brıs ı n baģkenti ol arak kal abil mi Ģ ol ması dır. Bu yerleģ me, birçok uygarlı ğı n eserleri ni bünyesi nde büt ünl eģtirebil mi Ģ bu da, birçok araģtır macı nı n ilgisi ni çekmi Ģtir ve çekmeye de deva medecektir. Lef koģa nı n t ari hsel geçmi Ģi bu kadar il gi çekerken, bugünl erde karģılaģtığı sor unl ara çözü m bul unması na yöneli k çalıģ mal ar ne yazı k ki yet ersiz kal makt adır. Bu sürece bağlı ol arak, kenti n t arihi dokusu günden güne yok ol makt adır. Bu yok ol uģun en öne mli sebepl eri K. K. T. C de t ari hsel çevre kor umaya yöneli k ör gütlenme ve yasal düzenl e me adı na yapılan çalıģ mal arı n çok yavaģ geliģ me gösteri yor ol masıdır. Bunun yanı nda Lef koģa nı n zengi n t ari hi mirası nı n yitiril mesi, tari hi dokunun öne mi ni n bilinme mesi ne ve benimsen me mesi ne bağlı dır. Hal kı n bilinç eksi kli ği ve yasal süreci n yet ersizliği, hazırlanan pr oj eleri n uygul ana mayıģı LefkoĢa nı n t arihi mirası nı kor uyabil mek içi n gerekli za manı n hızla tükenmesine sebep ol makt adır. 1
1. 1. ÇalıĢ manı n Amacı Bu çalıģ mayl a a maçl anan kor uma politikaları nı n Kı brıs ta nasıl geliģtiğini, bugüne kadar geçirdi ği süreci ve bugün ne dur umda ol duğunu i ncele mektir ve çalıģ ma al anı na uygun koruma politikaları geliģtirebil mektir. Lef koģa Suriçi öneri koruma pl anı yakl aģı mı, önceden yapıl mıģ çalıģ mal ar t e mel alı narak, Suriçi ni n bi n yıllık yaģa mı nda kazandığı ve yitir mekt e ol duğu mi rası n kor unması nda farklı bir ıģı k yakmayı a maçl ayarak hazırlanmı Ģtır. 1. 2. ÇalıĢ ma Yönte mi Tez konusu ve çalıģ ma al anı nı n belirlenmesi ni n ardı ndan konunun genel çerçevesi ol an K. K. T. C de kor uma yakl aģı ml arı ile il gili bil gi t opl anması a macıyl a kaynak araģtır ması yapıl mıģtır. Ġki nci böl ümün de ana baģlı ğı ol an bu konu i çerisi nde t ari hsel süreci n kr onol oji k ol arak t anı ml anabil mesine yöneli k; Kı brıs, Türki ye ve yurt dıģı nda yayı ml anan kaynakl ara ulaģıl mıģ,ilgili web siteleri taranmı Ģtır. Kor uma politika ve yaklaģı ml arı nı belirle mekt e öne mli bir rol üstlenmi Ģ ol an yasal kaynakl ar ve değerlendirmel er, bire bir res mi kuru ml arla görüģül erek el de edil miģtir. Dör düncü böl ümde hazırlanan Lef koģa Suriçi Öneri Kor uma Pl an Yakl aģı mı çerçevesi nde gerekli halihazır haritaları n 1927 yılına ait ol ması ve güncelleģtiril mi Ģ dijital haritaları n bul unma ması nedeni yle el de edebilen Ģekli yle hali hazır haritalar dijital orta ma akt arıl mıģtır. Kor uma Pl anı hazırlanması aģa ması nda arazide t espit ve gözl e m çalıģ mal arı yapıl mıģtır. Ka mera ve f ot oğraf çeki ml eri alanı n daha rahat al gılanabil mesi ve tanıtı mı nı n sağlanması amacı yl a hazırlanmı Ģtır. Yapılan arazi tespitleri NETCAD kullanılarak dijital orta mda hazırlanı p sunul muģt ur. Ar azi çalıģ mal arı nı n yanısıra böl gedeki sosyo-ekono mi k yapı nı n kor uma pl anı na et kisi ni n i ncel enebil mesi i çi n anket çalıģ ması yapıl mıģtır. Anket soruları t escilli ve tescilsiz bi nalarda ot uran kiģilere ayrı ayrı sorularak değerlendiril miģtir. 2
ġekil 1. 1 ÇalıĢ manı n Kapsa mı ve te mel böl üml eri 3
2. KI BRI S TA TARĠ HĠ DEĞERLERĠ KORU MA ANLAYI ġini N BAġLANGI CI VE GELĠ ġġ MĠ Bu böl ümde Kı brıs Adasında hükü m sür müģ uygarlıkları n Lef koģa kenti ne kattı ğı ve kaybettirdi ği t ari hi değerleri n genel bir çerçeve i çerisi nde t anı mlanması na çalıģıl mıģtır. Bunun yanı sıra, daha sonra hazırlanacak öneri kor uma amaçlı i mar pl anı na ıģı k t utacak Ģekilde, kor unması gereken belli baģlı tari hi değerlerin hangi yönl eri yle öne mli ol duğu ve neden korunması gerekti ği ne deği nil meye çalıģıl mıģtır. Tü m kura mcılar ve kültür ada ml arı nca pek çok kez belirtildi ği gi bi t ari hi değerleri kor uma uygar ol manı n en öne mli öğel eri nden biri dir. Tari hi değerleri kor uma uygarlı ğı n bir göst ergesi ol duğu kadar bir t opl uma ki mli k kazandıran, t opl u m bireyl eri arası ndaki bağı kuvvetlendiren, yaģadıkl arı yörelere saygılı kılan ve o yöreye sahi p çı kması nı sağl ayan bir araçtır. Buna bağlı ol arak, yaģadı ğı yeri beni mseyen ve sahi p çıkan hal kı n kor uma isteği ni n daha da geliģ mi Ģ ol acağı söyl enebilir. Ör neği n, Venedi k döne mi nde yaģandı ğı gi bi Cu mhuri yeti n öne msi z bir parçası ol arak gör ülen LefkoĢa kenti nde 1567 yılında yaģanan yı kı m, yaģanan yöreye saygı duyul mayıģı nı göster mekt edir. Bi rçok ül kede ol duğu gibi Lef koģa kenti nde de önceki çağl arı n yapıları sonraki kuģakl ar t arafı ndan mal ze me ocağı ol arak kullanıl mıģtır. Kendi ni kurtaracak kadar gör ke mli ve güçl ü ol an büyük sanat ür ünü anıtlar ise, yeni kullanıcıları n zevki ne ve istekleri ne göre değiģikli klere uğra mı Ģtır. Osmanlı döne mi nde, Lusignanlılar tarafı ndan i nģa edilen St. Sophi a kat edrali ni n, ca mii ol arak kullanıl maya deva m et mesi de buna bir örnek teģkil et mekt edir. Her uygarlı k, bul unduğu yöreye i z bırakmak iste mi Ģ ancak bunu yaparken bir önceki ni yok et me yol una git miģtir. Bugün el de kal an t ari hi değerleri n topl uml arı n kor uma kaygısı ile ol duğu sonucuna var mak pek mü mkün değil dir. Buna rağ men, günü müze kadar gel ebilen t ari hi değerler Kı brıs adası na da mgası nı vur muģ uygarlıkları tanı ma mı za yardı mcı olabilecek nitelik ve niceli ktedir. 4
2. 1. Lusi gnan Döne mi Öncesi Kı brıs Adası uzun yıllar coğrafi konu mu nedeni yle birçok Ġ mparat orluğun ve krallığı n deneti mi altına gir mi Ģtir. Bu Ġ mparat orlukları n ve krallıkları n özelli kle adanı n mer kezi nde bul unan Lef koģa kenti ni n fizi ksel değiģi mi nde önemli et kileri ol muģt ur. Bu sebepl e, Kıbrıs ı n yazılı kaynakl ara göre M. Ö. 7000-3000 tari hleri ne kadar uzanan geç mi Ģi bu böl ümde kısaca anlatıl mıģtır.[1,s. 43] MÖ 7000-3000 MÖ 3000-1450 MÖ 1450-700 MÖ 700-545 MÖ 545-345 MÖ 345-290 MÖ 290-58 MÖ 58- MS 395 MS 395-1190 Tabl o 2. 1 Kı brıs adası kronoloji k tari hi. [2] Yeni TaĢ Devri Br onz Çağı Eski Mı sır Ege menli ği As url ular Ege menli ği Ġran Pers Ege menli ği Eski Yunan ( Hel en) Egemenli ği Pt ol e mi k Krallığı Ege menli ği Ro malılar Ege menli ği Bi zans Ege menli ği 1190-1191 Ġngiliz Ege menli ği 1191-1489 Lusi gnan Ege menli ği 1489-1570 Venedi k Ege menli ği 1570-1878 Os manlı Ege menli ği 1878-1960 Ġngiliz Ege menli ği 1960-1974 Kı brıs Cu mhuri yeti 1974-1983 Kı brıs Türk Federe Devleti- Kı brıs Ru m Yöneti mi 1983 Kuzey Kı brıs Türk Cu mhuri yeti Kı brıs, M. Ö. 2300-1050 yılları arası ndaki Tunç Çağı nda, Doğu Akdeniz ül keleri arası nda bakır i hraç eden ül kel eri n baģı nda yer al mı Ģtır. Bu t ari hlerde Kıbrıs adası belli aralıklarla Hitit Ġmparat orl uğuna bağlı kal mı Ģtır. M. Ö. XIII- VIII. Yüzyılları arası nda Kı brıs ı n değiģi k böl geleri nde Aka, Dor ve Feni ke kol onileri kur ul muģt ur.[1,s. 43] 5
ġekil 2. 2 Kı brıs Haritası [3] Bundan sonraki Tunç Çağı nda ( M. Ö. 2300-1050) Kı brıs Doğu Akdeniz ül keleri arası nda bakır i hraç eden ül keleri n baģı nda yer almı Ģtır. Bu döne mi t aki ben Kı brıs ı n öne mi ni n art ması yla, adanı n değiģi k böl geleri nde Aka, Dor ve Feni ke kol onileri kur ul muģt ur ( M. Ö. XIII-VIII).[4,s. 5] Kı brıs adası, daha sonra ardı ardı na Asur, Mı sır ve Pers haki mi yeti ne gir miģtir. M. Ö. 332 yılında adaya on yıl süreyl e Büyük Ġskender in ege menli ği nde kal mı Ģ, öl ümüyl e birlikte adanı n t a mamı Mı sırda yaģayan Pt ol omai os Kr alları nın i daresi ne gir mi Ģtir.[4,s. 5] 6
ġekil 2. 3Kı brıs taki eski yerleģi ml er (1882). [5] 1185-1191 yılları arası nda Kı brıs a haki m ol an Ġsak Ko mnenus un ar dı ndan Arsl an Yür ekli Ri chard ı n eli ne geçen ada, daha sonra Te mpl er ġöval yeleri ne satıl mıģtır. Ancak, ġöval yeleri n Ar slan Yürekli Ri chard a kirayı öde me mel eri ni n ar dı ndan Kı brıs adası Kudüs Kralı Guy De Luzi gnan a hediye edil miģtir.[1, s. 43] ġekil 2. 4 Kuzey Kı brıs tari hi eserler ve kalı ntıları n haritası. [2] Bu döne mi n ar dı ndan 1192-1498 yılları arası nda Lusi gnan Döne mi yaģanmı Ģtır. Lusi gnan döne mi ne yöneli k kaynakl ara eriģilebil mesi ve hal en Lef koģa Suri çi böl gesi nde bu döne me ait et kileri n ve eserleri n bulunması nedeni yle bu döne m daha det aylı olarak ele alınmı Ģtır. [3,s. 6] 7
ġekil 2. 5 LefkoĢa Surları ( Venedi k Döne mi) [4] 2. 2. Lusi gnan Döne mi (1192-1489) Ve Me kansal GeliĢi m Ort açağ da t üm dünyada hükü m süren savaģlar nedeni yle Ģehirleri n güvenli ği ön pl anda t ut ul muģ ve buna göre t asarlanmı Ģtır. Bu döne mde de savunma, Bi zans döne mi nde ol duğu gi bi, önceli kli ol muģt ur. Bi zans döne mi nde Ġ. S. 600 yılı nda baģlayı p 300 yıl süren Arap akı nları sonucunda Konst anti ya ( Sal a mi s) t erk edili nce idare mer kezi daha güvenli bir yer ol an Lef koģa ya t aģı nmı Ģtır. LefkoĢa, Mesar ya ovası nı n ortası nda ve Kı brıslı Tür kl eri n Kanlı dere dedi ği Kı brıslı Ru ml arı n res mi mer cileri tarafı ndan Pedhi eos, t üm Kı brıs Türk ve Ru m hal kı nı n Pit hki as di ye adl andırdı ğı dereni n düzlükt e doğuya doğr u yön değiģtirirken yaptı ğı kı vrımı n i çi nde kur ul muģt ur.[6, s. 6-7] Böl geni n güvenli ol masını n yanı nda Kanlı dere nin ( Pedhi eos) de et kisi yle t oprağı veri mli dir. Bu özelliklerinden dol ayı bu al anda birbiri ardı na ve birbiri üzeri ne bazı kentler kur ul muģt ur. Ġ. S. 1192 yılı nda Adayı Templ ardan ( Mabetlilerden) devral an eski Kudüs Kr alı Fransız asıllı Guy de Lusi gnan da Kı brıs Lor du sıfatıyl a gel di ği Kı brıs ta kendi ne baģkent ol arak Lef koģa yı seç mi Ģtir. Bu yıl dan iti baren Kı brıs bağı msı z bir krallık ol arak en zengi n ve en geliģ miģ döne mi ni yaģa mı Ģtır. 1489 yılı na dek sürecek ol an Lusi gnan döne mi nde önceli kli ol mayan Lef koģa kenti büyüyüp, güzel ve gör ke mli katedrali, büyük ve göst eriģli sarayları, kiliseleri, Ģapelleri, 8
zi yaret gah, manastır, konak, geniģ meyve bahçeleri ve benzeri yerleri ile ünü ada sı nırları nı aģı p Batı ülkel eri ne dek yayılan bir kent hali ne gel mi Ģtir. Kenti n geliģebil mesi i çi n bağı msız bir krallığı n yöneticileri ol an Lusi gnan Kr aliyet Ailesi ül ke gelirleri ni n bir bölü münü böl geye harca mı Ģtır. Çünkü Lef koģa bu döne mde baģkent ol ması nı n yanısıra büyük bir di ni mer kez özelliği de t aģı makt aydı. Feodal bir yöneti m bi çi mi ni beni mse mi Ģ ol an Lusi gnanlılar bu döne mde yerli hal kın e meği ni sömür mek pahası na da olsa yurt edi ndi kleri bu Akdeni z Adası nı bir t araftan i mar et mi Ģ, öte yandan da savun ması nı güçlendir mi Ģtir. [6,s. 11] Lef koģa kenti ni n il k surları Lusi gnan döne mi nde inģa edil miģtir. Kenti 1211 yılı nda zi yaret eden Kont Wil brand von Ol denbur g a göre ise bu yıl da kentin hi sarı nı n ol madı ğı ancak güçl ü bir kal esi ol duğu anl aģıl makt adır. Lusi gnanlılar Ģehri saran 7 mil geniģliği nde, yüksek, barut devri mi öncesi Ort açağ Ģehir duvarları stilinde, üzeri nde yer yer Ģehre giriģ kapıları nı n bul unduğu çok katlı kul eleri n yer al dı ğı bir sur i nģa et mi Ģlerdi. Lusi gnan döne mi nde Lef koģa kenti günü müzdeki Venedi k surları yla sı nırlandırıl mıģ hali nden daha geniģ bir al ana yayıl mıģtır. Ancak daha sonraki döne ml erde yıkılarak küçült ül müģt ür. Far klı za manl arda Ģehre gel en gezgi nleri n Lef koģa i çi n yazdı kları el e alı ndı ğı nda, Lusi gnan döne mi nde ticareti n ve eğiti mi n çok geliģ miģ olduğu gör ül müģt ür. Hi çbir devl ete bağlı ol mayan Lef koģa bu döne mde, ticarette çevre Ġsla m ve Tür k ül kel eri dahil her ül keyl e serbestçe ticaret iliģkileri ni yür üt müģt ür. Adanı n geliri Kı brıs ta kal makt a ve çeģitli a maçlarla burada harcanmı Ģtır. Bunun yanı sıra, 1336-1341 yılları arası nda adaya gel di ği t ahmi n edilen Von Suchen Lef koģa içi n Ģöyl e söyl e mi Ģ ve eğiti mi n ne dur umda ol duğunu yansıt mıģtır: gök kubbesi ni n altındaki her ul usa ait diller duyul ur, okunur ve konuģul ur. Tü m bu diller özel okullarda öğretilir. [6]s. 9 Lusi gnan döne mi nde hızlı bir geliģ me i çi ne giril miģse de yoğun bir yapılaģ ma gör ül me mi Ģtir. Ancak bu döne mde kenti n mi marisi ni belirleyen, kentsel geliģi mi baģla mı Ģtır. GeniĢ yeģil al anl ara özen göst erilerek bağı msı z konakl arı t erci h eden Lusi gnanl ar Lef koģa da belli bir a maca (savun ma, ticaret, barı nma, vs.) yöneli k il k pl anlı yerleģi mi ol uģt ur muģt ur. Lef koģa da Lusi gnan döne mi nde i nģa edilen kat edraller, kiliseler, sarayl ar, hükü met konakl arı, ka mu kullanı ml arı ( Pazar al anı, 9
kat edral meydanı, hükümet konağı meydanı) dini yerleģi ml er ve birçok konut al anı Os manlı Döne mi ne kadar ana kentsel dokuyu ol uģtur muģ kentsel öğel erdir.[7,s. 28] 2. 2. 1. Lusi gnan Döne mi ne Ait Korunması Gerekli Tari hi Eserler Bu döne me ait hal en ayakt a duran eserler az da olsa bugün bile Lusi gnan kült ürünü ve et kisi ni yansıtabilecek düzeydeki değerlerdir. Burada kısaca t anıtılan bu eserler böl üm3. 1. 1. de daha detaylı olarak i ncelenmi Ģtir. Er meni Kilisesi: M. S. XIII. y. y. a ait ol an yapı yı kıl dı ktan sonra Lusi gnan Kr alı Henry II (1285-1324) tarafı ndan yeni den i nģa edil miģtir.[8,s. 165] Seli mi ye Ca mi si ( Ayasofya Ca mi si, St. Sophi a Kat edrali): M. S. 1208-1326 tari hleri arası nda Lusi gnanlılar döne mi nde i nģa edil miģtir.[8,s. 169] Bedesten ( St. Ni kol as Kilisesi): XI V. y. y. da inģa edil miģ bir Lusi gnan döne mi yapısı dır.[8,s. 170] Haydar PaĢa Ca mi si ( St. Kat eri n Kat edrali): Lusi gnanl ar döne mi nde XI V. y. y. da inģa edil miģtir.[8,s. 174] Lusi gnan Evi: XV: y. y. da i nģa edil miģtir.[8,s. 175] 2. 3. Venedi k Döne mi (1489-1571) Ve Mekansal GeliĢi m Lef koģa Venedi k döne mi nde de adanı n baģkenti olmaya deva m et mi Ģtir. Bu döne mde tari hi değerleri n kor unması adı na özen göst erildi ği ne yöneli k yakl aģıml arı ör nek gör mek mü mkün değil dir. Ta m t ersi ne önceki döne ml erde Ģehri n el de ettiği güçl ü, zengi n tari hsel mirası nı n yok edil di ği bilinmekt edir. Önceli kle, Lusi gnan döne mi nde ol duğu gi bi bağımsı z bir krallık ol mayıģı, Venedi k Cu mhuri yeti ni n deni z aģırı ül keleri nden biri hali ne gel mesi eski zenginli ği ni ve gör ke mi ni kaybet mesi ne neden ol muģt ur. Venedi kliler Kı brıs ı bir yerleģi m yeri nden zi yade, askeri ve ticari sö mür ge, yada kol oni ol arak kullanmı Ģlardır. Bunları n yanı sıra, sı k sı k meydana gel en depre ml er, kuraklık ve çekirge afetleri de ekl eni nce Venedi k döne mi nde LefkoĢa nı n eski canlılık ve zengi nli ği ni yitir miģ ol ması nı n nedenl eri de çoğal mıģtır. Kent 1560 lı yıllarda, Tür k baskıları na mar uz kal mı Ģtır. Bu yıllarda, kenti n Tür kl ere karģı daha kol ay savunul abil mesi i çi n üçt e i kisi ni n 10
yı ktırılarak küçült ül mesi de onun eski gör ke mi ne i ndirilen son dar be ol muģt ur.[7,s. 151] LefkoĢa da hal en ayakta duran Venedi k surları 1567-1570 yılları arasında i nģa edil miģtir. Surlarla birlikte Rönesans ile ortaya çıkan yeni Ġdeal ġehir yakl aģı mı Lef koģa kent pl anı nda da uygul anmı Ģtır. O döne mi n mi marları ndan Gi uli o Savor gnano t arafı ndan yapılan Lef koģa surları Doğu Akdeni z deki PAL MANOVA * Ģehri ni n surları ile benzer pl andadır. Surları n i nģası sırası nda farklı tasarı ml ar üretil miģ ve en sonunda bugünkü hali ni al ması nı sağlayan daire for ml u surları n inģası na karar veril miģtir.[9,s. 10] ġekil 2. 6 Venedi k Surları içi n hazırlanan plan örnekl eri (1882). [5] Surları n i nģası sonrası nda ( 1570) Lef koģa kenti nin mer kezi nde yer al an Pazar al anı dıģı nda yerleģi mi n hi çbir yeri nde al gılanabilen bir sokak dokusu ol uģ ma mı Ģtı. Me vcut sokakl ar ise kapla ması ol mayan kendiliğinden ol uģ muģ yollardı. [9,s. 10] Lef koģa, büyük ve yaygın bir kent gör ünt üsünü Venedi k döne mi ni n sonları na dek sürdür müģt ür. Ancak, Tür kleri n Kı brıs ı al ma niyetleri ni n açı ğa çı kmasıyl a birli kte Venedi kliler bazı savunma önl e ml eri al ma yol una git miģlerdir. Kı brıs a gel en askeri mühendis ve mi marlar Lef koģa nı n stratejik durumunu i ncele mi Ģ eski Lusi gnan * Pal manova, Venedi k Cu mhuri yeti sı nırları i çi nde ol uģturul an pl anl anmı Ģ Rönesans Ģehri dir ve Rönesans döne mi nde ta mol arak tasarlanan ve uygul anan Ġdeal ġehir anlayıģı nı si mgel er. 11
surları kenti n savun ması içi n yet ersiz bul unmuģt ur. Üst eli k kenti n çevresi 7 mil ol duğundan çok sayı da asker ve silah bul undur mayı gerektir miģtir. Bu nedenl e askeri uz manl ar kenti küçült meyi düģün müģ ve St. Sophi a Kat edrali ( Ayasofya: Seli mi ye Ca mii) mer kez ol mak üzere 3 millik bir daire üzerinde yeni surlar yapıl ması na karar veril miģtir. Surları n i nģası sırası nda Venedi kliler pl anl anan sur çevresi nin dı Ģı nda kal an t üm bi nal arı yı kıp, ağaçları kesi p, kentin ortası ndan geçen Kanlı dere ni n güzergahı nı değiģtirerek dereyi kent dıģı na çıkar mı Ģlardır. Yı kılan bi nal ardan sağlanan mal ze meyl e kısa sürede i çi t oprak dolu, dıģı t aģ kaplı daire bir hisar yap mı Ģlardır (1567). [2] Hi sarı n i nģası sırası nda pek çok ev, saray ve muht elif mezhepl ere ait 80 tane kilise yı kıl mıģtır. Bu yı kı ml arın yanı sıra, 1783 yılında Lef koģa yı zi yaret eden Ri char d Pococke adlı Ġngiliz gezgi ni ni n i zleni ml eri nden anl aģıl dı ğı üzere, Kı brıs Kr alları ( Lusi gnan) za manı na ait gör ke mli bi nal arı n Venedi klilerce çağdaģ mi mari ye uygun ol arak onarıl mıģ ol duğu da bili nmekt edir. Venedi kliler Lef koģa kenti ni n i ç strükt üründe pek değiģikli k yap ma mı Ģtır ancak sur duvarları nı n i nģası ile kentsel al anı n küçül mesi, ana kentsel aksı n yeni den düzenl enmesi ve kenti n i çerisi nden geçen nehri n yönünün değiģtiril mesi gi bi kenti n çehresi ne yeni kat kılar yap mı Ģlardır. Kenti n ortası ndan doğu-batı yönünde uzanan Pedhi eos nehri ni n kapl adığı al anı n kullanılabil mesi i çi n nehrin yat ağı surlar dıģı na alınmı Ģtı. Bu al an daha sonra uzun yıllar kenti n ana ticaret ve alıģveriģ aksı nı ol uģt urmuģt ur.[6,s. 36] As keri mi mari ni n en müke mmel ör nekl eri nden biri ol an Lef koģa surları, 5 k m uzunl uğunda, birbiri ne uzaklı kları eģ 11 burçtan ve 3 anıtsal kapı dan ol uģ makt adır. Ma ğusa Kapısı, Baf Kapısı ve Girne Kapısı surlar i çi ni n ve dı Ģı nı n sirkülasyonunu sağla makt adı r. Os manlılar 1571 de adayı el e geçirdi ği za man kent i yi dur umda bir or gani k siste me sahi p, kuzeyi nden güneyi ne doğru uzanan bir ana aksı ol an geliģ miģ bir kent e dönüģ müģt ür.[10, s. 106] 12
ġekil 2. 7Venedi k Surları (1997) [11] ġekil 2. 8 Venedi k Surları (2002) 13
2. 4. Os manlı Döne mi (1571-1878) Kı brıs adası 22 Te mmuz- 9 Eyl ül 1570 yılları arası nda PadiĢah II. Seli m döne mi nde, Lal a Must afa PaĢa t arafından fet hedil miģtir. Bu f eti hten itibaren ada 1878 yılı nda Ġngiliz Yöneti mi ne kiral anana dek Os manlı ege menli ği nde kal mı Ģtır. Os manlı döne mi hal en kenti n koruduğu özgün dokusunu bi çi ml endiren en öne mli süreçtir. Bugün Suriçi böl gesi nin en öne mli odak noktaları nda, kullanılır halde birçok Os manlı yapısı bul unmakt adır. Bu nedenl e kapsa mlı ol arak el e alı nmaya çalıģıl mıģtır. 2. 4. 1. Os manlı Döne mi Mekansal GeliĢi mi Lef koģa Os manlı döne mi nde de adanı n baģkenti stat üsünü kor umuģt ur. Bu döne mde de yi ne önceki uygarlıklara ait yapılar, yeni gelenleri n kült ürel, di nsel istekl eri ne göre Ģekillendiril miģtir. Tür kl eri n Kı brıs a haki m ol duğu döne mde muht elif tari hlerde Lef koģa ya gel en yabancıları n anl attıkl arı ndan, kenti n za manla yapısal karakt er bakı mı ndan büyük değiģi kliğe uğradı ğı anl aģıl makt adır.[6,s. 45] Os manlı Ġ mparat orl uğu feti hten sonra harap ol an adanı n yeni den i marı ve geliģi mi ne yöneli k çalıģ mal ar yapmı Ģtır. Önceli kle, Anadol u nun birçok böl gesi nden zor unl u göçl erle nüf us akt ararak kentsel ve kırsal kesi mlere yerleģtir miģtir. Böylece böl ge nüf usunu güçl endirerek mekanl arı n kullanılır hale gel mesi ni sağla mı Ģtır.[7, s. 120] Os manlı döne mi nde Suriçi böl gesi Tür k kült ürüne uygun Ģekil de düzenl enmi Ģtir. Lusi gnan ve Venedi k döne mi nden kal an geniģ al anlar ve bahçeler, bunl arı çevreleyen bi naları n za manl a yı kılıp yerleri ne yenileri ni n yapıl ması yl a gi derek daral mı Ģ ve Os manlı kentleri ne özgü or gani k dokusuna kavuģ muģtur. Ancak, adanı n i kli msel koģulları na uygun ol arak bu döne mde özel bahçel ere özen gösteril miģ ve yüksek duvarlı i ç avl ular oluģt urul muģt ur. Tü m bu yapısal değiģi klikler uzun bir za man süreci i çi nde, eski ve yeni ni n uyu ml u bir Ģekil de kaynaģ ması yla gerçekl eģtiği nden, Lef koģa uyu ml u bir kent niteliği ni kor uyabil miģtir. Kenti n uyu ml u gör ünü münün ar kası nda kuģkusuz bahçeleri n kor unması ve kent e ayrı bir hava veren Os manlı yapısı ve stili han, ha ma m, ca mii, mescit, tekke, t ürbe, çeģ me gi bi donatı yapıları nı n eklenmesi ol muģt ur.[12,s. 13] 14
Özellikle ticaret ve zanaatı n geliģtirilebil mesi a macı yla Anadol u dan getirilen tüccarları n barı nması i çin öne mli hanl ar yaptırılmı Ģtır. LefkoĢa bu dönemde zirai üreti mi n yapıl dı ğı kırsal kesi ml erden baģka, üretimi n söz konusu ol duğu en öne mli mer kez hali ne gel mi Ģtir. Os manlıları n Lef koģa da il k i nģa ettikleri bi na Büyük Han dır (1571). Bunu t aki ben böl geye daha sonra yeni han ve Pazar al anl arı da ekl enmi Ģtir. LefkoĢa da ticareti n canlı t ut ulabilmesi i çi n di ğer Ģehirlerle iliģkileri et ki n bir rol oyna mı Ģtır.[4, s. 56] ġekil 2. 9 Büyük Han (1928) [11] 15
ġekil 2. 10 Büyük Han (2002) ġekil 2. 11 Büyük Han ı n kent içi ndeki görünü mü. (1959) [13] s. 4 Os manlı döne mi nde Ģehirleri n genel yapısal özelliği ol an farklı böl gelerde farklı akti viteleri n bul unması LefkoĢa Suriçi alanı nda da gör ül müģt ür. Suriçi böl gesi nde üç ana akti vite al anı ol uģ muģt ur. Bunl ar konut al anları ol an mahalleler, ( LefkoĢa da 24 16
adet mahalle biri mi bulun makt aydı), ticari aktiviteleri n yoğunl aģtı ğı Pazar, arasta, bedesten alanl arı, di ni ve kült ürel faali yetleri n yoğunl aģtı ğı al anlardır. [6,s.37] Di ni ve kült ürel al anl ar ise Lef koģa da yaģayan farklı et ni k gr upl arı n ayrıl ması ile Ru m, Tür k ve Er meni ol mak üzere üç farklı mahalli biri mi ol uģt ur muģt ur. Bu mahallelerde her gr ubun kendi di ni ve kült ürel özellikleri ne göre değiģen mi mari t arz ve karakt er gözl enmi Ģtir. Ancak t ümünde yi ne Os manlı t arzı baskı n ol muģt ur.[14,s. 24] 2. 4. 2. Os manlı Döne mi Koruma Yakl aģı ml arı Yasal bir çerçeveye ot urtul ma ması na karģı n, Osmanlı döne mi nde farklı bir kor uma yakl aģı mı gözl enmekt edir. Lusi gnan ve Venedi k döne mi nde i nģa edil miģ t oprak kaplı çatıları ol an bi naları n za man i çerisi nde çök mesinden sonra, Tür kl er bu bi nal arı n sağla m kal mı Ģ yont ma t aģtan, Goti k t arzı nda ze mi n katları üzeri ne kerpiç yada dol gu duvarlar yapı p cu mba ilave ederek bu bi nalara kendi mi mari üsl upl arı nı kat mıģlardır. Böyl ece, bugün bile ayakt a duran, alt katı Lusi gnan ve Venedi k, üst katı ysa Os manlı stili yapılar ortaya çı kmı Ģtır. Os manlıları n bi nal arı nda kerpi ç kullanmal arı i kli m koģulları na uygun ol ması nı n yanı nda böl gede sı k sı k yaģanan depre ml ere de dayanı klı ol duğu i çi ndir. Os manlı Döne mi yapılarını n hal en ayakt a dur uyor ol mal arı da bu düģünceni n doğru ol duğunu göster mekt edir. [14,s. 26] 17
ġekil 2. 12Alt katı Lusi gnan döne mi ne ait üst katı ysa Os manlı stili eski konut. [11] Bunun yanı sıra, Tür kl er yı kı m yeri ne mevcut eski yapıları kendi a maçl arına uygun ol arak yeni den kullanmıģlardır. Ör neği n, Lusi gnan döne mi nde yapılan Lusi gnan Sarayı, Tür k döne mi nde ise Vali Konağı ol arak kullanıl mıģtır. Bazı dur uml arda ise, Tür kl er yı kılan bir Lati n konağı nı n veya manastırını n üzeri ne kendi zevk ve mi mari stilleri ne uygun konutlar i nģa et mi Ģlerdir. Bu konutlar, eski yapı dan geriye kal mı Ģ Goti k veya Venedi k t arzı, gösteriģli t aģ kapı kemeri nden girilen bir bahçeni n yada avl unun ortası ndadır. Bu da Tür kl eri n mevcut ol an yapı ve/ veya yapı parçal arı nı i yi bir Ģekil de değerlendirdikl eri ni göster mekt edir. [10, s. 111] Os manlı döne mi nde f onksi yon değiģi kli k yapılarak kor unan bi nal arı n yanı sıra, Os manlı devl eti tarafı ndan Kı brıs Ru m hal kı na da yı kı k kiliseleri n onarı mı i çi n izi nler (fet va) veril miģtir. Yi ne bu döne mde t a mir gören kiliselerin kayıtları tut ul muģt ur.[6] Ör neği n, LefkoĢa nı n en eski kilisesi ol an Phaneromeni, köt ü dur umda ol duğundan yıkılarak yeri ne Yunan, Rönesans ve Bi zans stilinde yeni bir kilise inģası na bu döne mde baģlanmı Ģtır.[15,s. 13] Far klı bir anl ayıģı n sergilendi ği Tür k döne mi nde bugün bil di ği mi z anlamda bir kor uma yakl aģı mı ol masa da önceki döne ml ere kı yasla daha belirgi n bir t avır 18
sergilenmi Ģtir. Ancak, yine de güvenli k kaygısı yla, fonksi yon değiģi kli ği nedeni yl e za man za man yı kı ml ar gerçekl eģtiril miģtir. Ör neğin, önceki döne ml er den kal an t üm kiliseleri n çan kul eleri tahri p edilerek çanl arı eritilip t op hali ne getirilmi Ģtir. Bu yı kı ml ara ör nek t eģkil edebilecek bir baģka dur um i se Lusi gnan ve Venedi k döne mi nden kal an geniģ meydanl arı çevreleyen bi naları n yı kılarak yerleri ne yenileri ni n yapıl ması dı r. Bunun nedeni, Osmanlı ya özgü ol an mahre mi yet kavra mı nı gerçekl eģtirebil mek ol duğu söyl enebilir. Fonksi yon değiģi kli ğine bağlı ol arak, birçok kilise ve kat edral, mi nare ekl enerek, ca mi ye dönüģt ürül müģtür. Bunun en öne mli ör neği St. Sophi a kat edrali ni n, Ayasofya ( Seli mi ye) cami i hali ne getiril mesi dir. [14-6] ġekil 2. 13 St. Sophi a katedralini n Os manlı döne mi nde ca mi ol arak kullanıl maya baģlanması. [16] Kiliseleri n ca mi ye dönüģt ürül mesi bir Hristiyan kenti ol an Sel çuk un alınması yl a Os manlı Tür kl eri nde i nancı n gücünü se mbolize edil mesi ni sağl ayan bir gel enek hali ne gel miģtir. Lef koģa da ca mi ye dönüģt ürülen bir di ğer öne mli ör nek i se yi ne Ayasofya Ca mii yakı nı nda yer al an Lusi gnan kilisesi St. Cat heri ne i n Haydar PaĢa Ca mii ol ması dır.[6,s. 46] Yı kı ml arı n yanı sıra Osmanlı Döne mi nde Kı brıs adası nda bul unan anti k bul unt ul arı n yurt dıģı na çı karıl ması da söz konusuydu. Venedi k döne mi nde i nģa edilen surl ara giriģi sağl ayan kapılarda bul unan ve anti k döneme ait t opl arı n en i yileri seçilerek Ġstanbul a gönderil miģtir.[14,s. 102] 19
Os manlıları n önceki döne ml erden kal an yapıları farklı a maçl arla yeni den kullanması nı n bir di ğer nedeni ise bu böl geye yatırı m yap mak zor unda kalma mak ve kendi yaptırı m gücünü i spatla mak i çi n ol duğu söyl enebilir. Yi ne bu döne mde Kı brıs a gel en gezgi nlerin Lef koģa ile il gili anl atı ml arı ndan anl aģılacağı üzere, mer kezi Ġstanbul ol an hükü meti n buradan kazandı ğı geliri yi ne mer keze gönderil mekt e ol duğudur. [7,s. 58] Tü m bu ol umsuzl ukl ara karģı n Lusi gnan dönemi nde il k Ģekli ne kavuģ muģ ol an Lef koģa, Os manlı dönemi nde de birçok kült ürün uyu ml u bir Ģekil de bir arada yaģayabil di ği özgün bir kent hali ne gel mi Ģtir. 300 yıllık Os manlı yöneti mi ni n ardı ndan kenti n dokusu tipi k bir Türk Ģehri ki mli ğine bürünmüģt ür.[10,s. 113] 2. 4. 3. Os manlı Döne mine Ait Korun ması Gereken Tari hi Eserler Os manlı döne mi nde nüf usun ve ticareti n artması ile birçok donatıya i hti yaç duyul muģ ve bu dönemde hal en ayakt a duran birçok eser üretil miģtir. Bugün kullanılabilir durumda olan ve kor un ması gereken eseler aģağı da sıralanmı Ģ ve böl üm 3. 1. 1. de daha detaylı olarak açı klanmı Ģtır. Sarayönü Ca mi: 1840-1824 yılları arası nda II. Sultan Mah mut döne mi nde inģa edil miģtir.[8,s. 165] Ar ap Ah met Ca mi: Ar ap Ah met PaĢa nı n adı na 1845 yılı nda inģa edil miģtir.[8,s. 165] Der viģ PaĢa Konağı: 1869 t ari hi nde gazeteci Der viģ PaĢa i çi n i nģa edil miģtir.[8, s. 166] Tur unçl u Ca mi: 1825 yılında Kı brıs Valisi Seyit Meh met Ağa t arafı ndan yaptırıl mıģtır.[8,s. 167] Kor kut Ha ma mı: t a m i nģa yılı bilinme mekt edir ancak hal en f onksi yonunu deva mettiren bir ha ma mdır. Büyük Ha ma m: Kl asi k Os manlı döne mi ne ait bir yapı dır.[8,s. 167] Ku marcılar Hanı: XVII. y. y. sonları na doğru i nģa edil miģtir.[8,s. 168] Büyük Han: XVI. y. y. da Kı brıs ı n il k Tür k Valisi Muzaffer PaĢa t arafı ndan inģa ettiril miģtir.[8,s. 169] 20
II. Sultan Mah mut Küt üphanesi: 1829 yılı nda Kı brıs Valisi Ali Ruhi Efendi tarafı ndan yaptırıl mıģtır.[8, s. 172] Büyük Medrese ÇeĢ mesi: Ali Ruhi Efendi t arafından 1827-28 t ari hl eri nde yaptırıl mıģtır.[8,s. 180] Küçük Medrese ÇeĢ mesi: Ali Ruhi Efendi t arafından 1827-28 t ari hl eri nde yaptırıl mıģtır.[8,s. 180] 2. 5. Ġngiliz Döne mi (1878-1960) 12 Te mmuz 1878 Cu ma günü öğl eden sonra saat 5 de Baf Kapısı ndaki Kı Ģla da yapılan bir t örenl e Ġ ngiliz bayrağı çekil miģ ve Lef koģa da yakl aģı k 308 yıl süren Tür k ege menli ği de son bul muģt ur. Ġngilizler de, kendileri nden önceki yöneti ml er gi bi LefkoĢa yı baģkent olarak kullanmı Ģlardır. Ġngiliz döne mi nde muht elif t ari hl erde Lef koģa yı zi yaret eden yada burada görevl e bul unan Ġ ngiliz yazar ve araģtır macıları n yazdı kları na göre, Lef koģa da baģlangı çt a bir süre Tür k karakt eri ağır bas mı Ģ ve Lef koģa uzun süre bir doğu kenti özelliği ni taģı mıģtır. [17,s. 55] Sonraları, LefkoĢa yavaģ da olsa bir değiģi m süreci ne gir mi Ģ, 1880 leri n sonl arı nda, Ġngiliz döne mi baģları nda kent sur dıģı na yayıl maya baģla mı Ģtır.[5,s. 43] ġekil 2. 14 Ġngiliz Döne mi nde Yerl eģi mi n surlar dıģı na taģ maya baģla ması ve yeni ulaģı m bağl antıları.(1882)[5] 21
2. 5. 1. Ġngiliz Döne mi Mekansal GeliĢi mi Bu döne mde kent 1567 yılından beri i çi ne hapsol duğu surları n dıģı na t aģarak yeni den yayılıp büyü meye baģlamı Ģtır. Ġlk Ġ ngiliz Yüksek Ko mi seri General Sir Gar bet Wol sel ey, Suriçi nde Sarayönü nde bul unan Vali Konağı na yerleģ me mi Ģ ve konağı kenti n dıģı na t aģı mı Ģtır.[17]s. 56 Sur dıģı na i nģa edilen ka mu bi naları böyl elikle hal kı duvarları n dıģı na çı kmaya t eģvi k et mi Ģtir.[10,s. 108] Kenti n sur dıģı na t aģ ması yla, Suriçi ne ul aģı mı sağl ayacak yeni giriģ kapıları da açıl maya baģlanmı Ģtır ( ġekil 2. 3). Bunl arı n il ki 1882 de açılan Li masol Kapısı dır. Bu da dör düncü radyal ticaret aksı nı n geliģi mi ne i mkan sağl a mı Ģtır. Yol boyunca geliģen ticari akti vite yeni kapı ile birlikte kent mer kezi ni n doğusuna bağl a mı Ģtır. Ti cari akti viteleri n geliģi mi kent dokusunu t a ma men değiģtiren yoğunluk ve bi na yüksekli kleri ni n artıģı na sebep ol muģt ur.[17,s. 56] ġekil 2. 15 Ġngiliz Döne mi nde inģa edilen bet onar me apart man örneği (2002). 22
ġekil 2. 16Ġngiliz Döne mi nde inģa edilen bet onar me apart man örneği (1959).[13,s. 5] 1882 de ticari akti vite, yoğunl uk ve bi na yükseklikl eri ni n artıģı nı n kenti n güneyi nde, doğu- batı yönünden kuzey- güney yönüne kayması nı n( ġekil 2. 4) iki nedeni vardı; Ti cari akti viteleri n, kent mer kezi ni n batısı na doğru olan mevcut geliģi mi, Yeni açılan Li masol Kapısı nı n kuzeyde Ledra ve Girne caddel erine güneyden bağl antı sağlaması.[5,s. 102] 23
ġekil 2. 17 Ti cari akti vite ve kentsel geliģi myönü. (1882)[5] Ġngiliz döne mi boyunca, 1930 yılı na dek surlar i çi ndeki bi na yoğunl uğunda artıģ ol muģt ur. Surlar i çi nde bi naları n i nģa edil di ği tari hlere bakıl dı ğı nda binal arı n % 58 i ni n 1878-1930 yılları arası nda yapıl dı ğı görülür.[10,s. 111] Ġngiliz döne mi ni n baģlaması yla Lef koģa nı n sur dıģı na t aģ ması nı n bir diğer öne mli sebebi yse nüf us artıģı dır. 1878 yılında 9-10 bi n ol an nüf us, 1881 de Ġngilizleri n yaptı ğı il k nüf us sayımı nda 11, 513, 1931 yılındaki sayı mda 23, 324 ol arak bul unmuģt ur.[6]s. 56 Nüfus artıģı nı n yanı sıra moder n i nģaat met otları nı n ve mal ze mel eri ni n daha yüksek bi nalar i nģa et meye el veriģli ol ması da kat yüksekli kleri ni n artıģı nı etkile mi Ģtir.[18,s. 10 ] 2. 5. 2. Ġngiliz Döne mi Koruma Yakl aģı ml arı 20. yy baģları nda, Lef koģa sadece sur dıģı nda geniģle meyi değil, aynı za manda surlar içi ndeki eski bi naları n, yı kılıp, t ahri p edil mesi yle de yüz yüze kalmı Ģtır. Bu yı kı ml arı n en öne mlisi 1901 yılında, 14. yy a ait Lusi gnan Sarayı nı n( ġekil 2. 18) yı kılarak yeri ne yeni ofis ve mahke me bi naları nı n(ġekil 2. 19) inģa edil miģ ol ması dır. 24