Tarım ve Orman Traktörleri, İnşaat ve Kazı Makinalarında Kullanılan Sürücü Koltukları Emniyet Kemeri Ankrajları ile İlgili Deney Yöntemleri Hasan H. SİLLELİ 1, Cengiz İsmail ÇAY 2, Ahmet Şeyhim AKYÜZ 2 1 Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümü, Ankara 2 Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarım Alet ve Makinaları Test Merkezi Müdürlüğü, Ankara hsilleli@agri.ankara.edu.tr Özet: Emniyet kemerleri, karayolu taşıtları için bir emniyet donanımıdır. Traktör ve iş makinalarına bakıldığında ise, devrilmeye karşı koruyucu yapı ile donatılmış bir makinada, sürücünün güvenli koruma bölgesi içinde kalabilmesi için koltuk üzerinde tutulması gerekmektedir. Emniyet kemeri donanımı sürücüyü koltuk üzerinde tutan ve dolayısıyla onun güvenli koruma bölgesi içinde kalmasını sağlayan en önemli donanımdır. Bu nedenle, emniyet kemeri ankrajlarının bir devrilme anında, sürücü ve koltuk kütlesi ile makinanın atalet momentinden kaynaklanan yüklere dayanabilmesi gerekmektedir. Traktör emniyet kemerleri, çekme şeklinde yapılan mukavemet deneyleri ile test edilmektedir. Bu çalışmada, emniyet kemeri ankraj performansının belirlenmesi için kullanılan standart test yöntemleri incelenmiş ve Türkiye de emniyet kemeri deneyleri ile ilgili durum ortaya konulmaya çalışılmıştır. Anahtar kelimeler:tarım ve orman traktörleri, inşaat ve kazı makinaları, emniyet kemeri sistemi, emniyet kemeri ankrajları Test Methods Relating to Seatbelt Anchorages of Driver s Seat Used on Agricultural and Forestry Tractors and Earth-Moving Machinery Abstract: Seatbelts are safety equipments for road vehicles. In considering the tractors and earth moving machineries, the operator must be restrained on the seat for remaining in the clearance zone. The seatbelt equipment is the most important equipment restraining the operator, thus it provides remaining the operator into the clearance zone. Under the circumstances, in the event of an overturning the seatbelt anchorages must be resisted to the loads originated mass of seat and driver and inertia moment of the machine. The seat belt of tractors is tested by means of pulling strength tests. In this study, standard test methods used to determine the seat belt anchorage performance are investigated and situation relating to seatbelt tests is exhibited in Turkey. Keywords:Agricultural and forestry tractors, earth-moving machinery, seatbelt system, seatbelt anchorages GİRİŞ Emniyet kemerleri, karayolu taşıtlarında sürücü ve yolcu güvenliği açısından son derece önemli donanımlardır. OECD koruyucu yapılar deney prosedürlerinde emniyet kemerleri motorlu araçlarda sürücüyü korumak için koltuk üzerinde tutmaya yarayan sistemlerden birisi olarak tanımlanmıştır (OECD 2009). Bir başka tanımda emniyet kemeri; toka, sürücünün gövdesine göre kemer uzunluğu ve gerginliğini ayarlayan sistem, geri sarma mekanizması ve emniyet kemeri sisteminin koltuk veya araca bağlanmasında kullanılan ankrajlardan meydana gelen, sürücüyü koltuk üzerinde tutarak, kaza anında 383
savrulmasını önleyen kemer olarak tarif edilmiştir (ISO 1990). Emniyet kemerleri ile çarpma ya da devrilme şeklinde meydana gelen kazalarda sürücü veya yolcuyu koltuk üzerinde tutarak, bunların aracın atalet momentinden dolayı savrulmaları ya da direksiyon gibi araç aksamına baş, göğüs gibi hayatî uzuvlarını çarpmalarının önlenmesi hedeflenmekte, dolayısıyla sürücü ve yolcuların kazadan en az zararla kurtulmaları amaçlanmaktadır. Yol dışı koşullarda çalışan traktör ve diğer arazi amaçlı iş makinalarına bakıldığında ise, devrilme şeklinde gerçekleşebilecek bir kazada, sürücü güvenliği açısından makinanın yuvarlanmaya karşı bir koruyucu yapı ile donatılmasının yanı sıra sürücü koltuğunun da emniyet kemeri ile donatılmış olması gerekmektedir. Çünkü koruyucu yapı deneylerinde, güvenli koruma bölgesi koltuk oturma yüzeyinde belirlenen koltuk referans noktası (Seat Reference Point-SRP) veya koltuk indeks noktasına (Seat Index Point-SIP) göre belirlenir. Statik yükleme ya da dinamik çarpma şeklinde gerçekleştirilen deneylerde, koruyucu yapının olumlu olarak değerlendirilebilmesi için, yapının bu güvenli koruma bölgesini ihlal etmemesi veya güvenli koruma bölgesinin koruyucu yapının koruması dışına çıkmaması şartı aranır. Deney şartlarının tam olarak sağlanabilmesi için sürücünün kaza sırasında sabit olarak tutulması gerekmektedir. Bu da yalnızca emniyet kemeri ile mümkündür. Çünkü emniyet kemersiz bir koltuk ile donatılmış makinada, devrilme anında sürücü koltuk üzerinden savrulacak ve ister istemez güvenli koruma bölgesinin dışına çıkacaktır. Emniyet Kemeri Deneyleri Bu çalışmada daha çok traktörler ile inşaat ve kazı makinalarında kullanılan karın altı (leğen kemiği kuşak bölgesi) iki nokta ankrajlı emniyet kemeri sistemleri üzerinde durulacaktır. Bu amaçla kullanılan emniyet kemeri sistemlerine bir örnek Şekil 1 de verilmiştir. Şekil 1. Karın altı (leğen kemiği kuşak bölgesi) iki nokta ankrajlı emniyet kemeri sistemi Şekil 1 incelendiğinde emniyet kemeri ankraj noktalarının sürücü koltuğu üzerine sabitlendikleri görülmektedir. Ankrajlar sürücü koltuğu üzerine sabitlenebildiği gibi, traktör ya da iş makinası şasisinin uygun bir yerinde de sabitlenebilmektedir. Tarım traktörleri için standartlaştırılmış ankraj noktaları Şekil 2 de verilmiştir. Şekil 2 incelendiğinde taralı alan ankrajların yerleşmesi gereken bölgeyi göstermektedir. Karın altı iki nokta ankrajlı emniyet kemerlerinin performanslarını değerlendirmekte kullanılan standart ve yönetmelikler aşağıda açıklanmıştır; a. OECD standart kodlarına göre yapılan emniyet kemeri deneyleri b. ISO standartlarına göre yapılan emniyet kemeri deneyleri c. SAE standartlarına göre yapılan emniyet kemeri deneyleri d. Avrupa Tip Onayı yönetmeliklerine göre yapılan emniyet kemeri deneyleri 384
Şekil 2. Tarım traktörlerinde emniyet kemeri ankraj bölgesi (ISO 1989) OECD Standart Kodlarında Emniyet Kemeri Deneyleri Üye ülkelerde sürücü güvenliği açısından koruyucu yapı takılı traktörlerde emniyet kemeri sistemine sahip koltukların kullanılması ihtiyacı nedeniyle 2003 yılında gündeme getirilen emniyet kemeri deneyleri, 2004 yılından itibaren yayınlanan OECD koruyucu yapı kodlarında isteğe bağlı bir deney olarak yer almıştır. Bu deneyler incelendiğinde statik çekme ile emniyet kemeri ve emniyet kemeri ankrajlarının asgarî performans şartları için bir yöntem oluşturulduğu görülür. Deney prosedürü emniyet kemerinin bir aparat yardımıyla önden ve arkadan statik olarak çekilmesini gerektiren iki deneyden oluşur (OECD 2009). Önden çekme deneyi: Emniyet kemeri Şekil 3 de gösterilen bir aparata bağlanarak test edilir. Çekme kuvvetinin yönü, Şekil 4a da görüldüğü gibi yatay düzlemle 45 o ± 2 o açı yapacak şekilde ve koltuğun boylamasına orta düzlemi üzerindedir. Emniyet kemeri ve ankrajlarının 4450 N luk bir çeki kuvvetine dayanması şartı aranmaktadır. Ayrıca, tüm bir koltuk sistemi düşünüldüğünde bu kuvvete ek olarak koltuk, emniyet kemeri düzeneği, uygulanabilir koltuk aksamı ve koltuğun traktöre bağlanmasında kullanılan tüm ara parçaların kütlelerinden oluşan yerçekimi kuvvetinin dört katına eşit bir kuvvete dayanabilmelidir (OECD 2009). Uygulanan kuvvet değeri aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanabilir: F 4450 4mg.. (1) Burada; F: Çekme kuvveti (N) m = Tüm koltuk aksamının kütlesi (kg) g: Yerçekimi ivmesi şeklinde hesaplanır. Deney sırasında koltuk, deneyi yürüten test kuruluşunun belirleyeceği boylamasına ayar aralığının en kritik ya da en riskli konumuna ayarlanır. Eğer en kritik ya da en riskli konum belirlenemiyorsa, deney orta konuma ayarlanmış bir koltukla gerçekleştirilir. 385
Şekil 3. Çekme deneyinde emniyet kemerinin bağlandığı aparat (OECD 2009). a b Şekil 4. OECD koruyucu yapı kodlarında emniyet kemeri ankraj deneyleri a; önden çekme deneyi, b; arkadan çekme deneyi (OECD 2009). Arkadan çekme deneyi: Arkadan çekme deneyi, emniyet kemeri önden çekme deneyinde olduğu gibi, Şekil 3 de görülen aparata bağlanarak gerçekleştirilir. Deney kuvveti, koltuğun arkasından, Şekil 4b de görüldüğü gibi yatayla 45 o ± 2 o açı yapacak şekilde ve koltuğun boylamasına orta düzleminde uygulanır. Emniyet kemerinin bu yüklemede 2225 N luk bir çekme kuvvetine dayanabilmesi şartı aranmaktadır. Ayrıca, bu kuvvet değerine tüm koltuk ve emniyet kemeri aksamının kütlesinin oluşturduğu yerçekimi kuvvetinin iki katı ilave edilmektedir. Buna göre, arkadan çekme deneyinde uygulanan kuvvet değeri aşağıdaki şekilde hesaplanır: F 2225 2mg (2) ISO Standartlarına Göre Yapılan Emniyet Kemeri Deneyleri Bu bölümde ISO standartları kapsamında traktör ve iş makinalarında kullanılan karın altı iki nokta ankrajlı emniyet kemeri deneyleri incelenecektir. Buna göre iki standart belirlenmiştir; 386
1. İnşaat ve kazı makinalarında kullanılan koltukların emniyet kemeri sistemlerinin tarif edildiği ve asgari performans gereklerinin belirtildiği ISO 6683 2.Tarım traktörlerinde kullanılan koltukların emniyet kemeri sistemlerinin açıklandığı ve asgarî performans kriterlerinin oluşturulduğu ISO 3776 standartlarıdır. ISO 6683 standardına göre yapılan emniyet kemeri deneyleri: Bu standart ilk olarak 1981 de yayınlanmış olup, 1990 yılında bir düzeltme yazısı eklenmiştir. İlgili standart 1997 yılında Türkçe ye tercüme edilerek TS EN ISO 6683 numaralı Türk Standardı olarak yayınlanmıştır. Standartta, inşaat ve kazı makinaları ile ormancılıkta kullanılan makinaların koltuk emniyet kemeri sistemleri için statik deney yöntemi açıklanmış, dinamik test yöntemiyle ilgili çalışmanın halen devam ettiği belirtilerek, bu yöntemin de çalışmaların bitiminde standarda gireceği ifade edilmiştir (ISO 1990, TSE 1997). Standartta emniyet kemeri olarak kullanılacak dokuma kolan malzemesi ile ilgili şartlar ortaya konulmuştur. Buna göre kolan dokuması en az 46 mm genişliğinde olmalı ve kışlık giysi giymiş ergonomik olarak % 5 lik dilimden % 95 lik dilim içinde kalan insanların vücut ölçülerine göre ayarlanabilmelidir. Kolanının dokuma malzemesi, sıcaklığa, hafif asitli ortama, alkalilere, küfe, eskimeye, neme ve güneş ışınlarına dayanıklı olmalıdır. Kolan malzemesi ile ilgili verilen bilgilerden sonra kemer tokası ile ilgili şartlar ortaya konulmuştur. Buna göre emniyet kemerinin tokası eldivenli bir elle tek harekette açılmalı ve tokanın açılması için harcanan kuvvet kemer kolanı 670 N ± 45 N bir kuvvetle gerilmiş durumdayken 75 N ± 65 N olmalıdır. Son olarak ankraj şartları ele alınmıştır. Buna göre emniyet kemeri ve ankrajları 60 o ± 15 o açı yapacak şekilde ve koltuk boylamasına orta düzleminde, öne doğru uygulanan 15 000 N luk bir kuvvete asgarî 10 saniye boyunca dayanabilmelidir. Çekme deneyi Şekil 3 de görülen aparat yardımıyla uygulanır. Yük uygulaması sırasında kemer kolanının en fazla toplam boyunun % 20 si kadar esnemesine izin verilir. Deney sonrasında yük altındayken kemer tokasının açılması için yine 75 N ± 65 N kuvvet şartı aranmaktadır. Bunun dışında gerek ankrajlarda ve gerekse diğer koltuk aksamında oluşan deformasyonlar hususunda herhangi bir kısıtlama getirilmemiştir. ISO 3766 standardına göre emniyet kemeri deneyleri: ISO 3766 standardı tarım traktörlerinde kullanılan emniyet kemerlerinin özelliklerinin ve performans kriterlerinin ele alındığı bir standarttır (ISO 1989). Standart kapsamında yer alan emniyet kemerleri yine ISO 6683 de belirtildiği gibi, karın altı iki nokta ankraj tipi emniyet kemerleridir. Bu standarda göre kemer kolanının yatayla yapmış olduğu açı bütün normal sürüş pozisyonları için mümkün mertebe 45 o ye yakın bir açıda olmalı ve hiçbir sürüş pozisyonunda bu açı 20 o den küçük ve 75 o den büyük olmamalıdır. Emniyet kemeri ankrajları için koltuk veya traktör üzerinde açılan vida delikleri standardize edilmiş olup, emniyet kemeri kolanıyla ilgili herhangi bir şart ortaya konulmamıştır. Emniyet kemeri ve ankrajları ile ilgili genel özelliklerin açıklanmasından sonra, ankrajlara uygulanacak statik çekme deneyinin prosedürü açıklanmıştır. Statik çekme deneyleri koltuğun boylamasına ayar konumunun orta pozisyonunda ve boylamasına ayar aralığının en riskli veya kritik ayar konumu olarak nitelendirilebilecek diğer bir konumunda olmak üzere iki kez yapılır. En riskli yada kritik ayar pozisyonu deneyi yürüten test istasyonu tarafından belirlenecek ve bu konum deney raporunda açık bir biçimde açıklanacaktır. Deney öne doğru çekme şeklinde yürütülür. Buna göre emniyet kemeri Şekil 3 de gösterilen aparata bağlanarak, yatayla 45 o ± 2 o açı yapacak şekilde ve koltuğun boylamasına orta düzlemi üzerinde öne çekme kuvveti uygulanır. Emniyet kemeri ve ankrajların en az 4500 N bir kuvvete dayanabilme şartı aranmaktadır. SAE Standartlarına Göre Emniyet Kemeri Deneyleri İş makinalarında kullanılan karın altı iki ankrajlı emniyet kemeri sistemleri ile ilgili olarak SAE International the Engineering Society for Advancing Mobility Land. Sea. Air and Space tarafından, SAE J386 numaralı Amerikan Ulusal Standardı yayınlanmıştır. Standart, kısmen ISO 6683 standardına dayanmaktadır. Kütlesi 70 kg dan az olan koltuk sistemleri için ankraj deneyi ISO 6683 de yer alan çekme deneyi ile aynıdır. Yani emniyet kemeri gövde bloğu adı verilen bir aparata bağlanmak suretiyle yatayla 60 o ± 15 o lik açı ile koltuğun boylamasına orta 387
düzleminde 15000 N çekme kuvveti ile deney yapılır. Kütlesi 70 kg dan fazla olan koltuklar için ise, 15000 N kuvvet değerine, kullanılabilir toplam koltuk kütlesinden oluşan yerçekimi kuvvetinin 10 katı eklenir. Buna göre 70 kg dan daha ağır olan koltuk sistemleri için, çekme deney kuvveti aşağıdaki gibi hesaplanır (SAE 1997): F 15000 10mg... (3) Çekme deneyinde kullanılan gövde bloğu denilen aparat Şeki 3 de gösterilen aparat ile özdeştir. Deneyin yapılışı Şekil 5 de gösterilmiştir. SAE J386 standardı ISO 6683 den farklı olarak emniyet kemeri kolanı ile ilgili bazı spesifik deneylere yer vermiştir. Ancak bu deneylere bu çalışmada yer verilmeyecektir. Şekil 5. Çekme deneyi (SAE 1997) Avrupa Tip Onayı Yönetmeliklerinde Emniyet Kemeri Deneyleri Avrupa Tip Onayı yönetmeliklerinde emniyet kemeri ile ilgili olarak yayınlanan tip onayı yönetmeliği 76/115/AT numaralı yönetmeliktir. Bu yönetmelik, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı tarafından uyumlaştırılarak 9 Ocak 2001 tarihinde Motorlu Araçların Emniyet Kemerleri Bağlantı Parçaları İle İlgili Tip Onayı Yönetmeliği (76/115/AT) adıyla Ulusal Tip Onayı Yönetmeliği olarak Resmî Gazete de yayınlanmıştır. Bu yönetmelik azamî tasarım hızı 25 km/h in üzerindeki M ve N sınıfı karayolu taşıtlarını kapsamaktadır. M sınıfı araç en az dört tekerleği olan yolcu taşıma araçları ve N sınıfı araç ise en az dört tekerleği olan yük taşıma amaçlı vasıtalar olarak tanımlanmıştır (Anonim 2001). Görüldüğü üzere tarım ve orman traktörleri bu kategorilere girmemektedir. Ancak, tarım ve orman traktörlerinde kullanılan karın altı iki nokta ankrajlı tip emniyet kemerlerinin deneyleri de bu yönetmeliğin kapsamına girmektedir. Bu yönetmelikte tekli ve bank şeklindeki koltuklar için üç nokta ve iki noktalı ankraja sahip emniyet kemeri sistemleri ele alınmıştır. Emniyet kemeri ankrajlarının deneyinde emniyet kemerine önden çekme kuvveti uygulanmaktadır. Kuvvetin uygulanması sırasında emniyet kemerine Şekil 3 de görülen aparata özdeş bir gövde bloğu takılır. Deneylerde emniyet kemerleri ve ankrajlarına uygulanacak olan çekme kuvvetinin değerleri aracın, koltuğun ve emniyet kemerinin tipine bağlı olarak çeşitlilik göstermektedir. Deneyi yürüten kişi, test edilmesi düşünülen araç ve koltuk için en uygun değeri belirleyerek bu deneyi yürütecektir. İstenilen kuvvet değerine mümkün olan en kısa sürede 388
ulaşılacak ve ankrajlar belirtilen kuvvete 0,2 saniyeden daha fazla bir süre dayanacaktır. Çekme kuvveti yatay düzlemle 10 o ± 5 o lik bir açıyla ve koltuğun boylamasına orta düzleminin üzerinde uygulanacaktır. Konumuz açısından bizi karın altı iki nokta ankrajlı emniyet kemeri sistemleri ilgilendirmektedir. Yönetmelikte bu tip bir emniyet kemeri sistemi için uygulanması gereken kuvvet değerleri aşağıdaki gibi verilmiştir: M 1 ve N 1 sınıfı araçlar: 22 250 N ± 200 N M 2 ve N 2 sınıfı araçlar: 11 100 N ± 200 N M 3 ve N 3 sınıfı araçlar: 7 400 N ± 200 N Burada; M 1 sınıfı araç: Sürücü dışında en fazla 8 kişilik oturma yeri olan, yolcu taşımaya yönelik motorlu araç, M 2 sınıfı araç: Sürücü dışında 8 den fazla oturma yeri olan, yolcu taşımaya yönelik ve azamî kütlesi 5 tonu aşmayan motorlu araçlar, M 3 sınıfı araç: Sürücü dışında 8 den fazla oturma yeri olan, yolcu taşımaya yönelik ve azamî kütlesi 5 tonu aşan motorlu araçlar, N 1 sınıfı araç: Azamî kütlesi 3,5 tonu aşmayan motorlu yük taşıma araçları, N 2 sınıfı araç: Azamî kütlesi 3,5 tonu aşan motorlu yük taşıma araçları, N 3 sınıfı araç: Azamî kütlesi 3,5 tonu aşan, 12 tonu aşmayan motorlu yük taşıma araçlarını ifade etmektedir. Deney yöntemlerinin ve arasındaki farkların daha iyi anlaşılabilmesi amacıyla emniyet kemeri ankrajları ile ilgili standartlar Çizelge 1 de özetlenmiştir. Çizelge 1. Uluslararası standart ve yönetmeliklere göre emniyet kemeri ankrajlarına uygulanan çekme kuvveti değerleri Yöntem OECD Kod 3 OECD Kod 4 OECD Kod 6 OECD Kod 7 OECD Kod 8 OECD Kod 9 Çekme açısı Öne çekme Çekme kuvveti (N) Arkaya çekme 45 o ± 2 o 4 450 + 4 Fg 2 225 + 2 Fg ISO 6683 60 o ± 15 o 15 000 --- ISO 3766 45 o ± 2 o 4 500 --- SAE J386 60 o ± 15 o 70 kg dan hafif koltuklar 15 000 70 kg dan ağır koltuklar 15 000 + 10 Fg --- M 1 ve N 1 sınıfı 22 250 ± 200 --- 76/115/AT 10 o ± 5 o M 2 ve N 2 sınıfı 11 100 ± 200 --- M 3 ve N 3 sınıfı 7 400 ± 200 --- Türkiye de Emniyet Kemeri Deneylerinin Durumu Türkiye de traktörler ile inşaat ve kazı makinalarının emniyet kemerleri ile ilgili deneyleri oldukça yenidir. Karayolu araçları için kullanılan emniyet kemeri ankrajları bir şekilde test edilirken, 2004 yılına kadar traktörlerin emniyet kemeri ankrajları test edilmemiştir. Emniyet kemeri ankrajları ile ilgili deney prosedürünün OECD koruyucu yapı kodlarına girmesinden sonra, Türkiye de OECD kodlarına göre deney yapmakla görevlendirilmiş tek kuruluş olan Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarım Alet ve Makinaları Test Merkezi Müdürlüğü (TAMTEST) koruyucu yapılar deney ünitesi, emniyet kemeri deneyleri için ilave donanımlarla takviye edilmiş ve 2004 yılından bu yana deneyler yürütmektedir. TAMTEST de emniyet kemeri ankraj deneyleri OECD koruyucu yapı kodlarına uygun olarak 389
yapılmaktadır. Yukarıda da tanımlanmış olduğu üzere, deney prosedürü önden ve arkadan yapılan iki çekme deneyinden oluşmaktadır. Yapılan deneyler Şekil 8 de verilen fotoğraflarda gösterilmiştir. Deney sırasında ulaşılan kuvvet değerleri ve emniyet kemeri ankrajlarında oluşan deformasyon ölçülerek kaydedilir ve bir grafik halinde deney raporunda yer alır. Bu grafiklere bir örnek Şekil 9 da verilmiştir. a b Şekil 8. Emniyet kemeri deneyleri, a; önden çekme deneyi, b; arkadan çekme deneyi a b Şekil 9. Emniyet kemeri deneyi sırasında elde edilen kuvvet-deformasyon eğrileri a; önden çekme deneyi, b; arkadan çekme deneyi Emniyet kemeri deneyi, koruyucu yapı deneyi içinde isteğe bağlı bir deneydir ve deneyi yapılan koruyucu yapı takılı orijinal traktör üzerinde test edilmelidir. Çünkü koltuk, traktör üzerine bağlanabildiği gibi, özellikle kabin tipi koruyucu yapılarda kabin platformu üzerine de monte edilebilir. Emniyet kemeri ankrajı test edilirken, koltuk normal kullanım için gerekli tüm parçaları üzerinde olan 390
komple bir yapı olmalıdır. Çünkü ankraj deneyinin asıl amacı her ne kadar emniyet kemeri ankrajların test edilmesi olarak belirtilmişse de, aynı zamanda koltuk arkalığı, koltuğun traktöre bağlanmasında kullanılan ara bağlantı parçaları ve bağlantı cıvataları da test edilmektedir. Önden ve arkadan çekme deneylerinde gerekli kuvvet değeri hesaplanırken yukarıda belirtilen tüm parçaların kütlesi göz önüne alınmalıdır. Emniyet kemeri deneyi, traktör ve koruyucu yapı firmasının, deneyi yapılan koruyucu yapı için düşündüğü tüm orijinal koltuk ve isteğe bağlı koltuklara uygulanmalıdır. Orijinal ve isteğe bağlı koltuk olarak aynı koltuk tipinin değişik versiyonları kullanılacaksa, tüm bağlantı parçaları ve cıvatalar aynı olmak kaydıyla, bunlardan en ağır olanı deneye tabi tutulur. 2004-2008 yılları arasında TAMTEST de OECD koruyucu yapı kodlarına göre 31 koruyucu yapı test edilmiş ve bunlara rapor verilmiştir. Bu 31 raporun 16 sında emniyet kemeri deneylerine ait sonuçlar yer almaktadır. Yapılan tüm deneylerde emniyet kemeri testlerinin istenmemesinin nedeni, isteğe bağlı bir deney olarak kodlarda yer almasıdır. Ancak, 2008 yılında yayınlanan 2003/37/AT Tip Onayı Yönetmeliği ile tarım ve orman traktörlerinin emniyet kemeri sistemi ile donatılması ve bunların ankraj deneylerinin yapılması zorunlu hâle getirilmiştir (Anonim 2008). Yönetmeliği yayınlayan kuruluş olan Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, bir traktöre ait emniyet kemerinin 76/115/AT ve OECD koruyucu yapı deney kodlarında yer alan deney prosedürlerine göre test edilmesini zorunlu kılmıştır. Buna göre 2009 yılı içerisinde Mayıs ayına kadar yayınlanan 8 koruyucu yapı raporunun tamamında da emniyet kemeri ankraj deney sonuçları yer almaktadır. TAMTEST de yapılan emniyet kemer deneylerinin yıllara göre dağılımı Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2. Tarım Alet ve Makinaları Test Merkezi Müdürlüğü nde emniyet kemeri deneylerinin yıllara göre dağılımı 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Emniyet kemeri deney sayısı --- 4 6 2 8 9 Yapılan tüm deneylerde, emniyet kemeri ankrajları koltuk üzerindedir. Bugüne kadar koltuk dışına monte edilmiş hiçbir ankraj denenmemiştir. Dolayısıyla Çizelge 2 de verilen deney sayısı aynı zamanda koltuk sayısını da vermektedir. Buna göre toplam 29 koltuk emniyet kemeri deneyine tabi tutulmuştur. Deneyi gerçekleştirilen koltuk sistemlerinden en hafifi 16,6 kg en ağırı ise 35 kg dır. Deneyi yapılan emniyet kemerlerinin bağlı bulunduğu koltuk sistemlerinin kütle dağılımları Çizelge 3 de verilmiştir. Çizelge 3.Deneyi yapılan emniyet kemerlerinin bağlı bulunduğu koltuk sistemlerinin kütle dağılımı Koltuk kütle aralığı 15,00-20,00 kg 20,01-25,00 kg 25,01-30,00 kg 30,01-35,00 kg Koltuk sayısı 3 10 9 7 Çizelge 3 den de görülebileceği üzere, 29 koltuktan 19 u yani % 66 sı 20,01-30,00 kg aralığında olduğu belirlenmiştir. Koltukların tamamı, titreşim yalıtımı için bir süspansiyon sistemi ile donatılmış olup, bunlar mekanik tip olarak yatay ya da düşey olarak yerleştirilmiş helezon yaylar ve hidrolik amortisörlerden oluşmaktadır. Yurtdışında traktörlerde kullanım olanağı bulan pnömatik tip süspansiyonların ise Türkiye de üreticiler tarafından tercih edilmediği görülmektedir. Testi gerçekleştirilen 29 koltuğun tamamının emniyet kemeri ankrajları OECD kodlarına göre yapılan deneylerden başarılı bir biçimde çıkmıştır. Henüz yeni bir deney yöntemi olmasına rağmen, tüm emniyet kemerlerinin ankraj performanslarının yeterli olması ise dikkate değer bir sonuç olarak görülmektedir. Bu deneyler göz önüne alındığında Türkiye de tarım traktörlerine ait emniyet kemeri sistemlerinin güvenlik açısından yeterli olduğu söylenebilir. 391
LİTERATÜR LİSTESİ Anonim 2001. Motorlu Araçların Emniyet Kemeri Bağlantı Parçaları İle İlgili Tip Onayı Yönetmeliği (76/115/AT), Resmî Gazete, 9 Ocak 2001 Sayı: 24282, s. 15-35. Anonim 2008. Tarım veya Orman Traktörleri, Bunların Römorkları ve Birbiriyle Değiştirilebilir Çekilen Makinaları ile Sistemleri, Ayrı Teknik Üniteleri İle İlgili Tip Onayı Yönetmeliği (2003/37/AT). http://rega.basbakanlik.gov.tr/main.aspx?home=http:// rega.basbakanlik.gov.tr/eskiler/2008/06/20080608.htm &main=http://rega.basbakanlik.gov.tr/eskiler/2008/06/ 20080608.htm, Erişim: Mayıs 2009. ISO, 1989. ISO 3776 Tractors for Agriculture Seat Belt Anchorages. International Organization for Standardization, Genève, Switzerland. ISO, 1990. ISO 6683 Earth-Moving Machnery Seat Belts and Seat Belt Anchorages, Amendment 1., International Organization for Standardization, Genève, Switzerland. OECD, 2009. OECD Standard Codes for the Official Testing of Agricultural and Forestry Tractors. Organisation for Economic Co-operation and Development, Paris. SAE, 1997. SAE J386, Operator Restraint System for Off- Road Work Machines. SAE International, the Engineering Society for Advencing Mobility Land, Sea, Air and Space, Surface Vehicle Standard, An American Standard. TSE, 1997. TS EN ISO 6683 İnşaat ve Kazı Makinaları Emniyet Kemerleri ve Emniyet Kemeri Bağlantıları, Türk Standartları Enstitüsü, Ankara. 392