SOSYAL BİLİMLER VE EDEBİYAT KİTAPLARININ YUNANCADAN TÜRKÇEYE ÇEVİRİSİ ÜZERİNE ÇALIŞMA (1990-2011)

Akdeniz de çeviri etkinliği SOSYAL BİLİMLER VE EDEBİYAT KİTAPLARININ YUNANCADAN TÜRKÇEYE ÇEVİRİSİ ÜZERİNE ÇALIŞMA (1990-2011) Akdeniz de çeviri etkinliğinin eşleştirilmesi çerçevesinde 2010 Transeuropéennes ve Anna Lindh Vakfı nın ortaklığıyla yürütülen çalışma Veri toplama, analizler ve rapor Hakan Özkan 1

Önsöz Bu çalışma Transeuropéennes tarafından, Anna Lindh Vakfı (Akdeniz de çeviri etkinliği) ortaklığıyla yürütülmüştür. Akdeniz de çeviri etkinliğinin ilk yapılanma bileşeni olan bu çalışma, 2010 yılından bu yana Akdeniz için Birlik ülkelerinden en az on beş örgüt ile işbirliği içinde Transeuropéennes ve Anna Lindh Vakfı (çeviri için Avrupa- Akdeniz programı) tarafından yürütülmektedir. Geniş çaplı ve ortak bir çeviri vizyonunu benimseyerek, Avrupa- Akdeniz ilişkilerinde, Dillerin zenginleşmesinde, toplumların gelişiminde, bilgi ve hayallerin sınırsız dolaşımı ve üretiminde merkezi bir rol oynanmasının bilinciyle, bu proje için bir araya gelen ortaklar bu envanter çalışmasını uzun vadeli eylemler gerçekleştirmek için temel olarak almalıdır. Giriş 1. Yayınlar 1.1 Türkiye de çevirisi yapılan Yunanca kitaplar üzerine tarihi bir araştırma (1989 a kadar) 1.2 1990 dan bu yana yayınlanan çeviriler 1.3 Edebi türler 1.4 Yayınevleri 2. Kitapların dağıtımı ve bulunabilirliği 3. Medya ve eleştirel görüşler 4. Mali yardım ve destekler 5. Çevirmenler 6. Türkiye de Yunanca öğrenimi Kaynakça 2

Giriş Son 20 yılda (1990-2010) Yunanca kitapların Türkçe çevirilerinin sayısı ve kalitesi üzerine değerlendirmeler yapılması bu çalışmanın amacıdır. Öncelikle, yapılan çevirilerin sayısı üzerine yıllara göre bir değerlendirme yapılmıştır (bknz: Ek). İkinci kısımda da, çevirisi yapılacak kitapların seçimi üzerine değerlendirmeler ve bu seçimlerde her hangi bir eğilimin olup olmadığı incelenmektedir. Kitaplar edebiyat ve sosyal bilimler (tarih, antropoloji, dilbilim, felsefe vs.) alanlarını kapsamaktadır. Edebiyat terimi geniş anlamıyla algılanmadır. Bu araştırmada, Türkiye de tekrar çevrilen ya da yeniden basılan Antik Yunanca çevirilerine yer vermedim. Türkçe çevirisi yapılan Antik Yunanca kitapları, araştırmanın Yunancadan Türkçeye yapılan çeviri tarihi adlı ikinci kısmında yer almaktadır. Buna karşın Bizans dönemine ait kitaplara araştırmamda yer verdim. Bu araştırma beş temel kaynağa dayanmaktadır. Birincisi, Boğaziçi Üniversitesi mezunu Ekaterini Kayadelen tarafından yazılan Yunanca kurgu kitapların Türkçeye çevirisi (1990-2006) üzerine bir araştırmadır. 2007 de Yüksek lisans tezi olarak kabul edilen Kayadelen in araştırması, yayınlama, çevirmenler, yapılan çevirilerin sosyal, siyasi ve kültürel analizine dayanmaktadır 1. İkinci kaynak ise, Ankara Üniversitesi yardımcı doçentlerinden Damla Demirözü ve Thessaloniki de Balkan Çalışmaları Enstitüsünde araştırmacı ve Türkçe öğretmeni olan Alexandros Petsas tarafından, Yunanca edebi eserlerin Türkçeye çevirisi üzerine yazılan bir makaledir. 2 Üçüncü kaynak ise, Türkçe çeviri çalışmaları dergisi (Çevirmenin Notu) için, Aristotelis (Ari) Çokona tarafından Yunanca edebi eserlerin Türkçeye çevirisi üzerine kaleme aldığı makalesidir. 3 Dördüncü kaynak ise çevirmen Ari Çokona dır; kendisi, çevirmenlerin statüsü, son elli yılda çevirilerin maddi ve kalite bakımından gelişimi hakkında bir çok değerli bilgi vermiştir. Ulusal Yunanca Kitap Merkezi (EKEBI), Unesco'nun Translationum Kataloğu, Türkiye deki kitapçıların çevrimiçi veri tabanı, İstanbul daki Sismanogliou Enstitüsü ndeki Yunanca kitapların Türkçe listesi gibi detaylı veri tabanları da kullandığım kaynaklar arasındadır. 1 Ekaterini Kayadelen, Greek Fiction Translated into Turkish 1990-2006, Boğaziçi University 2007. Son travail a été publié en 2010 chez Lambert Academic Publishing, un éditeur basé en Allemagne, qui publie des livres sur demande. J ai utilisé le mémoire imprimé à l université de Boğaziçi 2 Damla Demirözü, Alexandros Petsas. In: Η πύλη για την Ελληνική Γλώσσα, 7 Mai 2008, Οι μεταφράσεις έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας στην τουρκική γλώσσα. Version en ligne consultée les 4 juillet 2011: http://www.greek- language.gr/greeklang/literature/bibliographies/from_greek/10.html. 3 Ari Çokona, Türkçe ye çevrilmiş Yunan edebiyatı, Çevirmenin Notu, 5, 2008. Version en ligne consultée le 7 juillet 2011: http://www.greek- language.gr/greeklang/literature/bibliographies/from_greek/10.html 3

1. Yayınlar 1.1 Türkiye de çevirisi yapılan Yunanca kitaplar üzerine tarihi bir araştırma (1989 a kadar) Modern Yunan dilinden çevrilen kitaplara duyulan ilgi son yıllarda artmaya başlamıştır. Antik Yunancadan çevrilen felsefi, tarihi, siyasi ve edebi alanlardaki kitaplar 1940 larda kısa bir dönem boyunca ilgi görmüştür. 1940 da Tercüme Bürosu nun kurulmasıyla aralarında Antik Yunanca eserlerin de bulunduğu Dünya klasiklerinden çevirilerin yolunu açmıştır. 1940-1946 arası, Tercüme Bürosu tarafından 63 Antik Yunanca kitap Türkçeye çevrilmiştir. Bunun yanı sıra Tercüme Bürosu nun dergisinde yayımlanan 698 çevirinin 99 u Antik Yunancadan yapılan çevirilerdir. 4 Bu metinler bir çok kez yeniden basılmıştır. Tercüme Bürosu tarafından yapılan çevirilerin yanı sıra, son yıllarda da Antik Yunancadan bir çok çeviri yayımlanmıştır. Örneğin Platon'un Devlet i 11 yıldan bu yana 20 kez farklı yayıncılar tarafından yayımlanmıştır. Bunların çoğu tekrar basım değil yeni çevirilerdir. 5 Çoğu zaman bu çevirilerin Antik Yunancadan mı yoksa Almanca, İngilizce ve Fransızca gibi aracı bir dilden mi çevrildiği bilinmemektedir. Bu durum Modern Yunanca ile yazılan kitaplar için de geçerlidir. Modern Yunanca ile yazılan kitapları ele alacak olursak, Türkiye de entellektüellerin, Yunan edebiyatının Batıda ilgi görmesiyle 20. Yüzyılın başında keşfettiği görülmektedir. Özellikle şiir çevirileri Yunan edebiyatının tanınmasında önemli bir rol oynamaktadır. 1919 E.M. Forster yazısında Konstantinos Kavafis ve kitabını tüm dünyaya tanıtmıştır. 6 Giorgos Seferis (1963) ve Odysseas Elitis (1979) gibi şairlere verilen Nobel ödülü ve şair Kostas Varnalis (1959) ve roman yazarı Yannis Ritsos a (1977) verilen Lenin ödülü Yunan edebiyatının dünyada tanınmasını sağlamıştır. Türkiye de Türkçeye çevrilen ilk kitap şiirlerden oluşan bir çalışma değil, Stratis Mirvilis in romanından bölümlerin yer aldığı 1993 yılında Varlık dergisinin 9. sayısında yayınlanan bir çalışmadır. Bu bölümlerin çevirmeni olan Avram N. Papazoğlu, ayrıca Türkçe edebi dergilere 20 den fazla Yunanca metin çevirmiştir. 7 Bütün bir çalışma olarak, Yunancadan Türkçeye çevrilen ilk kitap 1943 de Emanuel Rhoidis in Πάπισσα romanıdır. 8 Bu roman orijinal dilinden değil Almanca dan çevrilmiştir. Direk Yunanca çevirisi yapılan ilk üç kitabın yayım tarihi 1962'dir. Tuhaftır ki, bu üç kitabın her biri farklı edebi 4 Çokona 2008. 5 Aynı şekilde Sokrates in Savunması da son yılda 22 kez basılmıştır. 6 E.M. Forster, The Poetry of C. P. Cavafy, En: The Nation and the Athenaeum, 25 Nisan, 1919. 7 Çokona 2008. 8 Rhoidis, Kadın Papa Yoanna, çevirmen: Asım Çalıkoğlu, İstanbul 1943. 4

alanlara dayanmaktadır. İlki roman, 9 ikincisi tiyatro oyunu, 10 üçüncüsü de şiir kitabıdır. 11 Şair ve edebiyat eleştirmeni Behçet Necatigil e göre, 1960'ların Yunan edebiyatı, o dönemin sosyal ve politik olaylarını anlatan dinamik bir hareket yaratmıştır ve bu da Türk okurların ilgisini çekmiştir. 12 Behçet Necatigil in bu değerlendirmesine rağmen 1960 larda sadece 8 çeviri yayınlanmıştır. 1970'lerde çeviri sayısı, 7 si Nikos Kazantzakis tarafından olmak üzere 21 e ulaşmıştır. Giannis Ritsos tarafından da yazılan bir çok romandan oluşan çevirilerle 1980'li yıllarda yayınlanan kitap sayısı 24 e ulaşmıştır. Bu dönemde kurgu türü olmayan kitaplar ilk defa kitap piyasasında yerlerini almışlardır: Her ikisi de tarih kitabı olup, biri eski Yunanistan Başbakanı Andreas G. Papandreu tarafından yazılan 13 cunta rejimi sonrası demokratikleşme süreci ve Yunanistan'daki askeri darbe ile ilgilidir. 1980 yılında ordunun iktidarı ele geçirdiği ve yönettiği Türkiye yi de bu kitapların konusu yakından ilgilendirmiştir. Diğer kitap ise 1988 de yayınlanmış Yunanistan ın kısa bir tarihçesini ele almaktadır. 14 1.2 1990 dan bu yana yayınlanan çeviriler 1960-1989 arası, 30 yıllık süreçte 53 çeviri yayımlanırken, 1990-2011 arasındaki 21 yıl içinde çeviri sayısı yükselmiş, tam 239 çeviri yayımlanmıştır. Bu çevirilerin 192 si kurgu, 49 u ise kurgu olmayan türdedir. Yunancadan çevrilen romanlar ise Türkiye de 112 kitabın çevrilmesiyle, Alman kitap piyasasındaki çeviri sayısını geride bırakmıştır. Edebiyat çevirisindeki türler şu şekilde kategorilendirilmiştir: 112 kitapla en büyük grubu oluşturan Romanlar, 31 şiir kitabı, 24 çocuk kitabı, 10 kısa hikaye kitabı, 10 tiyatro oyunu, dört farklı nesir yazısı, iki düzyazı antolojisi ve bir şiirler antolojisidir. Kurgusal olmayan yazı türü: Bu grupta en büyük ilgiyi gören 27 kitapla tarih kitaplarıdır. 5 kitap sanat tarihi ya da genel olarak sanat temalıdır. Beş kitap Bizans edebiyatı ile ilgili (Bizans tarihi değil, o dönemle ilgili mevcut tarihi çalışmalar ile ilgilidir, örneğin: Anna Komnene nin Alexiad). İki kitap sosyo- politik konuları ele almaktadır. Bir diğer iki kitap ise dille ilgilidir: biri dilbilgisi kitabıdır 9 Themos Kornaros, Haydari Kampı, (Το στρατόπεδο του Χαϊδαρίου), çevirmen: Nevzat Hatko, İstanbul 1962. 10 Aleksandros Matsas, Krezüs (Üç perdelik dram), (Κροίσος), çevirmen: Yorgi Horasanoğlu, İstanbul 1962. 11 Petros Hronas, Şiirler, çevirmen: Yorgi Horasanoğlu, İstanbul 1962. 12 Behçet Necatigil, Balkan Ulkeleri Edebiyatlanndan Türkçeye Çeviriler, Türk Dili, Çeviri Sorunları Özel Sayısı, TDK yayını, 1 Temmuz 1978, s. 150. 13 Andreas G. Papandreu, Namlunun Ucundaki Demokrasi (Η δημοκρατία στο απόσπασμα), çevirmen: Semih Koray & Mehmet Emin Yıldırım, Ankara 1988. 14 Nikos Svoronos, Çağdaş Helen Tarihine Bakış, (Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας) çevirmen: Panayot Abacı, Istanbul 1988. 5

diğeri ise Yunanca- Almanca- Türkçe ders kitabıdır. Üç kitap arkeoloji, iki kitap yemek ve gastronomi, iki kitap biyografi ve son olarak bir kitap güncel politika temalıdır. Neden yayımlanan çevirilerin sayısı 1990 ların başında yükselmiştir? Şair Seferis (1963) ve Elitis e (1979) verilen Nobel ödüllerinin, Arap edebiyatı ve 1988 de Mahfuz için ileri sürdüğüm gibi Yunan edebiyatı için de katalizör bir rol oynamadığını düşünüyorum (Özkan, 2010:3). 15 Önceki görüşlerimin tersine, Arap edebiyatı ve 2010 larda Türkiye deki diğer edebiyat çevirilerinin sayısındaki artışla uluslararası ödüller arasında bir ilişki kurmakta şüpheye düşüyorum. 16 Yunanca çeviriler, 1990 ların sadece ilk üç yılında, 80 lerde yayımlanan toplam çeviri sayısını geçmektedir. Bu doğrultuda, araştırmasında 1990 yılını başlangıç noktası olarak belirleyen Kayadelen için de bu durum daha da pratik bir hale gelmektedir. Ancak, farklı ülkelerdeki çeviri etkinliğinin araştırılması amacıyla Transeuropeennes tarafından 20 yıl (1990-2010) olarak belirlenen bu araştırma süreci bu mevcut araştırmaya ters düşmektedir. Kayadelen'in bu konudaki görüşü ; Soğuk Savaş sonrasında yaşanılan dünyadaki siyasi değişikliklerin ve diğer büyük olayların Türkiye- Yunanistan ilişkisini etkilediği yönündedir. İki ülke arasındaki iki taraflı ilişkileri tanımlamak için şu üç olay önemlidir: 1996 daki Kardak krizi, 1997/8 de Güney Kıbrıs a misilleme yapılması ve 1999 da Abdullah Öcalan ın yakalanması (Kayadelen 2007:5-6). 17 Türkiye- Yunanistan siyasi ilişkileri konusunda Kayadelen in görüşüne katılıyorum: Soğuk Savaş dönemi sonrasındaki dünyada her iki ülke de yer almaya ve kendini ifade etmeye çalışmıştır. 1990 lardaki siyasi olayların dışında 1999 da Atina ve İstanbul u vuran depremlerin de iki ülkeyi birbirine yakınlaştırdığını düşünüyor Kayadelen. Ayrıca 2004 den sonra her iki ülke- de de ün kazanan televizyon dizileri de bu konuda rol oynamıştır. Bunlardan en tanınmışı Yabancı Damat' adlı dizidir.(yunanca çevirisi: Τα σύνορα της αγάπης). Dizi Türkiye de 2004-2007, Yunanistan da 2005-2008 yılları arasında gösterimdeydi. 2000 lere dayanan bu olaylar (Kayadelen in görüşüne ters düşmektedir) Bu durum 2000 lerde Yunan ve Türkler arasındaki ilişkilerin daha olumlu etkilendiğini gösteriyor. Tüm bunlara rağmen, Yunancadan Türkçeye yapılan çevirilerdeki hızlı artışın Televizyon kültürü ve siyasi alandaki gelişmelerle ilişkilendirilmesine pek sıcak bakmıyorum. Yunancadan çevirileri ele alan bu mevcut çalışma ve 15 Ozkan, 2010:3. 16 Ibid. 17 Kayadelen, 2007:5-6. 6

Arapça 18, çeviriler üzerine yaptığım araştırmanın dışında, Türkçe kitap piyasasında yapılan incelemeler diğer dillerden Türkçeye yapılan çevirilerin de 1990 larda ve özellikle 2000 lerde artığını göstermektedir. Pekünlü (2010) tarafından sunulan veriler de (Almanca, Fransızca, İtalyanca ve İspanyolcadan Türkçeye yapılan çeviriler) bu varsayımı kanıtlamaktadır. 19 Bu durumda siyasetin ve uluslararası ödüllerin çevirileri ne kadar etkilediğini belirlemek oldukça zordur. Türkiye de (siyasi değişim, demokratikleşme süreci, AB müzakere süreci, azınlık meselesi) Türklerin diğer edebiyatlara, kültürlere, tarihle ilgili diğer düşüncelere, etnik kimliklere ve diğer konulara ilgi duymasını inceleyen bir araştırma yapılması ilginç olabilir. 18 Bu duruma en basit örnek, son 20 yıldır Türkiye de etnik yemeğe, müziğe ve kimliğe artan ilgidir. 1991 yılında kurulan ve uluslararası düzeyde etnik müzik koleksiyonuyla tanınan Kalan Müzik buna iyi bir örnektir. Yayıncılar arasındaki artan rekabet ve yayıncıların profesyonelleşmeleri daha önemli bir faktördür. Gendaş Kültür ve Özgür yayınevleri editörü Adnan Özer de bu düşünceye katılmaktadır. Yayıncıların profesyonelleşmesi konusunda söylenebilinecek tek şey: Yayıncıların dünya edebiyatını takip ederken artık geçmişte olduğu gibi kısıtlı davranmadığı, edebiyat hakkında geniş bilgiye sahip olan editörlerle çalışmakta olduklarıdır. 1.3 Edebi Türler Getirdiği kardan ötürü, roman çevirilerinin ilk sırada yer alıyor olması şaşırtıcı değildir. 12 kitapla Nikos Kazantzakis en çok kitabı yayınlanan yazar olurken, 5 kitapla Dido Sotiriou onu takipetmektedir. Yayıncıların son yıllarda dikkatini çeken çocuk kitaplarının çeviri sayısı da giderek artmaktadır. Son altı yılda (2005-2011), 24 kitabın 19 u yayımlanmıştır (1990-2011). Konstantinos Kavafis (8 kitap) ve Yannis Ritsos (13 kitap) şiir çevirilerinin başını çeken iki şairidir. Bu iki şairin kitapları sürekli basılmakta, çevrilmekte (her zaman orijinal dilinden çevrilmiyor) ve yayımlanmaktadır. Tiyatro oyunlarının ceviri sayısındaki artış da dikkat çekicidir (10 kitap). Bunların çoğu sadece, dünyadaki tiyatro oyunları ve Türkçe konusunda uzmanlaşmış Mitos Boyut yayınları tarafından basılmaktadır. Yayınlanan kitap sayısı nedeniyle tiyatro oyunlarıyla kısa hikayeler dördüncü sırada yer almakta ancak yukarıda belirtilen diğer türler kadar büyük ilgi görmemektedir. 1.4 Yayınevleri Toplamda 66 yayıncı Yunan edebiyatından kitaplar çevirmiş ve yayımlamıştır. 192 kitabın yayımlandığını düşünürsek her yayıncıya ortalama üç kitap düşmektedir. 18 Ozkan, 2010. 19 Pekünlü, 2010. 7

Ekaterini Kayadelen, araştırmasında Yunan edebiyatından en çok kitap yayımlayan yayın evlerinin listesini şu şekilde sunuyor: Belge (19 yayın), Can (15), Doğan (8), Literatür (7), İletişim (5), İnkılap (5) ve Pencere (3), (Kayadelen 2007:34). Ayrıca daha kısıtlı sayıda Yunanca kitaplar yayımlayan diğer yayın evlerinin de listesini sunmuştur: Türkiye İş Bankası Yayınları (3), Yapı Kredi Yayınları, Cem, Epsilon, Everest, Kitap, Arion, Albatros, Scala, Gendaş Kültür (her biri ikişer kitap yayımlamıştır). Bu mevcut çalışma, Kayadelen in sunduğu verileri doğrulamaktadır. Ayrıca Yunanca kitapları yayımlayan büyük yayıncıların sırası da neredeyse aynıdır. Ancak Kayadelen, kurgu kitaplarına yöneldiği ve 1990-2006 yıllarını incelediği için, 1990-2011 yılları arasının incelendiği bu çalışmada yayın sayısı değişmektedir ve kurgu olmayan yazı türü dahil edebiyatın her türünü kapsamaktadır: Belge (20 edebi kitap ve 9 kurgu olamayan kitap), Can (18 edebi kitap), Doğan (10 edebi kitap), İletişim (5 edebi kitap, 5 kurgu olamayan kitap), Literatür (6 edebi kitap, 2 kurgu olamayan kitap), İnkılap (6 edebi kitap, 1 kurgu olamayan kitap) ve Pencere (6 edebi kitap). Kayadelen, sadece tiyatro oyunları yayımladığı için yayıncı listesine Mitos Boyut u (6 yayın) eklememiştir. Ayrıca, şiir kitapları yayımlayan yayıncılar da listesinde yer almamaktadır, örneğin: Adam (6 yayın). Çocuk edebiyatı yayımlayan başlıca yayın evleri şunlardır: Alfa Basım (5), Altın (8), Ayrıntı (7). Kayadelen in belirttiği gibi Belge yayınlarının Yunan edebiyatı için bir programı vardır (Kayadelen 2007:38). 20 Belge yayınları aynı zamanda Türkiye nin çok kültürlü yönünü gösteren ve halklar arasında birlik duygusunu yaratan Marenostrum serisini hayata geçirmiştir (Kayadelen 2007:38-39). 21 Bu seriler sadece edebi kitapları değil, aynı zamanda kurgu olmayan kitapları da içermektedir. Bu serilerde özellikle tarih ve sanat üzerine monograflar yer almaktadır. 19 Can yayınları ise edebi eserlerden düz yazıları yayımlamakta, tiyatro oyunu ya da şiir kitapları yayımlamamaktadır. Çevrilecek kitabı önceden araştırıp daha sonra çevirmeni bulan tek yayın evidir. Kayadelen in görüştüğü diğer yayıncıların tümü çevirmenlerin kendilerine kitap tavsiye etmesiyle çalışmalarını yürütmektedirler (Kayadelen 2007:39). 22 Benim araştırmalarım da bunu doğrulamaktadır. Ancak bazen, (örneğin: Gendaş) editörlerin kitap sektöründe uzman olduğu 20 Kayadelen, 2007:38. 21 Kayadelen, 2007: 38-9. 22 Kayadelen, 2007:39. 8

durumlarda, diyelim İspanyol edebiyatında uzmanlarsa çevrilecek kitabı kendileri seçer ve daha sonra çevirmeni bulurlar. Nitekim Arap edebiyatından kitapları Türkçeye çeviren bir çok yayın evi için de bu durum söz konusudur. Yunanca kitapların hep çevriliyor olması uluslararası boyutta elde ettikleri başarıdan dolayıdır: İngilizce, Almanca ve Fransızca gibi başlıca Batı dillerinde de çevrilmiştir. Can, Cem ve diğer yayınlarda da bu kitaplar aracı dillerden çevrilmektedir. Özellikle Kazantzakis gibi ünlü yazarların kitapları Yunancadan değil, İngilizce ya da Fransızcadan çevrilmektedir. Örneğin çalışma dili Yunanca olmayan, İngilizce ve Fransızca çevirmen Ender Gürol, Kazantzakis in kitaplarını Cem yayınları için çevirmiştir. Çevrilecek kitap seçiminde başka bir basit yöntem ise başka yayınevleri tarafından yayımlanmış kitapları tekrar çevirmek ya da düzeltmektedir. Kazantzakis in neredeyse bir çok romanı bu şekilde yayımlanmıştır. Yunan edebiyatı söz konusu olduğunda, genellikle Yunan kitap piyasası hakkında bilgi sahibi çevirmenler tarafından söz konusu bir kitabı çevirme kararı alınmaktadır. Kitap seçimini yapan bu çevirmenler yeri geldiğinde uluslararası boyutta henüz ün kazanmamış yeni kitapları da keşfedip, bu kitapların çevrilmesi önerisinde bulunmaktadırlar. Editörler ve yayıncılar genellikle uzmanlaştıkları konulara ağırlık vermektedirler. Kayadelen, bazı yayınevlerinin kitapları Frankfurt Kitap Fuarında keşfettiğini ya da arkadaşlarının önerisiyle yayımladıklarını belirtiyor. Ayrıca yine bazı yayınların bu kitapları iki dilli Rum arkadaşlarına ya da çevirmenlere okuttuklarını ve daha sonra yayımlamaya değer olup olmadığını değerlendirdiklerini belirtiyor (Kayadelen 2007:43-44). 23 Yayınlara göre, bir kitabı yayımlamaya değer yapan nedir? Ya da Marenostrum serisini yayımlayan Belge yayın evi gibi idealist bir bakış açısı mı sergiliyorlar? En çok yayımlanan kitapların türüne baktığımızda bu sorunun cevabını kısmen vermiş oluyoruz: Romanlar şiir kitaplarından çok daha fazla satmaktadır. Tüm yayın evlerinin kar amaçlı hareket ettiğini düşünürsek satış konusu bu soruya verilecek makul bir cevaptır. Yayın evleri, reklamı yapılan kitabın diğer kitaplara göre daha fazla satış yakalayacağını belirtiyor. Son çıkan çok kaliteli bir kitap diğer ülkelerde büyük bir başarı elde etse de pazarlaması yapılmadığı sürece büyük bir satış rakamı elde edemeyecektir. Peki, yayınevlerı neyin iyi satış yakalayacağına nasıl karar verir? Romanlar söz konusu olduğunda konunun büyük bir önemi vardır. Literatür yayıncılıktan Abdullah Yılmaz gibi bazı editörlerin hikayede hem Yunan hem de Türk karakterlerin «birlikte yaşadığı, aralarında çatıştığı, barış sağladığı ve birbirlerine anlamayı arzuladığı» hikayeleri tercih ettiklerini belirtiyor Kayadelen (Kayadelen 2007:45). 24 Yayımlanmış çevirilerin kaynakçasında da görüldüğü üzere anıların ve hikayenin geçtiği yerin de büyük bir önemi var: Maria Yordanidou nun Loksandra- İstanbul düşü adlı romanın da olduğu gibi romanlarda 23 Kayadelen, 2007:39. 24 Kayadelen, 2007:45. 9

paylaşılan yerlerin altı çiziliyor. Yordanidou nun romanı başlığı açısından ilginçtir çünkü kitabın orijinal başlığı olan Yunancasında (Λωξάντρα) «İstanbul düşü» yer almaz. Romanlarda bilinen bölgelere gönderme yapılması okurların dikkatini çekmektedir. Nitekim, paylaşılan anılar, yerler, ortak bir geçmiş, benzerlikler bu kitapları Türk okurları için çekici hale getirmektedir. Yukarıda sözünü ettiğimiz Yabancı Damat adlı Televizyon dizisi,türkler ve Yunanlılar arasındaki benzerlikleri, farklılıkları ortaya koyması bakımından popüler kültür alanında etkili bir örnektir. İletişim yayınının editörü Kerem Ünüvar, Türkiye de çevrilecek kitap seçiminde büyük bir yetersizlik gördüğünü belirtiyor ve Türk okurların Yunan edebiyatına ve kültürüne daha geniş kapsamlı yaklaşmasını diliyor (Kayadelen 2007: 46). 25 Türkçeye çevrilen kitapların çoğu Yunanistan ın görüşünü yansıtan tarih kitapları olduğu için Kurgu olmayan kitaplarda da bu eğilim açıkça görülüyor. Türkolog ve Ottowa da uluslararası ilişkiler ve jeopolitik profesörü, ayrıca Osman İmparatorluğu nun Tarihi adlı kitabın yazarı Dimitris Kitsikis (İletişim) kitabında Osmanlı İmparatorluğu hakkında dengeli bir görüş sergiliyor (Yunan tarih kitaplarında nadir görülen bir durum). Sonuç olarak: İletişim yayınları yayımladıkları kitaplarda Türklere Yunanlıların ve Yunan akademi dünyasının iyi yönlerini göz önüne sermektedir. Bu, Türk yayıncıların Yunan yazarların acı mesajlarını uzak tutmayı amaçlaması değildir. Bazı kitaplar Osmanlı İmparatorluğu nun son döneminde Yunanlıların çektiği zorluklardan bahsetmektedir. Buna, Argiris Petronotis in (İstanbul, 2004) Hacıustalar: Akdağmadeni nden Aridea ya 26 bir mübadele öyküsü nü örnek verebiliriz. 2. Kitapların dağıtımı ve bulunabilirliği İngilizce, Fransızca, Latin Amerika ve Amerikan edebiyatına kıyasla Yunan edebiyatının piyasadaki bulunabilirliği daha azdır. İstanbul şehir merkezindeki kitapçılara bakıldığında, yukarıda saydığımız edebiyat türlerine ait kitaplara ulaşmamız daha kolaydır. Oysa Yunan edebiyatı için bu söz konusu değildir. Baskı sayıları genellikle 1000 ila 2000 arasında değişmektedir. Kazantzakis in kitapları gibi ün kazanmış kitaplar için elbette bu geçerli değildir. Ancak, en çok satanlar listesinde yer alan İzmir Büyücüleri άγισσες της Σμήρνης adlı kitap, elde ettiği 50 000 satış rakamıyla büyük bir sürpriz yaratmıştır. Üstelik kitapta Türkleri şu şekilde tanımlayan bir cümle yer almaktadır: 25 Kayadelen, 2007:46. 26 Hacıustalar: Akdağmadeni nden Aridea ya bir mübadele öyküsü, 2004, İstanbul. 10

«Türkler her zaman hazır olandan, senin emeğinden, kazancından yemek için bekleyen ve fırsat kollayan bir yılan gibi oradaydılar» (Meimaridi 2006:18) 27 Kitapların ücretleri 3 TL den başlayarak (örneğin: Ari Çokona nın çevirdiği Ege nin karşı yakasından- Çağdaş Yunan Edebiyat Seçkisi adlı antoloji kitabı) 60 TL ye kadar çıkmaktadır (örneğin: Evangelia Balta tarafından yazılan, Birzamanlar tarafından yayımlanan tarih kitabı Ürgüp Prokopi). Günümüzde Türkiye deki internet üzerindeki kitapçıların (idefix.com, kidap.com.tr, netkitap.com) geniş ve çeşitli kitap stokları, diğer kitapçılara göre Yunan edebiyatına ulaşılmasını kolaylaştırmaktadır. 28 Tabi internet üzerindeki kitapçıların gelişmiş bir arama motoru bulunmadığı için tam olarak hangi kitabı aradığınızı bilmeniz gerekmektedir. Bu durum, kitap satışçılarının kitapları yeterli derecede kategorilere ayıramamasından kaynaklanmaktadır. Boğaziçi Üniversitesi nin modern standartlara sahip kütüphanesi gibi üniversite kütüphanelerinin çevrimiçi ya da çevrimdışı arama motorları bile Yunan edebiyatına ait eserlere kolayca ulaşılmasını sağlayamamaktadır. 3. Medya ve eleştirel görüşler Türk medyasında son çıkan kitapların eleştirel değerlendirmeleri oldukça hızlı yapılmaktadır. Elbette Yunan edebiyatına ait kitaplar için de bu geçerlidir ancak nadiren çevirilerin kalitesi değerlendirilmekte ve orijinal dilinden yapılan çeviriler takdir görmektedir. Panayot Abacı tarafından çevrilen, Yakavos Kambanellis in yazdığı tiyatro oyunu Savaş Baba (Ο μπαμπάς ο πόλεμος) üzerine Ali Kırkar ın eleştirisi bu duruma bir istisnadır. Bu oyunun Türkçe versiyonunun Türkiye deki yönetmeni de olan Ali Kırkar, Panayot Abacı nın bu esere can verdiğini ve alt metinleri de usulüne göre çevirdiğini belirtmektedir. (Kırkar 2002: 66-67). 29 Ülkemizde edebiyat üzerine eleştirilerin yer aldığı edebi dergiler de bulunmaktadır. Cumhuriyet ve Radikal gibi bazı günlük gazeteler, haftalık ya da günlük edebiyat eleştirilerine yer vermektedir. TRT kanalı en az iki haftada bir programlarında yeni çıkan kitapları tanıtmaktadır. Edebiyat üzerine name www.sabitfikir.com adlı bir internet sitesinin yazarlar ve eleştirmenler tarafından yazılan kitap eleştirilerine ayırdığı bir bölümü bulunmaktadır. www.kidap.com.tr gibi internet üzerindeki bazı kitapçılar, satışa sundukları kitapla ilgili gazete, dergi ve diğer internet sitelerinde yer alan eleştirileri yayımlamaktadır. 27 Meimaridi 2006:18. Temmuz 2006, yayının müdürü ve editörü Türk Ceza Kanunun 301. Maddesinden yargılanmışlardır. Bu maddeyle yargılanan diğer kişiler için de geçerli olan bir durum ise Kemal Kerinçsiz tarafından başlarında olduğu aşırı milliyetçi bir avukat grubu bulunmaktadır. Hükümet bu maddenin değiştirilmesini de öngören reformu meclise sunmuş ve Nisan 2008 de onaylanmıştır. Artık 301. madde ile ilgili bir dava açabilmesi için Adalet Bakanlığının izni gereklidir. 28 Idefix.com, kidap.com.tr, netkitap.com. 29 Kırkar, 2002:66-67. 11

4. Mali yardım ve destekler Yunancadan Türkçeye yapılan çeviriler AB sübvansiyonları için şartları yerine getirmektedir (Avrupa Eğitim Görsel- İşitsel ve Kültür Yürütme Ajansı) 30. Yunan edebiyatından en çok çeviri kitap yayımlayan editörlerden biri, Türkçeye yapılan çeviriler için AB kurumlarından, Yunan hükümeti veya sivil toplum kuruluşlarından herhangi bir mali destek alınmadığını açıklamıştır. 5. Çevirmenler Direk Yunancadan Türkçeye çeviri yapan tanınmış çevirmenleri iki gruba ayırabiliriz. Türkiye de büyümüş Türk vatandaşı olan Ortodoks Rumlar (Ari Çokona, Herkül Millas, İro Kaplangı, Kosta Sarıoğlu, Kriton Dinçmen, Panayot Abacı) ve Yunanca bilen Kirit li Müslüman çevirmenlerdir (Ahmet Yorulmaz, Müfide Pekin). Birinci grupta yer alanların çoğu İstanbul un çeşitli mahallelerindeki Rum okullarına gitmişlerdir (Beyoğlu, Fener, Arnavutköy, Büyükada, Karaköy) ve iki dile de hakimlerdir. Kitapların Türkçe çevirisini yaptırmak isteyen editörler için çevirmen bulmak kolaydır. Editörler söz konusu çevirmenleri ya yıllardır tanımaktadır ve çevirmenlerle arkadaş olmuştur ya da çevrelerinde bulunan yeni çevirmenlerle tanıştırılırlar (Kayadelen 2007:48). 31 Editör ve çevirmen arasındaki bu arkadaşlık profesyonellikten uzak olduğu için her zaman olumlu bir gösterge değildir. Editörün paternalist bir tutum sergilemesi ve çevirmenin haklarını göz önüne almaması sonucunda bu ilişkiler çevirmenlerin aleyhine de dönebilir (Ergüden 2002). Haklarını biliyor olsalar bile (Çevirmenler Derneği Çevbir, bu hakları internet sitelerinde sıralamıştır bu haklarını 32 ) talep etmek için editörler karşısında çok güçsüz durumdalardır. 33 Yunanca çevirmenlerin durumu diğer dillerden çeviri yapan çevirmenlere göre nispeten daha iyi durumdadır. Yunancadan Türkçeye çeviri yapan çevirmenler yıllara dayanan saygınlıklarından yararlanmaktadırlar ya da/ ve arkadaşlığı kendi lehlerine çevirmeyi başarmaktadırlar. Bu çevirmenlerin çoğu hayatlarını sadece bu mesleği icra ederek kazanmadıkları için profesyonel çevirmen değillerdir. Bir çoğu liselerde Yunanca dili öğretmenidir. Eski Rum neslini temsil eden çevirmenler dışında, son yıllarda yeni bir nesil ortaya çıkmıştır: Bunlar Yunanistan da ve üniversitede Yunanca öğrenmiş Türklerdir. Bu çevirmenlerden biri de üç romanın çevirisini yapan Suat Baran dır. Türk editörler kaynak metne genellikle bakmadıkları için çevirmenlere güvenmektedirler. Hedef dile çeviri söz konusu olduğunda ise hedef edebiyatın stiline uygun olmaması durumunda editör araya girmektedir. Belge nin editörü Zarakolu kaynak 30 http://eacea.ec.europa.eu/culture/index_en.php. Site 10 Temmuz tarihinde ziyaret edilmiştir. 31 Kayadelen, 2007:48 32 http://www.cevbir.org/. Site 10 Temmuz 2011 tarihinde ziyaret edilmiştir. 33 Ergüden, 2002. 12

metnin önemini bilen piyasadaki tek editördür: çevrilen kitapları başka çevirmenlere okutmaktadır (Kayadelen 2007: 53). 34 6. Türkiye de Yunanca öğrenimi Yukarıda belirtildiği gibi Yunanca, İstanbul daki Rum ilk ve orta okullarında öğretilmektedir. Ancak son yüzyılda öğrenci sayısı önemli ölçüde azalmıştır.1923 de toplam öğrenci sayısı 2,280 iken bu sayı 2010 da 214 e düşmüştür. 35 Üniversite seviyesinde, Ankara Üniversitesi ve İstanbul Üniversitesi olmak üzere iki devlet üniversitesinde özel bir çeviri eğitimi vermeyen Modern Yunanca dili ve edebiyatı bölümü bulunmaktadır. İstanbul da Yunan konsolosluğuna bağlı Sismanogliou Merkezi yıllardır Yunanca dili eğitimi vermektedir. Galatasaray Üniversitesi gibi bazı üniversitelerin yabancı diller fakültelerinde öğrencilere ve dışardan gelen katılımcılara yaz okulunda Yunanca dersleri verilmektedir. Bunun dışında, son yıllarda Yunanca öğreten özel okulların sayısı da artmaktadır. Kaynakça Ari Çokona, Çevirmenin Notu, 5, 2008: Site 7 Temmuz 2011 tarihinde ziyaret edilmiştir:http://www.greek- language.gr/greeklang/literature/bibliographies/from_greek/10.html Damla Demirözü, Alexandros Petsas, Οι μεταφράσεις έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας στην τουρκική γλώσσα. In: Η πύλη για την Ελληνική Γλώσσα, 7 May 2008. Site consulté le 14 juillet 2011: http://www.greek- language.gr/greeklang/literature/bibliographies/from_greek/10.html Işık Ergüden (2002), Çevirmen Sömürüsü ve Yayımcılık, Virgül, 51 (6), 51-53 E.M. Forster, The Poetry of C. P. Cavafy, In: The Nation and the Athenaeum, April 25, 1919. Petros Hronas, Şiirler, traducteur: Yorgi Horasanoğlu, İstanbul 1962. Ekaterini Kayadelen, Greek Fiction Translated into Turkish 1990-2006, Boğaziçi Üniversitesi 2007. Themos Kornaros, Haydari Kampı, (Το στρατόπεδο του Χαϊδαρίου), çevirmen: Nevzat Hatko, Istanbul 1962. 34 Kayadelen, 2007:53. 35 http://www.internethaber.com/istanbul/rum- okullarinda- 214- ögrenci- kaldi- 309664h.htm. Site 10 Temmuz 2011 tarihinde ziyaret edilmiştir. 13

Ali Kırkar (2002), Savaş ve eknonomi, Virgül, 56 (6), 64-67 Aleksandros Matsas, Krezüs (Üç perdelik dram), (Κροίσος), çevirmen: Yorgi Horasanoğlu, Istanbul 1962 Maria Meimaridi, Izmir Büyücüleri, Istanbul 2006. Behçet Necatigil, Balkan Ulkeleri Edebiyatlanndan Türkçeye Çeviriler, Translations from the literatures of Balkan countries into Turkish, In: Türk Dili, Çeviri Sorunları Özel Sayısı, TDK yayını, 1 Temmuz 1978, s. 150 Andreas G. Papandreu, Namlunun Ucundaki Demokrasi (Η δημοκρατία στο απόσπασμα), çevirmen: Semih Koray & Mehmet Emin Yıldırım, Ankara 1988 Zeyno Pekünlü (2010), Translating in the Mediterranean Area From German, French, Italian and Spanish into Turkish, In: Transeuropéennes, Mapping Translation in the Euro- Mediterranean Region initiative by the Anna Lindh Euro- Mediterranean Foundation for the dialogue between cultures, Paris, 2010. Voir le lien: http://www.transeuropeennes.eu/fr/articles/276/etude_de_zeyno_pekunlu_sur_la_traduction_ des_langues_de_l_ue_vers_le_turc Emanuel Rhoidis, Kadın Papa Yoanna, çevirmen: Asım Çalıkoğlu, İstanbul 1943. Nikos Svoronos, Çağdaş Helen Tarihine Bakış, (Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας) çevirmen: Panayot Abacı, Istanbul 1988 14