15 Ekim 2014 tarihinde İstanbul da düzenlenen İslam-Hıristiyanlık Kavramları Sözlüğü tanıtım toplantısı vesilesiyle eski Almanya Federal Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Sayın Christian WULFF un Hürriyet, Din, Devlet Entegrasyona ilişkin Düşünceler konulu konuşması Değişiklik yapma hakkı saklı tutulmuştur. Konuşmada söylenenler geçerlidir. Hanımefendiler, Beyefendiler, Değerler bütününe göre dünyanın en İslami üç ülkesi sırasıyla hangileridir acaba? Sırayla bunlar Yeni Zelanda, Lüksemburg ve İrlanda dır. İslamiyet in bu üç ülkede en iyi şekilde uygulandığı söylenmektedir. Bu söylem, ABD de bulunan Georg Washington Üniversitesi nin iki profesörü tarafından yürütülmüş olan bir araştırmanın sonucunda elde edilmiştir. Ancak 33. sırada çoğunluğu Müslüman olan Malezya ve 48. sırada Kuveyt yer almaktadır. Bu çalışma ile ilgili elbette birçok eleştirel yaklaşım olabilir ve sonuç tabii ki çok da ciddiye alınmamalıdır. Ancak bu çalışmaya yine de yakından bir göz atmakta yarar vardır. Profesörler ilk önce Kuran ve Sünnetin devletlerden beklentilerini irdelemişlerdir. Bu çerçevede örneğin sosyal adalet, faizlerin kaldırılması, yolsuzluğa karşı mücadele, hukukun üstünlüğü, genel insan hakları, azınlıkların hakları ve çevrenin korunması gibi kavramlar incelenmiştir. Profesörler bir sonraki adımda bunların hangi ülkelerde en iyi şekilde uygulandığını araştırmışlardır. Kriterler bilinince, sonuç tamamen şaşırtıcı olmamaktadır. Aslında İslamiyet in pek etkisinde olmayan ve vatandaşlarının İslamiyet i sıkça keskin bir şekilde eleştiren batı değerler topluluğu ülkelerinin İslami değerleri temsil etmeleri nasıl mümkün olabilmektedir? Radikal Müslümanların batıyı İslami olmadıkları gerekçesiyle reddetmeleri nasıl mümkün olmaktadır? Belki de birbirimiz hakkında fazla bilgiye sahip olmadığımız için bu böyledir. Hâlbuki herkesin de tahmin ettiği gibi, şimdiden iç içe geçmiş ve sıkı bağlar kurmuş durumdayız. Bütün bunlar, toplumlarımızın istediği küreselleşme, göç ve uluslararası ağların bir sonucudur. Artık şimdi, birlikte yarattığımız gelişmelerin sonuçlarını yine birlikte yapıcı bir şekilde düzenlemek önem arz etmektedir. I. Şu sıralarda terör örgütü IŞİD tüm dünyada korku ve endişe yaratmaktadır. Her gün vahşice infaz edilmiş insanları, ölüm korkusu içinde aşağılanan rehineleri ve küçük çocuklarıyla kaçmak zorunda kalan aileleri televizyonlarda izlemekteyiz. Burada, Türkiye de ise terörün etkileri doğrudan hissedilebilmektedir. Şimdiden bir milyonu aşkın sayıda sığınmacı kabul edilmiş olup, bu sayı gittikçe artmaktadır. Türkiye, zor durumda olan insanlara yardım etmek için inanılmaz düzeyde çaba göstermektedir. Türk dostlarımızın bu başarılarını son derece takdirle karşılıyoruz. Teröristler bu vahşi suçları İslamiyet adına işlemekte ve kendi din devletlerini kurma çabası içindedirler. Bütün bunların daha önce bahsettiğim İslami değerlerle bağdaşması mümkün değildir. Teröristlerin bir dinin adını kötüye kullandıklarını görmek, hiç de zor değildir. Bu teröristler sadece Müslüman ülkelerden değil, dünyanın tüm bölgelerinden gelmektedirler. Böylece dini istismar
- 2 - ederek genç insanların yanlış yönlendirilmesi ve kandırılmaları, küresel boyutta bir sorun haline gelmiştir. Bütün bunlara rağmen, son zamanlarda terör eylemlerinden ötürü Müslümanlara karşı olan çekincelerinin doğru olduğunu düşünen endişeli vatandaşlardan mektuplar alıyorum. Aralarında İslamiyet hakkında çok okumuş böyle bir şiddeti sözde meşrulaştıracak Kuran surelerini alıntı olarak veren kişilerden ciddiye alınması gereken mektuplar da bulunmaktadır. Tahminen teröristler de tam da bu Kuran ayetlerine atıfta bulunmaktadırlar. Ancak, Eski Ahitte de şer adına kötüye kullanılabilecek cümleleri bulmamız mümkün değil mi? Günümüzde Müslümanların çoğunun sünnet yoluyla aktarılan tüm hususlara harfiyen uymadıklarını kabul görmüş Müslüman bilim insanlarının açıklamalarından biliyoruz. Bunlardan bazılarının zamana bağlı olduğu şeklinde yorumlanmalı ve tarihsel bağı içinde ele alınmalıdır. Bu husus, kitabı mukaddeste yer alan birçok cümle için de geçerli olup, Hıristiyanların büyük bir çoğunluğu tarafından harfiyen yerine getirilmemekte ve bu şekilde kendi hayatlarına adapte edilmektedir. Yine Müslüman bilim insanlarının açıklamalarına göre İslamcı teröristler Kuran ve Sünnete aykırı davranmakta ve İslam ın en başından itibaren geçerli esaslarını çiğnemektedirler. Bu hususlar özellikle Müslüman ülkelerde açık bir şekilde dile getirilmelidir. Özellikle dini liderlere büyük bir görev düşmektedir. Almanya daki Müslüman birliklerin bunu sesli ve açıkça dile getirmelerinden ve bu kanaat ile Alman meydanlarında gösteride bulunmalarından memnunum. Biz onların yanındayız ve birlikte diyalog ve barışçıl beraberlik için mücadele ediyoruz. Çok net bir şekilde şunu söylüyoruz: Ülkemizdeki havra, cami ve kiliselere zarar verilmesine ve saygısızlık edilmesine göz yummayız. İnsanların inançlarından ötürü hakarete uğramalarına izin vermeyiz. Biz Almanya da birlikte yaşıyoruz; dini ve kültürel çeşitliliğimizi birlikte şekillendireceğiz. II. Bana Kuran ile ilgili olarak endişelerini yazan insanlara sadece kitaplara ve kutsal yazıların tefsirlerine güvenmemelerini tavsiye ediyorum. İslamiyet e yeni ilgi duyan ve bu konularda okuyan herkes için seviniyorum ancak sonuçta sadece İslam dinine mensup insanlarla konuşanlar tutarlı ve tam bir fikir sahibi olabileceklerdir. Ve Müslümanlar da Hıristiyanlar, Museviler, Hindular, hümanistler ve inançsız insanlar gibi birbirlerinden farklıdır. Bu tür sohbetler için Avrupa da yeterince fırsat vardır. Birkaç on yıldır burada tüm dünya dinleri ve mezheplerine mensup insanlar yaşamaktadır. Avrupa da 14 milyonu aşkın Müslüman yaşamaktadır. Böylece İslamiyet, Hıristiyanlıktan sonra en büyük ikinci dini cemaat haline gelmiştir. Bu durum bundan sonra da devam edecektir. Artık Berlin de Katoliklerin sayısı Müslümanların sayısı kadardır. Alman başkenti gibi metropoller dünya kültür ve dinlerin vatanı haline gelmiştir. Bir zamanlar misafir işçi olanlar, zamanla göçmen sıfatını aldılar ve sonuç itibariyle haklı olarak ülkede eşit konum için ısrar eden ve dinlerini, Avrupa ülkelerinin kendilerine bizzat tanıdıkları temel ve insan hakları çerçevesinde tatbik etmek isteyen azınlıklar haline geldiler. Çoğunluklar azınlıklarla birlikte yaşar; çoğunluk olarak azınlıkların yaşam şekilleri konusunda sorumluluk taşır ve azınlıklar da kanunlara uymak zorundalar.
- 3 - Bu, Almanya da açık bir şekilde Anayasada düzenlenmiştir: İnsanlık onuru dokunulmazdır. Her tür devlet erki insanlık onuruna saygı göstermek ve onu korumakla yükümlüdür. Alman Anayasası nın birinci maddesi bu şekilde ifade edilmiştir. Bu, en üst ilkemizdir; birlikte yaşamımızın temelini oluşturmaktadır. Bunu herkes kabul etmelidir. Almanya hukukun üstünlüğünün, düşünce özgürlüğünün ve ayrımcılığa karşı korumanın esas alındığı yeni görüşlere de açık bir ülkedir. Almanya, hem eşit hem de farklı olarak birlikte yaşadığımız bir ülkedir. Her bir insan, kendine özgü onuruyla dokunulmazdır. İstisnasız olarak onur ve saygıyla birbirimize yaklaşıyoruz. Medeniyeti kesintiye uğratan Nazi soykırımından dersler çıkardık ve artık anayasamızın 4. maddesiyle yaşıyoruz: Din ve vicdan özgürlüğü ile din ve dünyevi inanç özgürlüğüne dokunulamaz. Bu ilke, kim neye inanır veya inanmazsa da, herkes için geçerlidir. Hiç kimse inancından dolayı dezavantajlı duruma düşürülemez. Devlet, bireysel temel hakların korunması anlamında dinlerin ve dünya görüşlerinin yan yana ve birlikte olmalarını düzenleme ve hoşgörü ortamı temin etme görevini üstlenmiştir. Yine Eugen-Biser Vakfı tarafından Kasım ayında yayınlanacak Almanya daki Hıristiyanlık ve İslamiyet El Kitabı nda bununla ilgili olarak şu denilmiştir: Devletin bu işlevini herkese karşı adalet içinde yerine getirebilmesi için kendisini dinlerden ya da dünya görüşlerinden sadece bir tanesi ile özdeşleştirmemesi gerekir. Bu nedenle din özgürlüğü ile ilgili insan hakkının somut olarak gerçekleştirilmesi, devlet ile dini cemaatler arasında, mesafeden ötürü sonuçta ikisinin de kazanacağı bir ilişkisizlikten ziyade, bir ayrışmayı gerektirmektedir. Deneyimlere göre insanlar, azınlık konumunda oldukları zaman din özgürlüğünün önceliklerini daha kolay algılayabilmektedirler. Milli günümüzde Almanya da İslamiyet in de artık Almanya nın bir parçası olduğunu ve birkaç hafta geçtikten sonra TBMM de Hıristiyanlığın da şüphesiz Türkiye nin bir parçası olduğunu söylediğimde bu izlemimi edinebildim. Türkiye de hiçbir Hıristiyan ve Almanya da hiçbir Müslüman bunu eleştirmedi. Ancak bu kavrayış henüz ilgili çoğunluk toplumunun her kesiminde yerleşmiş ve kabul görmüş değil. Şunu açıkça anlamamız gerekmektedir: Sadece biz kendi ülkemizde diğer dinlere karşı hoşgörü uygularsak, başka yerlerde de bunu inandırıcı bir şekilde talep edebiliriz. Sadece hoşgörülü olanlar, haklı olarak başkalarından hoşgörü bekleyebilir. Sadece karşısındakini eşit seviyede görenler, kimliklerine ilişkin arzu ettikleri saygıyı görebilirler. En iyisi, bizim bunu, anne-baba ve eğitici olarak çocuklarımıza aktarmamızdır. İnsanlar, ileride başka insanlara karşı sergileyecekleri davranışlarını genç yaştayken edinirler; davranışların güvensiz ve korku dolu ya da buna karşın açıklık, merak ve temel güven ile olup olmayacağı belirlenir. Aile, kreş, dernek, dini cemat ve okuldaki sosyalleşme kişisel tutumun temelinde iz bırakır. Okullarımızdaki din dersinde çocukların sadece kendi dinleri hakkında değil, diğer dünya dinleri hakkında da biraz bilgi edinmeleri iyidir. Böylece baştan önyargılar oluşmamaktadır. Örneğin eyaletlerimizden Aşağı Saksonya da eğitim gören İslam din dersi öğretmenlerinin öğrenimleri sırasında Hıristiyan ilahiyatçılar ile karşı karşıya gelmeleri ve dinler arası diyalog konusunda yetkinlik kazanmaları iyidir.
- 4 - Almanya da da imam ve İslam din dersi öğretmenlerin eğitilmesi önemlidir. İslam din dersinin başlatılması ve dört üniversite bünyesinde İslam İlahiyat Merkezlerinin kurulması, İslamiyet in eşit haklara sahip dini cemaat olarak kabul edilmesi ve böylece anayasal olarak garanti edilen dini uygulama özgürlüğünün temin edilmesi açısından atılmış çok sevindirici adımlardır. Türkiye de, örneğin Heybeliada da Ortodoks Hıristiyanların rahip eğitiminin yeniden mümkün kılınması da aynı şekilde önem arz etmektedir. Bu, Hıristiyan inancının serbestçe uygulanması için vazgeçilmez bir unsurdur. Bu konuda telafi ihtiyacı bulunmaktadır. III. Alman Anayasası, hiç kimsenin dini nedeniyle ayrımcılığa tabi tutulamayacağını garanti etmektedir. Ben şahsen, ayrımcılığın bulunmamasından daha fazlasını, daha olumlu ifade etmek gerekirse, hoşgörü istiyorum. Ben, hem Almanya da hem dünyada dinlerin beraberliğini istiyorum. Bunun önkoşulu, birbirimize ciddi bir şekilde ilgi duymamız ve birbirimizi kabul etmemizdir. Hâlâ, her iki tarafta da bilgi edinme ihtiyacı vardır. Bir çoğulcu ve çok dinli toplumda birlikte yaşamın sürdürülebilmesi, herkesin samimi bir şekilde karşı tarafın görüşüne saygı göstermesi ve ondan öğrenmesine bağlıdır. Çeşitliliği ve birbirine bağlılığı ortak bir değerde bulundurma gücüne haiz toplumların potansiyeli işte buna dayanmaktadır. Çalışmalarıyla bizler için harika bir temel yaratmış olan Ankara Üniversitesi ne, Eugen-Biser Vakfı na, Herder Yayınevine ve sözlüğün oluşturulmasında katkıda bulunan herkese teşekkür ederim ve Tarabya Konferansı için başarılar dilerim. Kültürler arası çalışma, kültürler arasındaki paylaşımda karşılaşma imkânları yaratmak, karşılıklı anlayış süreçlerini teşvik etmek ve dünyamızı yaratıcı bir tarzda birlikte şekillendirebilmek için mesleki ve sosyal değişimi ilerletecek öğrenme süreçlerinden oluşmaktadır. Diyalog, ortak yönlerimize odaklanmamız ile başlatılabilir. Museviler, Hıristiyanlar ve Müslümanlar dünyayı ve insanları yaratan tek bir Tanrıya inanmaktadırlar ve yaratılışa saygı duymak ve muhafaza etmek görevini paylaşmaktadırlar. Hepsi kıyamet gününe inanmaktadır. Müslümanlar, Hıristiyanlar ve Museviler bir gün dünyadaki yaptıklarının hesabını vereceklerine inanmaktadırlar. Elbette dinler arasında birçok fark da bulunmaktadır. Bu farkları eşitlemek değil, tam tersi söz konusudur. Harikulade bir başarı ile oluşturulmuş İslam-Hıristiyanlık Kavramları Sözlüğü nde farklılıklardan hareket ederek anlama sürecine ulaşmak için ilk bakışta benzerlik gösteren Tanrı, vahiy ve kanun kavramlarında mevcut farklılıklar ortaya konulmaktadır. Bunlar dinler arası diyalog için temeli oluşturmaktadır; öyle bir diyalogdur ki bu, her zaman eşit hak ve düzeyde yürütülmesi zorunludur. Burada asıl olan, kültürel farkı işlemeyi mümkün kılan öğrenme süreçlerini harekete geçirmek ve taraflara kültürel çeşitlilik dünyasındaki kendi hayat tarzını bulabilmek üzere yapıcı çözüm yolları sunmaktır. Kültürel farklılığın ele alınması, sadece çoğunluk ile azınlığın birlikte hareket etmesi neticesinde beraberce üstesinden gelinebilecek bir görevdir. Bu yollarla yeni bakış tarzları bulunur ve çözümler yaratılır.
- 5 - Hepimiz şunu biliyoruz: Çeşitlilik her zaman güzel ve zenginleştirici değildir, sorunları da beraberinde getirir ve bazen yorucudur. Eğer samimi bir diyalog istiyorsak, bu konuyu örtbas etmemeliyiz ancak yaralamayan ya da genelleştirmeyen doğru sözleri bulmalıyız. Bunlar öyle sözler olmalıdır ki, Müslümanları İslamcı teröristlerle aynı kefeye koymasın ve insanları sınıflandırarak dışlamasın. Tam da toplumsal dönüşümün ve kültürel çeşitliliğin ortasında, diğerleri ile birlikte her türlü ulusal, dil, kültür ve din sınırlarının ötesinde, çeşitlilik ile birleşmiş Avrupa da bir kimlik bulmak üzere insanlara yetkinlik kazandırmak, acaba nasıl mümkün olabilir? Biz duvarların yıkıldığı bir dünyada yaşıyoruz. Ciddi düşünen hiçbir kimse, insanların ulusal ve dünya görüşleri sınırları çerçevesinde sınıflandırıldığı eski düzeni arzu etmemektedir. Dinlerin sosyal yaşam ile ilgili olarak ağır kurallar koyduğu yerlerde önemli boyutta sorunların ortaya çıkması olasılığı bulunmaktadır. Ben, dini gelenek ile insan hakları arasındaki hassas dengenin başarıyla yerine getirilebilmesinin insan haklarının seküler karakterine ve özgürleşim yönüne dokunulmadığı zaman mümkün olacağına inanıyorum. Aksi takdirde özgürlük tehlike altındadır. Gerçek diyalog, birleştirilecek ya da entegre edilecek mevcut konseptlere dayanmamakta, tüm katılanlara yeni kavrayış süreçleri sunabilmektedir. Burada önemli olan, hiç kimseyi dışlamamak, farklılığı benimsemek ve birlikte yeni sonuçlar çıkarmaktır. Diyalog, bilgi ve ilgilerini ortak bir benimseme sürecine dahil etmeye hazır olan insanları bir araya getirir. Cumhurbaşkanı iken Bellevue Sarayındaki çalışma odamda büyük bir duvar resmi asılıydı. Resimde memleketimin Aydınlanma Çağındaki insanlarının Müslümanlar, Museviler, hümanistler ve Hıristiyanların İstanbul daki, yani batı ile doğu arasındaki diyaloğu nasıl tasavvur ettikleri yansıtılmakta: İnsanlar birbirine yönelmiş ve yeni anlayışlara gerçek bir ilgi sergilemektedirler. Bu resimde barış ve ilerleme olguları ön plana çıkmaktadır. Berlin de House of One diye adlandırılan ilginç bir proje bulunmaktadır. Museviler, Hıristiyanlar ve Müslümanlar, üç monoteist semavi dinin yer aldığı ve günün birinde Museviler, Hıristiyanlar ve Müslümanların ayrı mekânlarda olsa da, aynı çatı altında dua edebilecekleri bir ibadethanenin kurulmasını planlamaktadırlar. Dördüncü bir mekân olan Karşılaşma Salonunda ise, inançlı olmayan ve farklı inançlara sahip olanlarla diyalog oluşturulabilecektir. Proje henüz gerçekleşmemiştir ancak şunu göstermektedir: Toplumun temelini oluşturan insanlar artık yola çıkıyor. Alman parlamentosu Bundestag daki ibadethane şimdiden bu şekilde düzenlenmiştir. Bir zamanlar Hans Küng şunu söylemişti: Dinler arasında barış olmadan uluslar arasında barış olmaz. Bu barışı elde etmek için yola çıkalım. Çatışma ortamını karşılıklı anlaşma ortamına dönüştürülebilmek ve inananlara içsel ruhlarını geliştirebilmek konusunda ilham verebilmek için bir din ve kültürler ittifakı kuralım. Bu çerçevede insanlık onuru herkes için geçerli, birleştirici bir unsur oluşturacaktır. Papa II. Johannes Paul 1986 yılında Assisi kentinde düzenlenen Barış için Dünya Dinler Buluşması ile iki önemli niyeti ortaya koymuştur: Bir taraftan dini motifleri sürgün etmeye meyilli bir kültür karşısına barışta bulunan manevi boyutu ön plana çıkarmayı, öbür taraftan dinlerin
- 6 - temsilcilerine barışın tesisine katkıda bulunma konusundaki sorumluluklarına işaret etmeyi ve dini mensubiyetin sıklıkla çatışmalara malzeme olarak araç haline getirildiğini hatırlatmayı. Her iki görev güncelliklerinden hiçbir şey kaybetmemişlerdir. Konuşmamın başındaki araştırmayı düşününce beni bir başka soru da meşgul etmektedir: Acaba Hıristiyan devletleri nedir? Belki de, insan sevgisinin uygulanması önemli bir kriter olarak kabul edilebilir. Hıristiyanlığın bu emri farklı din, kültür veyahut renk arasında özellikle bir ayırımı öngörmemektedir ve Hıristiyanlığın Tanrıya saygı duymak emrinden sonra en yüksek mertebedeki emridir. Bu konuda yapılacak bir araştırmanın sonucu da bizi şaşırtacağından eminim. Böyle bir çalışmada acaba Vatikan birinci sırada yer alır mıydı? Papa Franziskus bu konuda çalışmalarda bulunuyor gibi ve çok da şeyler yapıyor. Böylece, kültürel ve dini çeşitliliği barındıran çağdaşlık yolundaki tüm ülkeler kendi görevlerini yerine getirmelidirler. Başta dünyamızın iç içe geçmesi ile ilgili söylediklerim sonuçta genç neslin medya ortamındaki karşılaşmalarında da kabul buluyor. Şarkıları milyonlarca kişi tarafından dünya çapında, Avrupa da ve bütün Müslüman dünyasında dinlenilen çağımızın en başarılı Müslüman pop şarkıcısı İngiliz Sami Yusuf tur. Sanatçının dinleyicileri İngilizce, Arapça, Farsça ve Türkçe şarkılarını, karşılaşma ve hoşgörüde kendi kimliğini bulma yönünde bir davet olarak görmektedir. Konserlerinde dini bir ilham havası bulunmakta ve sufi ilahiler ve Fars mutasavvıflar ile yeni bir tarzla İslamiyet in spiritüalizmine davet etmektedir. Sami Yusuf, inancın bu merkezinden hareketle Sorun, din değil, onun yitirilmesidir. diyerek Londra da da karşılaştığı dini fundamentalistlerin sorununu dile getiriyor.