Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği Editörler: Hakkı YAZICI Nusret KOCA

Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği Editörler: Hakkı YAZICI Nusret KOCA 7. Baskı

Editörler: Hakkı YAZICI - Nusret KOCA TÜRKİYE COĞRAFYASI VE JEOPOLİTİĞİ ISBN 978-605-364-842-0 DOI 10.14527/9786053648420 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2018, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Eylül 2007, Ankara 7. Baskı: Ekim 2018, Ankara Yayın-Proje: Ayşe Açıkgöz Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti. Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1 İskitler/ANKARA Tel: 0312-3411020 Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 26062 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZ Bu kitap Eğitim Fakülteleri Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dallarında okutulan "Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği" adlı derse yönelik olarak hazırlanmıştır. Ders programında IV. yarıyılda yer alan ve 3 krediden oluşan bu derste Sınıf Öğretmeni adaylarına; Türkiye nin yeri ve konumu (matematiksel ve özel konum), jeopolitik ve jeostratejik konum özellikleri (siyasi, ekonomik, askeri ve kültürel organizasyonlar), fiziki coğrafya özellikleri (yeryüzü şekilleri, iklim, bitki, toprak ve su) ile sosyo-ekonomik özelliklerine (nüfus, yerleşme, tarım, hayvancılık, ormancılık, enerji, sanayi, ulaşım, turizm) ait bilgilerin kazandırılması amaçlanmıştır. Yukarıda belirtilen konuların her biri Afyonkarahisar Kocatepe, Erzincan, Erzurum Atatürk, Burdur Mehmet Akif Ersoy, Aksaray, Çanakkale Onsekiz Mart, Muğla ve Uşak Üniversitelerimizin Eğitim Fakültelerinde görev yapan öğretim elemanlarınca büyük bir titizlikle kitap bölümü hâline getirilmiştir. Gösterdikleri hassasiyet nedeniyle öncelikle bölüm yazarlarına teşekkür etmek istiyorum. Bu kitabın düzenlenip baskıya hazır hâle getirilmesinde Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Bölüm Başkanı Doç. Dr. Nusret KOCA nın büyük emeği geçmiştir. Bu nedenle kendisine müteşekkirim. Ayrıca böyle bir kitabın hazırlanması için bize teklifte bulunan, kitabı basan ve dağıtımını gerçekleştiren Pegem Akademi Yayıncılık mensuplarına da teşekkür ederim. Kitapta elimizde olmayan nedenlerle ortaya çıkabilecek hata ve eksiklikler konusunda okuyucuların tenkit ve düzeltme isteklerini bize ulaştırmalarını bekliyoruz. Kitabın, yeni nesli yetiştirecek olan sınıf öğretmeni adaylarına faydalı olmasını diliyorum. Mart 2016 Prof. Dr. Hakkı YAZICI Doç. Dr. Nusret KOCA

BÖLÜMLER VE YAZARLARI I. Bölüm: Türkiye nin Coğrafi Konumu, Sınırları ve Jeopolitiği Prof. Dr. İbrahim GÜNER Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim Fakültesi II. Bölüm: Türkiye nin Fiziki Coğrafyası Türkiye nin Jeolojik Özellikleri Prof. Dr. Lütfi ÖZAV Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türkiye'nin Jeomorfolojik Özellikleri Prof. Dr. Lütfi ÖZAV Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türkiye'nin İklim Özellikleri Prof. Dr. Hakkı YAZICI Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Prof. Dr. Nusret KOCA Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye nin Hidrografik Özellikleri Prof. Dr. Adem BAŞIBÜYÜK Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türkiye Toprakları Prof. Dr. Halil KOCA Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Türkiye nin Bitki Örtüsü Özellikleri Prof. Dr. Halil KOCA Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi III. Bölüm: Türkiye de Doğal Afetler Prof. Dr. Salih CEYLAN Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi

vi Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği IV. Bölüm: Türkiye Beşeri Coğrafyası Türkiye nin Nüfusu Prof. Dr. Ünsal BEKDEMİR Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye de Yerleşme Prof. Dr. Kenan ARIBAŞ Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi V. Bölüm: Türkiye nin Ekonomik Coğrafyası Türkiye de Tarım Hayvancılık ve Ormancılık Prof. Dr. Nusret KOCA Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye de Madencilik ve Enerji Kaynakları Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Kürşat KOCA Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye de Sanayi ve Ticaret Prof. Dr. Okan YAŞAR Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye de Ulaşım ve Turizm Prof. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİN Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi VI. Bölüm: Türkiye nin Başlıca Çevre Sorunları Prof. Dr. Ünal ÖZDEMİR Karabük Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

İÇİNDEKİLER I. BÖLÜM TÜRKİYE NİN COĞRAFİ KONUMU SINIRLARI VE JEOPOLİTİĞİ TÜRKİYE NİN COĞRAFİ KONUMU...1 Matematik Konum...1 Özel Konum...3 Türkiye nin Boyutları, Alanı ve Nüfusu...5 Türkiye nin Sınırları...6 Türkiye-Gürcistan-Ermenistan-Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti) Sınırları...7 İran Sınırı...8 Irak Sınırı...8 Suriye Sınırı...9 Bulgaristan Sınırı...9 Yunanistan Sınırı...10 JEOPOLİTİK AÇIDAN TÜRKİYE...11 Giriş: Strateji, Jeopolitik ve Jeostrateji...11 Türkiye nin Jeopolitik Güç Kaynakları...12 Türkiye nin Coğrafi Konumu ve Etkileri...12 Türkiye nin Ana Karalara ve Denizlere Göre Konumu...12 Türkiye nin Ulaşım Sistemleri ve Geçitlere Göre Konumu...14 Türkiye nin Komşu Ülkelere Göre Konumu...15 Türkiye nin Petrol ve Doğal Gaz Kaynaklarına Göre Konumu...19 Türkiye nin Kendi Gücü...20 Türkiye nin Dünyadaki Siyasal ve Askerî Gruplaşmalardaki Yeri ve Konumu...22 Dünyadaki Politik Güç Merkezleri...23 Avrupa Birliği (AB)...23 Amerika Birleşik Devletleri (ABD)...25 Rusya Federasyonu...25 Pasifik Güç Merkezi...26 Jeopolitik Teorilerde Türkiye nin Yeri...27 Soğuk Savaş Sonrasındaki Gelişmeler ve Türkiye nin Jeopolitiğine Yansıması...28 Günümüz Stratejistlerinin Jeopolitik Görüşleri...33 Sonuç...36 Kaynakça...38

viii Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği II. BÖLÜM TÜRKİYE'NİN FİZİKİ COĞRAFYASI TÜRKİYE NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ...41 I. Jeolojik Zaman (Paleozoik)...41 II. Jeolojik Zaman (Mezozoik)...43 III. Jeolojik Zaman (Tersiyer)...43 IV. Jeolojik Zaman (Kuaterner)...44 TÜRKİYE'NİN JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ...45 Genel Özellikleri...45 Türkiye nin Şekillenmesinde Etkili Olan İç Kuvvetler...45 Epirojenik Hareketler...45 Orojenik Hareketler...45 Volkanizma...46 Depremler...46 Türkiye nin Şekillenmesinde Etkili Olan Dış Kuvvetler...48 Türkiye nin Yeryüzü Şekilleri...48 Dağlar...48 Kıvrılma İle Oluşmuş Dağ Kuşakları...48 Kırık Dağlar...49 Volkanik Dağlar...49 Doğu Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları...50 İç Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları...51 Obruk Platosu...52 Platolar...52 Akdeniz Bölgesi Platoları...53 Doğu Anadolu Bölgesi Platoları...53 Güneydoğu Anadolu Bölgesi Platoları...53 Ovalar...53 Tektonik Kökenli Ovalar...54 Flüvyal Kökenli Ovalar...55 Akarsu Topoğrafyası (Flüvyal Topoğrafya)...56 Akarsu Aşındırma Şekilleri...56 Akarsu Biriktirme Şekilleri...57 Karstik Topoğrafya Şekilleri...58 Karstik Aşınım Şekilleri...59 Karstik Biriktirme Şekilleri...61

İçindekiler ix Kıyı Topoğrafyası...61 Aşınım Şekilleri...61 Birikim Şekilleri...61 Volkan Topoğrafyası...63 Kurak Bölge Topoğrafyası...66 Buzul Topoğrafyası...66 TÜRKİYE'NİN İKLİM ÖZELLİKLERİ...69 Türkiye İklimini Etkileyen Küresel (Planetar) Faktörler...69 Türkiye İklimini Etkileyen Yerel (Bölgesel) Faktörler...72 Türkiye de İklim Elemanları...75 Sıcaklık...75 Nemlilik ve Yağış...77 Basınç ve Rüzgârlar...79 Türkiye de İklim Tipleri...80 Akdeniz İklimi...80 Karadeniz İklimi...81 Marmara İklimi...81 Karasal İklim...81 Kaynakça...83 TÜRKİYE'NİN HİDROGRAFİK ÖZELLİKLERİ...85 Giriş...85 Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri...86 Türkiye Akarsularının Rejimleri...87 Türkiye nin Hidrografya Havzaları...89 Türkiye Gölleri...92 Oluşum Kökenlerine Göre Türkiye Gölleri...93 Türkiye nin Yer Altı Sulari ve Kaynakları...97 Kaynakça... 101 TÜRKİYE TOPRAKLARI... 103 Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler... 103 Başlıca Toprak Türleri... 105 Yerli Topaklar... 105 Taşınmış Topraklar... 109 Türkiye Topraklarının Başlıca Sorunları... 109

x Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği Kaynakça... 111 TÜRKİYE'NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ ÖZELLİKLERİ... 113 Giriş... 113 Türkiye nin Doğal Bitki Toplulukları... 115 Ormanlar... 115 Çalı Toplulukları... 123 Ot Toplulukları... 125 Kaynakça... 127 III. BÖLÜM TÜRKİYE'DE DOĞAL AFETLER Giriş... 129 A- Yer Kökenli Doğal Afetler... 130 Deprem... 130 Tsunami... 139 Volkan Püskürmesi... 140 Heyelan... 141 Kaya Düşmesi... 143 Çamur Akıntısı... 144 B- Atmosfer Kökenli Doğal Afetler... 145 Sel Su Baskını... 146 Tipi-Aşırı Kar... 148 Çığ... 149 Dolu... 151 Sis-Pus... 152 Don... 153 Fırtınalar... 155 Tornado (Hortum)... 155 Yıldırım Düşmesi... 157 Kuraklık... 159 Orman Yangınları... 161 İklim Değişiklikleri... 161 B- Doğal Afetlerin Sonuçları... 163 Kaynakça... 166

İçindekiler xi IV. BÖLÜM TÜRKİYE BEŞERİ COĞRAFYASI TÜRKİYE NİN NÜFUSU... 169 Türkiye de Nüfus ve Nüfus Sayımları... 169 Türkiye de Nüfus Artışı ve Sonuçları... 171 Nüfus Artışı... 171 Nüfus Artışının Nedenleri... 174 Nüfus Artışının Ortaya Çıkardığı Sorunlar... 176 Türkiye de Nüfusun Dağılışı... 177 Türkiye de Nüfus Dağılışına Etki Eden Faktörler ve Nüfusun Dağılışı... 177 Türkiye de Nüfus Yoğunluğu... 179 Türkiye Nüfusunun Özellikleri... 183 Nüfusun Yaş Yapısı... 183 Nüfusun Cinsiyet Yapısı... 186 Nüfusun Eğitim Durumu... 188 Faal Nüfus ve Sektörel Dağılımı... 189 Kırsal Nüfus ve Kentsel Nüfus... 191 Türkiye de Nüfus Hareketleri... 193 İç Göçler... 194 Dış Göçler... 197 Kaynakça... 202 TÜRKİYE'DE YERLEŞME... 205 GİRİŞ... 205 Yerleşmenin Tanımı ve Sınıflandırılması... 206 TÜRKİYE DE YERLEŞMENİN TARİHÇESİ... 208 Tarih Öncesi Dönemde Yerleşmeler... 208 Tarihî Çağlarda Yerleşmeler... 212 TÜRKİYE DE KIR YERLEŞMELERİ... 217 Köyden Küçük Yerleşmeler... 217 Yayla Yerleşmeleri... 217 Kom Yerleşmeleri... 218 Dam Yerleşmeleri... 218 Mahalle Yerleşmeleri... 219 Çiftlik... 219 Kışla Yerleşmeleri... 220 Saya Yerleşmeleri... 220

xii Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği Mezra Yerleşmeleri... 221 KÖY YERLEŞMELERİ... 222 Köy... 222 Kuruluş Yerlerine Göre Köyler... 224 Adlarına Göre Köyler... 224 Nüfuslarına Göre Köyler... 224 Yerleşme Dokularına Göre Köyler... 224 Ekonomik Fonksiyonlarına Göre Köyler... 225 Kasaba Yerleşmeleri... 226 Köy-Kent... 227 Türkiye de Şehir Yerleşmeleri... 229 Kent Yerleşmelerinin Genel Özellikleri... 229 Kent Tanımı... 229 Kentlerin Sınıflandırılması... 229 Türkiye de Fonksiyonel Özelliklerine Göre Kentler... 231 Tarım Kentleri... 231 Sanayi Kentleri... 231 Ticaret Kentleri... 232 Liman Kentleri... 232 Maden Kentleri... 232 Asker (Garnizon) Kentleri... 232 Turizm Kentleri... 233 Türkiye de Kentleşme ve Hızlı Kentleşmeden Kaynaklanan Sorunlar... 233 Türkiye de Mesken Tipler... 235 Ahşap Meskenler... 235 Taş Meskenler... 235 Toprak Evler... 236 Diğer Meskenler... 236 Kaynakça... 238 V. BÖLÜM TÜRKİYE'NİN EKONOMİK COĞRAFYASI TÜRKİYE'DE TARIM VE HAYVANCILIK... 244 1. TÜRKİYE DE TARIM... 244 A- Türkiye de Tarımı Etkileyen Faktörler... 244 I. Doğal Faktörler... 244

İçindekiler xiii II. Beşeri Faktörler... 246 B- Türkiye Topraklarından Yararlanma Yolları... 250 C- Türkiye de Bahçe ve Tarla Kültürler... 251 1-Tahıllar... 251 2- Sanayi Bitkileri... 255 3- Yağlı Tohumlu Bitkiler... 258 4- Meyveler... 261 5- Yem Bitkileri... 264 6- Sebzeler... 265 7- Seracılık... 267 Türkiye de Tarımın Sorunları... 267 2. TÜRKİYE DE HAYVANCILIK... 268 A. Türkiye de Hayvancılık ve Hayvancılığı Etkileyen Faktörler... 269 B. Türkiye nin Hayvan Varlığı... 272 1. Küçükbaş Hayvancılık... 272 2. Büyükbaş Hayvancılık... 273 3. Kümes Hayvancılığı... 274 4. Arıcılık ve İpek Böcekçiliği... 275 5. Su Ürünleri... 275 Türkiye de Balıkçılığın Sorunları... 277 Kaynakça... 278 TÜRKİYE'DE MADENCİLİK VE ENERJİ KAYNAKLARI... 281 Madenler... 281 Metalik Madenler... 282 Demir... 282 Krom... 283 Boksit... 283 Bakır... 283 Manganez... 284 Kurşun ve Çinko... 284 Volfram (Tungsten)... 284 Altın ve Gümüş... 285 Metal Dışı Madenler... 285 Bor Minerali... 285 Fosfat... 287 Tuz... 287

xiv Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği Kükürt... 287 Barit... 288 Asbest... 288 Mermer... 288 Enerji Kaynakları... 288 Tükenebilir Enerji Kaynakları... 289 Taş Kömürü (Maden Kömürü)... 289 Linyit... 289 Petrol... 290 Doğal Gaz... 291 Nükleer Enerji... 292 Yenilenebilir Enerji Kaynakları... 292 Hidrolik Enerji... 292 Rüzgâr Enerjisi... 293 Güneş Enerjisi... 294 Jeotermal Enerji... 294 Biyomas (Biyokütlesel) Enerji... 295 Kaynakça... 296 TÜRKİYE'DE SANAYİ... 299 Giriş... 299 A. Modern Sanayinin Kuruluş Yerini Belirleyen Faktörler... 300 1. Hammadde... 300 2. Enerji... 302 3. Sermaye... 304 4. İş gücü... 305 5. Pazar... 306 6. Ulaşım... 307 7. Sanayi Faaliyetleri-Devlet İlişkisi... 308 8. Diğer Faktörler... 308 B. Türkiye de Sanayinin Kuruluşu ve Gelişimi... 309 1. Devletçilik Döneminde Sanayileşme (1933-1939)... 312 2. İkinci Dünya Savaşı ve Sonrası Dönemde Sanayileşme (1939-1961)... 314 3. Planlı Kalkınma Dönemi Sanayileşme Stratejileri... 316 a. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1963-1967) Sanayileşme... 316

İçindekiler xv b. İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1968-1972) Sanayileşme... 317 c. Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1973-1977) Sanayileşme... 317 d. Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1979-1983) Sanayileşme... 318 e. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1985-1989) Sanayileşme... 318 f. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1990-1994) Sanayileşme... 319 g. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde(1996-2000) Sanayileşme... 319 h. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (2001-2005) Sanayileşme... 320 ı. Dokuzuncu Kalkınma Planı Döneminde (2007-2013) Sanayileşme... 321 i. Onuncu Kalkınma Planı Döneminde (2014-2018) Sanayileşme... 321 C. TÜRKİYE DE BAŞLICA SANAYİ KOLLARI... 322 1. Gıda, İçki ve Tütün Sanayi... 325 2. Dokuma, Giyim Eşyası ve Deri Sanayi... 332 2.1. Pamuklu Dokuma Sanayi... 332 2.2. Yünlü Dokuma Sanayi... 333 2.3. Suni ve Sentetik Dokuma Sanayi... 333 2.4. Tabii ve Suni İpek İpliği ve Dokuma Sanayi... 334 2.5. Konfeksiyon (Hazır Giyim) Sanayi... 334 2.6. Halı, Kilim ve Benzeri Eşya Sanayi... 335 2.7. Deri ve Mamulleri Sanayi... 335 3. Orman Ürünleri Endüstrisi... 336 4. Kağıt Sanayi... 337 5. Kimya Sanayi... 338 6. Taş ve Toprağa Dayalı Sanayiler... 340 7. Metal Ana Sanayi... 341 8. Metal Eşya, Makine ve Ulaşım Araçları Sanayi... 342 D. TÜRKİYE DE SANAYİNİN DAĞILIŞI... 344 Kaynakça... 348 TÜRKİYE'DE ULAŞIM... 351 A- Kara Yolu Ulaşımı... 355 B- Demir Yolu Ulaşımı... 359

xvi Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği C- Deniz Yolu Ulaşımı... 362 a. Başlıca Limanlarımız... 363 b. Ticaret Filomuz... 365 D- Havayolu Ulaşımı... 366 E- Boru Hatları... 370 F- İletişim... 373 TÜRKİYE'DE TURİZM... 375 A. Türkiye de Turizmi Etkileyen Faktörler... 377 B. Türkiye nin Başlıca Turistik Kaynakları... 378 1. Doğal Güzellikler... 379 2. Tarihî Değerler... 384 C. TURİZMİN TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ YERİ, ÖNEMİ VE SORUNLARI... 386 Kaynakça... 388 TÜRKİYE'DE TİCARET... 391 Giriş... 391 1. İç Ticaret... 392 2. Dış Ticaret... 393 3. Transit Ticaret... 398 Kaynakça... 398 VI. BÖLÜM TÜRKİYE'NİN BAŞLICA ÇEVRE SORUNLARI 1- Çevre Sorunlarının Tanımı... 399 2- Başlıca Çevre Sorunları... 400 A- Yanlış Arazi Kullanımı... 403 B- Hava Kirliliği... 405 C- Su Kirliliği... 409 D- Toprak Kirliliği... 415 E- Radyoaktif Kirlenme... 419 F- Gürültü Kirliliği... 420 G- Görüntü Kirliliği... 422 Kaynakça... 423

I. BÖLÜM TÜRKİYE NİN COĞRAFİ KONUMU, SINIRLARI VE JEOPOLİTİĞİ TÜRKİYE NİN COĞRAFİ KONUMU Bir ülkenin dünya üzerinde bulunduğu yere, bu yerin diğer ülkelere, denizlere, önemli ticaret yollarına göre durumuna coğrafi konumu denir. Bir yerin coğrafi konumu da, matematik konum ve özel konum olmak üzere ikiye ayrılır. Bunlardan matematik konum, o ülkenin paralel ve meridyenlere göre dünya üzerindeki yerini belirtir. Başta iklim olmak üzere bitki örtüsü, toprak özellikleri, o ülkenin matematik konumuna bağlıdır. Özel konum ise bir ülkenin kıtalara, denizlere, önemli deniz ve karayollarına, dünyanın önemli ülkelerine ve/veya ülke gruplarına göre konumunu ifade eder. Coğrafi konumun çok önemli sonuçları vardır. Hatta bazı bilginler bu sebeple coğrafi konumu alın yazısına benzetmişlerdir. Gerçekten de ülkelerin ya da bölgelerin doğal ve beşerî birçok özellikleri konumları ile yakından ilgilidir. Ama bu benzetmede abartı vardır. Çünkü bir ülkenin konumu aynı kaldığı halde, beşerî özellikleri ve ekonomik yapısı, orada yaşayanların gelişmişlik derecesine, teknolojik ilerlemelere göre zamanla değişir. Matematik Konum Türkiye Kuzey Yarımküre de, yaklaşık 36º-42º kuzey paralelleri ile 26º-45º doğu meridyenleri arasında yer alır (DİE, 1997: 4). Topraklarımızın kuzey uç noktası, Sinop İli nde bulunan İnceburun (42º 06 kuzey enlemi); güney uç noktası ise Hatay İli nin Yayladağı İlçesi ne bağlı Topraktutan Köyü (eski adı Beysun, 35º

2 Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği 51 ) dür. Burası kabaca ekvatorla Kuzey Kutbu arasında, ekvatora daha yakın bir bölgedir. Bu paraleller orta kuşaktan geçen paralellerdir. Demek ki yurdumuz orta kuşaktadır (Harita 1.1). Türkiye orta kuşağın, sıcak orta kuşak denilen güney kesiminde yer alır. Harita 1.1. Türkiye nin Dünya üzerindeki yeri Gökçeada daki İnce Burun (eski adı Avlaka, 25º 40 doğu boylamı) ile Küçük Ağrı Dağı nın 34 km doğusunda Türkiye-Azerbaycan-İran sınırlarının kavşak noktasındaki Dil Ucu (44º 48 doğu boylamı), yurdumuzun batı ve doğudaki uç noktalarıdır. Bilindiği üzere, İngiltere de Greenwich (Griniç) rasathanesinden geçen meridyen, meridyenlerin başlangıcı sayılır; bunun doğusunda kalan yarımküreye Doğu Yarımküresi, batısında kalan yarımküreye de Batı Yarımküresi denir. Buna göre Türkiye, Doğu Yarımküresi ndedir. Matematik konumun bir başka sonucu, ülke içindeki yerel saat farkında kendini gösterir. Doğusu ile batısı arasından 19 meridyen farkı bulunduğuna göre, bunun sonucu olarak yurdumuzun doğusu ile batısı arasında 76 dakikalık bir zaman farkı bulunmaktadır. (iki meridyen arasında dört dakikalık zaman farkı bulunduğuna göre, 45º-26º = 19º 19º x 4 = 76 ). Bu oldukça büyük bir farktır. Örneğin, Kars ta ve Van da güneş, Edirne den ya da İzmir den bir saat kadar daha önce doğar ve batar. Güneş e göre ayarlanan saate yerel saat denir. Bilindiği üzere, namaz, iftar, sahur vakitleri bu yerel saate göre belirlenir. Ama Türkiye de diğer bütün işlerde, karışıklığı önlemek için tek saat ayarı kullanılır. Bunun için de, İzmit, Kütahya ve Burdur yakınlarından geçen 30º meridyeninin saati 1925 ten beri esas alınmıştır. Millî saat denilen bu saat, dünya üzerindeki 2 sayılı saat diliminin saatidir. Buna göre Türkiye de kullanılan saat ayarı, Batı Avrupa saatinden 2, Orta Avrupa