İRAN NÜKLEER KRİZİNİN TÜRKİYE YE OLASI ETKİLERİ *

İran Nükleer Krizinin Türkiye ye Olası Etkileri İRAN NÜKLEER KRİZİNİN TÜRKİYE YE OLASI ETKİLERİ * Atilla SANDIKLI ** Bilgehan EMEKLİER *** Tahran yönetimi, Şah döneminde başlatılan ve 1980-1988 İran-Irak Savaş ında olduğu gibi kimi zaman askıya alınmasına rağmen yine de kararlılıkla devam edilen nükleer programını İran iç ve dış politikasının önemli bir enstrümanı ve süreklilik unsuru olarak görmektedir. İran siyasi kültürüne Humeyni döneminden miras kalan ve bağımsızlık, Batı-karşıtlığı ve bölgesel liderlik gibi parametreler üzerine inşa edilen dış politika anlayışının ana eksenini oluşturan nükleer program, İran halkını ortak bir hedef etrafında birleştirmektedir. İran ın nükleer programı yalnızca iktidar ve muhalefeti ulusal güvenlik ve ulusal çıkar çatısı altında bütünleştirmemekte, aynı zamanda rejimin sürekliliği konusunda bir meşruiyet kaynağı olarak görülmektedir. Dolayısıyla İran da hem iktidar hem de muhalefetin büyük çoğunluğu, nükleer faaliyetlerin devam etmesi noktasında fikir birliğine sahiptir. Bölgenin lider gücü ve küresel bir aktör olmak için nükleer programını rasyonel bir dış politika aracı olarak gören İran, 2002 yılında Washington ve Tahran arasında başlayan ve kısa sürede çok taraflı bir krize dönüşen nükleer faaliyetlerini kararlılıkla devam ettirmektedir. ABD önderliğindeki Batı dünyası İran nükleer programının askeri amaçlı olduğunu ve Tahran ın nükleer silah üretmeye çalıştığını ileri sürerken, İran ise nükleer faaliyetlerinin sivil amaçlı olduğunu ve hedeflerinin barışçıl nükleer enerji üretmek olduğunu öne sürmektedir. * Bu makale BİLGESAM tarafından 2012 yılında aynı başlıkla Bilge Adamlar Kurulu Raporu olarak yayımlanan çalışmanın gözden geçirilmiş şeklidir. ** Doç. Dr., BİLGESAM Başkanı, Haliç Üniversitesi Öğretim Üyesi *** Galatasaray Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Doktora Öğrencisi 39

Orta Doğu da Değişim ve Türkiye Soğuk Savaş döneminde Şah yönetiminin iktidarda olduğu süreç boyunca İran ın nükleer faaliyetlerini bizzat destekleyen ABD ve AB bu kez İran nükleer programına karşı çıkmakta; Rusya ve Çin ise 1979 Devrimi nden önceki tutumlarının aksine Tahran ın nükleer çalışmalarına destek vermektedir. Bu yönüyle İran nükleer krizi, 11 Eylül sonrası beliren yeni uluslararası sistemde sistemsel bir katalizör işlevi görmekte ve uluslararası aktörler arasında farklı bakış açılarına neden olmaktadır. Küresel sistemin yeniden şekillendiği bu kriz sürecinde Türkiye ve Brezilya gibi bölgesel aktörler ise arabulucu rolü oynayarak nükleer krizin diplomatik yöntemlerle çözümlenmesine gayret etmektedir. Bu nedenle Türkiye, diplomatik müzakerelere ev sahipliği de yaparak kriz çözümünü barışçıl yollarla gerçekleştirmeye özen göstermektedir. Buna karşın İran nükleer krizini diplomatik yöntemlerle çözme girişimlerinden sonuç alınamaması ve bu yöndeki umutların azalmaya başlaması, krizin çatışmaya dönüşme ihtimalinin yüksek olduğuna dair yorumları beraberinde getirmektedir. Üstelik İran ile ABD karar alıcılarının söylemsel ve retorik açıdan giderek sertleşmesi ve iki aktör arasında sıcak bir çatışma yaşanacağına ilişkin değerlendirmelerin uluslararası kamuoyunun gündemine yerleşmesi, İran ı küresel kaos senaryolarının merkezine oturtmaktadır. Bu senaryoların ilki, İran nükleer tesislerinin ve füze sistemlerinin ABD veya İsrail tarafından vurulması; ikincisi, Hürmüz Boğazı nın İran tarafından kapatılması; üçüncüsü ise İran ın Şii-Sünni çatışmasına zemin hazırlayacak politikalar izleme olasılığıdır. 1 Bu çerçevede raporda öncelikle tarihsel süreçte Türkiye-İran ilişkileri ve İran nükleer krizindeki güncel gelişmeler incelenecek, ardından öngörülen üç senaryo tartışılacak ve gerçekleşmesi durumunda bu senaryoların Türkiye yi nasıl etkileyeceği üzerinde durulacaktır. 1. Tarihsel Süreçte Türkiye-İran İlişkileri Türkiye nin en büyük komşusu olan İran ile ilişkileri tarihsel süreçte her zaman büyük önem taşımıştır. Bu ilişkiler 1639 Kasr-ı Şirin Anlaşması ndan itibaren istikrarlı bir gelişme göstermiş ve bu anlaşma sonrasında iki ülke arasındaki sınır bazı ufak ayarlamalar dışında günümüze dek değişmemiştir. Buna 1 Atilla Sandıklı, Bilgehan Emeklier, Kaos Senaryolarının Merkezinde İran Rapor No: 40, BİLGESAM Yayınları, İstanbul, 2012. 40

İran Nükleer Krizinin Türkiye ye Olası Etkileri karşın 1639 dan sonra sınır bölgesinde çıkan ayaklanmalardan kaynaklanan bazı ihtilaf ve çatışmalar yaşanmıştır. Örneğin 1720 yılında iki ülke arasında 20 yıl süren bir savaş başlamıştır. 1821-1823 yılları arasında iki ülke yine karşı karşıya gelmiş, Erzurum Anlaşması ile sınırın aynen korunması karara bağlanmasına rağmen sınırın işaretlenmesi konusunda ihtilaf ve sınır ihlalleri devam etmiştir. Sınırın işaretlenmesi ancak 1914 yılında gerçekleşebilmiştir. 2 Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra ikili ilişkilerde bazı sorunlar yaşanmıştır. Mesela İran daki dini sınıf ve muhafazakâr kesimler, Atatürk ün gerçekleştirdiği reformlara ve Türkiye de laik bir sistemin inşa edilmesine tepki göstermiştir. Musul sorunu ve 1925 te Doğu Anadolu da başlayan isyan sırasında İranlı aşiretler sık sık sınır ihlallerinde bulunmuş ve Musul sorunu çözüldükten sonra da bu ihlaller zaman zaman devam etmiştir. İki ülke arasında 1926 yılında imzalanan Güvenlik ve Dostluk Anlaşması nda taraflar bu eylemlere son vermeyi ve gerekli önlemleri almayı taahhüt etmiş, ancak sınır olayları yine de sürmüştür. 1926 da imzalanan başka bir anlaşma ile Ağrı bölgesinde Türkiye lehine sınır düzeltmesi yapılmıştır. Aynı yıl imzalanan Uzlaşma, Yargı Yönetimi ve Hakemlik Anlaşması ile bu sınır düzeltmesi teyit edilmiştir. 1926 tarihli Güvenlik ve Dostluk Anlaşması 1932 de güncelleştirilmiş ve böylece iki ülke arasındaki dostluk istikrarlı bir yapıya kavuşturulmuştur. 3 1926 yılından sonra yaşanan bu olumlu gelişmelerin en önemli nedenlerinden biri, İran da Kaçar hanedanlığını askeri bir darbe ile sona erdiren ve Türkiye nin modernleşme sürecini örnek alan Albay Rıza Pehlevi nin Şah olmasıydı. Şah Pehlevi, 1934 yılında Türkiye ye yaklaşık bir ay süren bir ziyarette bulundu ve bu dönemde (1925-1941) iki ülke arasındaki dostane ilişkiler gelişti. İki ülke bölgedeki gelişmelere karşı benzer dış politika yaklaşımları sergiledi. Buna rağmen İran, petrol kaynakları sayesinde zenginleştikçe iki ülkenin bölgedeki nüfuz rekabeti su yüzüne çıkmaya başladı ve Tahran ın isteksiz davranması nedeniyle iki ülke arasında ekonomi ve enerji işbirliği bir türlü geliştirilemedi. 4 2 İlter Türkmen, Türkiye Cumhuriyeti nin Orta Doğu Politikası, Bilge Adamlar Kurulu Raporu, BİLGESAM Yayınları, İstanbul, 2010, 11. 3 Türkmen, Türkiye Cumhuriyeti nin Orta Doğu Politikası, Bilge Adamlar Kurulu Raporu, 11. 4 Türkmen, Türkiye Cumhuriyeti nin Orta Doğu Politikası, Bilge Adamlar Kurulu Raporu, 11-12. 41

Orta Doğu da Değişim ve Türkiye Albay Rıza Pehlevi nin oğlu Muhammed Rıza nın şahlığı döneminde (1941-1979) de ikili ilişkilerin genel itibarıyla istikrar ve barış içinde olduğu söylenebilir. Bu çerçevede Atatürk ve Şah Muhammed Rıza döneminde Türkiye, İran, Irak ve Afganistan arasında 1937 yılında imzalanan ve bölgesel işbirliği anlaşması niteliğinde olan Sadabat Paktı ile ikili ilişkilerde başlayan barış ve istikrar süreci, Soğuk Savaş konjonktürünün büyük bir bölümünde devam etti. Aynı şekilde Şubat 1955 te İngiltere, Türkiye, İran, Irak ve Pakistan arasında yapılan Bağdat Paktı ve sonrasında paktın dağılmasıyla oluşturulan Merkezi Antlaşma Teşkilatı (CENTO) da Türkiye ile İran arasındaki ilişkilerin işbirliği içinde gelişmesinde büyük rol oynadı. İki devletin Soğuk Savaş döneminde Batı bloğunda yer almaları, ikili ilişkilerin iyi seyretmesinde temel etken olmuştur. 5 Ancak Pehlevi hanedanını iktidardan deviren 1979 Humeyni Devrimi, Türkiye-İran ilişkilerinde bir kırılma noktası oluşturmuş ve iki ülkenin birbirlerinin siyasi rejimlerini tehdit olarak algılamaları ilişkileri etkilemiştir. İran da 1979 yılında yapılan devrim ile yönetim sistemi değişmiş ve Şah dönemindeki anayasal monarşiden dini cumhuriyete geçilmiştir. İran da kurulan yeni siyasal sistem, Türkiye deki laik devlet düzeniyle tezat teşkil ediyordu. Bu nedenle iki ülke arasında güvensizlik ve kuşku ortamı oluşmaya başladı. Türkiye, İran da Türkiye nin laik sistemine karşı yayınlar yapıldığı gerekçesiyle rahatsız olduğunu ileri sürerken, İran ise Türkiye de devrim ve kendi yöneticileri aleyhine propaganda yapıldığı yönündeki şikâyetlerini ortaya koyuyordu. Türkiye İran ı devrim ihraç etmekle, İran da Türkiye yi kendi rejimini yıkmak için faaliyette bulunmakla suçluyordu. Türkiye-İran ilişkileri, 1980-1988 İran-Irak Savaşı yıllarında özellikle Türkiye nin tarafsız tutumu nedeniyle gelişme gösterdi. İran ve Irak, Türkiye nin savaş sırasındaki tarafsızlığına o kadar güvendi ki, karşılıklı haklarının korunmasını Türkiye nin Bağdat ve Tahran daki büyükelçiliklerine bıraktı. Bu nedenle İran ile ticaret hacmi bu dönemde 2 milyar dolara ulaştı. Buna rağmen İran ile siyasi ilişkiler kırılgan bir zeminde seyrediyordu. Zira Tahran yönetimi 1990 lı yıllarda PKK terör örgütüne destek vermeye başlamıştı. İran ile ilişkiler 2000 sonrası dönemde ise hızlı bir gelişme gösterdi ve dip- 5 Soğuk Savaş Dönemi Türkiye-İran İlişkileri için bkz. Gökhan Çetinsaya, Türk-İran İlişkileri, içinde Türk Dış Politikasının Analizi, der. Faruk Sönmezoğlu, Der Yayınları, İstanbul, 2004, 207-234. 42

İran Nükleer Krizinin Türkiye ye Olası Etkileri lomatik temaslar arttı. İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2001 de 1,2 milyar dolar iken, bu rakam 2010 da 11 milyar dolara, 2011 de ise 15 milyar dolara yükseldi. 6 Enerji Bakanı Taner Yıldız, Şubat 2012 de yaptığı açıklamada Türkiye nin petrol ithalatının yaklaşık %50 sinin ve Mart 2012 de yaptığı açıklamada doğalgaz ihtiyacının %20 sinin İran dan yapıldığını ifade etti. Ayrıca iki ülke arasında Türkmenistan doğalgazının İran üzerinden Türkiye ye sevk edilmesi, İran doğalgazının Türkiye üzerinden Avrupa ya nakledilmesi ve Güney Pars gaz kaynaklarının belirli fazlarının Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) tarafından işletilmesi konularında mutabakat imzalandı. Ancak bugüne kadar bu projelerde önemli bir gelişme görülmedi. Bununla birlikte Türkiye ye yerleştirilen NATO füze kalkanı, Irak ta son dönemde yaşanan gelişmeler ve Suriye krizi nedeniyle Türkiye-İran ilişkileri 2011 den itibaren hassas bir çizgide seyretmektedir. Türkiye-İran Ticaret Hacmi ( Milyon Dolar) Kaynak: İstanbul Ticaret Odası 2. İran Nükleer Krizindeki Gelişmeler ve Türkiye Son yıllarda Türkiye-İran ilişkilerinin hızla gelişmesindeki iki ana neden; Türkiye nin komşularla sıfır sorun ilkesi çerçevesinde bölge ülkeleriyle ilişkilerin geliştirilmesine özel önem vermesi ve askeri amaçlı olduğu ileri 6 Günlük Orta Doğu Bülteni, ORSAM Yayınları, No: 1297, 8, http://www.orsam.org.tr/tr/ truploads/ortadogubulteni/201214_04jantur.pdf 43

Orta Doğu da Değişim ve Türkiye İran Nükleer Programının Kısa Bir Kronolojisi İran nükleer programının tarihi arka planı 1950 lerin ikinci yarısına dayanmaktadır. İran 1957 yılında ABD ile nükleer işbirliği anlaşması imzalamış, ardından 1958 yılında Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu na üye olmuştur. 1959 da Tahran Nükleer Araştırma Merkezi kurulmuştur. ABD, İran ile 1957 de yaptığı anlaşma çerçevesinde 1967 yılında 5 MW gücündeki nükleer araştırma reaktörünü Tahran Nükleer Araştırma Merkezi ne vermiştir. İran, 1968 de Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması nı imzalayarak anlaşmanın yürürlüğe girdiği 1970 te bu anlaşmaya taraf olmuştur. 1974 te Dr. Ekber İtimad önderliğinde İran Atom Enerjisi Kurumu kurulmuştur. Aynı yıl Şah Rıza Muhammed Pehlevi, 20 yıl içerisinde 20.000 MW lık enerji üretecek nükleer tesisleri kurmayı hedeflediklerini açıklamıştır. ABD yönetimi de İran ın nükleer faaliyetlerini desteklediğini belirtmiştir. İran ın Şah döneminde başlayan nükleer programına ABD nin yanı sıra Avrupa devletleri de bizzat destek vermiştir. Örneğin 1970 lerin ortasından itibaren Alman Kraftwerk, Siemens ve Fransız Framatome gibi Batılı şirketler ile Tahran arasında nükleer enerji işbirliği anlaşmaları imzalanmıştır. Söz konusu anlaşmalar çerçevesinde nükleer tesislerin inşası, nükleer fizikçilerin eğitimi, nükleer ekipman ve teknolojinin temini gibi konularda İran ın destekleneceği belirtilmiş ve bunların bir kısmı gerçekleştirilmiştir. Ancak 1979 yılında Humeyni Devrimi ile Pehlevi Hanedanı na son verilmesi (1925-1979) ve İslam Cumhuriyeti nin kurulması, İran ı ABD liderliğindeki Batı bloğundan uzaklaştırırken, Batı nın İran nükleer programına verdiği desteği kesmesine neden olmuştur. Dini lider Humeyni önderliğindeki Tahran yönetimi, 1980-1988 yılları arasında yaşanan İran-Irak Savaşı nedeniyle nükleer faaliyetleri durdurmak zorunda kalmıştır. Savaşın ardından nükleer programını devam ettirmek isteyen İran, 1990 sonrası süreçte Rusya ile nükleer işbirliği yaparak Moskova tarafından açıkça, Çin tarafından ise Amerikan baskısı nedeniyle üstü örtülü bir şekilde desteklenmiştir. Washington yönetiminin 2002 yılında, İran ın Arak ve Natanz tesislerinde nükleer silah üretmeye çalıştığını ileri sürmesi üzerine İran ile ABD arasında başlayan nükleer kriz, 2002 den bu yana tırmanarak devam etmiş ve bu süreçte çok taraflı bir krize dönüşmüştür. 44

İran Nükleer Krizinin Türkiye ye Olası Etkileri sürülen nükleer programı nedeniyle Tahran a uygulanan yaptırımlar sonucunda İran ın uluslararası sistemden tecrit edilmesidir. Türkiye enerji ihtiyacının önemli bir kısmını İran dan karşılarken, Tahran ile ihracatını artırarak ekonomisini geliştirmeye çalışmaktadır. Bunun yanı sıra Türkiye nükleer kriz nedeniyle İran ın olası bir çatışma ortamına çekilmesini ve dolayısıyla bölgedeki mevcut istikrarsızlığın kontrol edilemez boyuta gelmesini önlemek için yoğun bir diplomatik çaba harcamaktadır. Bu nedenle Türkiye, Batı ile İran arasında arabuluculuk girişimlerinde bulunmakta ve nükleer krizin çözümü konusunda yapıcı bir rol ve sorumluluk üstlenmeye özen göstermektedir. İran, Türkiye ile ilişkilerini geliştirmek suretiyle hem kriz çözümünde taraf olmaya devam etmekte hem de uluslararası toplumla iletişimini sürdürmeye çalışmaktadır. Tahran yönetimi İstanbul da 14 Nisan 2012 de yapılan görüşmeler öncesinde müzakere yeri konusunda sorun çıkarsa da, Türkiye nin arabuluculuk rolünün devamına sıcak bakmaktadır. Türkiye, Batı ile İran arasındaki nükleer krizin çözümü konusunda Viyana daki görüşmelerden sonuç alınamaması üzerine Brezilya ile birlikte arabuluculuk girişiminde bulunarak söz konusu diplomatik sürecin yeniden başlatılmasına katkı sağlamıştır. İran ın bu girişimi kabul etmesi neticesinde 17 Mayıs 2010 tarihinde Tahran da İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinecad, Brezilya Cumhurbaşkanı Lula Da Silva ve Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ın katılımıyla uranyum takası konusunda bir uzlaşma metni imzalanmıştır. 7 Bir anlaşma niteliğinde olmayan Tahran Bildirisi, İran ile Viyana grubu arasında nükleer yakıt takası anlaşması yapılmasını sağlamak amacıyla üç ülkenin mutabakata vardığı bir metindir. İran, söz konusu metne göre düşük düzeyde zenginleştirilmiş 1200 kg uranyumun Türkiye de muhafaza edilmesini kabul etmiştir. Metinde ayrıca 1200 kg uranyumun Türkiye de bulunduğu sürece İran a ait olduğu, İran ve Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (UAEK) yetkililerinin istedikleri zaman Türki- 7 İran: Uranyum Takası Türkiye de Yapılacak, Radikal, 17 Mayıs 2010, http://www.radikal.com.tr/radikal.aspx?atype=radikaldetayv3&articleid=997227&date= 17.05.2010&CategoryID=81 45

Orta Doğu da Değişim ve Türkiye ye deki uranyumun depolanma ve saklanma koşullarını denetleyebilecekleri vurgulanmıştır. Bununla birlikte İran ın belirtilen hususları kabul ettiğini 7 gün içinde UAEK ya bildirmesi; ABD, Rusya, Fransa ve UAEK dan oluşan Viyana grubunun olumlu cevabına paralel olarak Tahran daki araştırma reaktörü için gerekli 120 kg yakıtın teslim edilmesinin taahhüt edilmesi gibi takasla ilgili ayrıntılı konulara kesin anlaşmada yer verilmesi öngörülmüştür. İran, anlaşmaya varıldıktan sonra düşük oranda zenginleştirilmiş 1200 kg uranyumu bir ay içinde Türkiye ye göndermeyi kabul etmiştir. Bu çerçevede metinde, Viyana grubunun da bir yıl içinde 120 kg yakıtı İran a teslim etmesi gerektiği belirtilmiş ve bildirinin şartlarına uyulmaması durumunda İran ın verdiği uranyumu geri isteme hakkına sahip olduğu ve Türkiye nin de bu istek doğrultusunda iade işlemini gerçekleştirmesi öngörülmüştür. 8 Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (UAEK) 29 Temmuz 1957 tarihinde kurulan UAEK Birleşmiş Milletler bünyesinde faaliyet gösteren özerk bir kuruluştur. Merkezi Viyana da bulunan kurumun şimdiki başkanı Yukiya Amano dur. UAEK nın temel amaçları; -Nükleer enerjinin barışçıl amaçlarla kullanımını sağlamak, -Nükleer silahların yayılmasını önlemektir. Temel işlevleri; -Nükleer bilim ve teknolojinin barışçıl amaçlarla kullanılması konusunda üye ülkelere destek sağlamak, -Denetim mekanizması aracılığıyla ortaya koyduğu nükleer güvenlik standartları çerçevesinde üye ülkelerin taahhütlerini yerine getirip getirmediğini kontrol etmek, nükleer tesisleri korunma önlemleri altında bulundurmak ve nükleer programları denetlemektir. İran, UAEK ya 1958 yılında üye olmuştur. 8 17 Mayıs 2010 tarihli Türkiye, İran ve Brezilya Dışişleri Bakanları Ortak Deklarasyonu, http://www.mfa.gov.tr/17-mayis-2010-tarihli-turkiye_-iran-brezilya-disisleri-bakanlari-ortak deklarasyonu.tr.mfa 46

İran Nükleer Krizinin Türkiye ye Olası Etkileri ABD dışındaki 5+1 üyeleri 9 ve UAEK bildiriye ihtiyatla yaklaşmıştır. Tahran yönetiminin kısa bir süre sonra %20 oranında uranyum zenginleştirme faaliyetlerine devam edeceğini açıklaması, İran ın asıl amacının anlaşmaya varmaktan ziyade uluslararası yaptırımlardan kaçmak olduğu şeklinde değerlendirilmiştir. Tahran Bildirisi ne en fazla tepki gösteren ülke ABD olmuştur. Washington yönetimi İran ı yeni yaptırımlar uygulanması konusundaki baskıdan kurtulmaya çalışmakla suçlayarak, Tahran ın söz konusu anlaşmayı BM Güvenlik Konseyi toplantısı öncesinde imzalamasına dikkat çekmiştir. ABD, yaptırım tasarısını gündeme taşıması sonrasında Güvenlik Konseyi üyelerinin desteğini aldığını açıklamıştır. 10 Tahran Bildirisi, Türkiye ve Brezilya nın girişimlerine rağmen beklenen ve istenen uzlaşı zeminini sağlayamamış ve BM Güvenlik Konseyi nden yeni yaptırım kararı çıkma ihtimaline karşı İran ın yaptığı diplomatik bir manevra olarak yorumlanmıştır. Bu nedenle Washington yönetimi, İran a yeni bir yaptırım uygulanması konusunda Güvenlik Konseyi ne talepte bulunmuştur. Türkiye ve Brezilya diplomatik müzakerelere devam edilmesi gerekçesiyle yeni yaptırımlara karşı çıkmasına rağmen 1929 sayılı yaptırım kararı Türkiye ve Brezilya nın hayır, Lübnan ın ise çekimser oyuna karşı 12 evet oyu ile Güvenlik Konseyi nce 9 Haziran 2010 da kabul edilmiştir. 11 Tahran yönetimi, Güvenlik Konseyi nin yaptırım kararı sonrasında uranyum zenginleştirme çalışmalarının Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Antlaşması ndan (Non-Proliferation Treaty; NPT) kaynaklanan bir hakkı olduğunu vurgulayarak nükleer programına devam etmiş ve kısa bir süre sonra yaklaşık 40 kg %20 oranında zenginleştirilmiş uranyum ürettiğini açıklamış- 9 5+1 grubu, Birleşmiş Milletler daimi üyeleri ABD, Rusya, Çin, Fransa ve İngiltere ile Almanya dan oluşmaktadır. 10 Bayram Sinkaya, İran Nükleer Programı Karşısında Türkiye nin Tutumu Ve Uranyum Takası Mutabakatı, Orta Doğu Analiz, Cilt: 2, Sayı:18, 2010, 74-75. 11 Çin ve Rusya daha önceki tutumlarının aksine bu oylamada evet oyu kullanmışlardır; Security Council Imposes Additional Sanctions on Iran, 9 June 2010, http://www.un.org/news/press/docs//2010/sc9948.doc.htm 47

Orta Doğu da Değişim ve Türkiye tır. 12 Bu gelişmelere karşın askıda bulunan görüşmelere tekrar başlanması için Türkiye öncülüğündeki diplomatik arayışlar devam etmiş ve 5+1 üyeleriyle İran arasındaki müzakereler bu kez 21-22 Ocak 2011 tarihlerinde İstanbul da gerçekleştirilmiştir. Görüşmeler sırasında Viyana grubu ülkeleri ABD, Rusya ve Fransa ile İran ilk kez ayrı bir toplantı gerçekleştirmiş, 13 ancak 5+1 üyelerinden oluşan heyete başkanlık yapan AB Dış Politika Yüksek Temsilcisi Catherine Ashton görüşmeler sonrasında müzakerelerden olumlu bir sonuç alamadıklarını belirtmiştir. Ashton, İran ın nükleer programını sadece barışçıl amaçlarla sürdürdüğüne ilişkin argümanlar ortaya koyması gerektiğini ve İran ın işbirliği için gerekli tavrı sergilemediğini vurgulamıştır. 14 Dolayısıyla İstanbul görüşmelerinden de nükleer krizi diplomatik yöntemlerle çözecek somut bir ilerleme kaydedilememiştir. Yapılan müzakerelerden bir kez daha sonuç çıkmaması üzerine UAEK Başkanı Yukiya Amano tarafından İran nükleer çalışmalarıyla ilgili bir rapor hazırlanmıştır. 9 Kasım 2011 tarihinde açıklanan UAEK raporunda, İran nükleer santrallerinde nükleer silah üretmeye yönelik birçok deney yapıldığı ve gerçekleştirilen bu deneylerin bir kısmında da başarıya ulaşıldığı aktarılmıştır. Raporda ayrıca İran ın nükleer silah tasarımı ve üretimi konusunda faaliyetlerde bulunduğu ve bu yönde denemeler yaptığı belirtilmiştir. Öte yandan raporun vurguladığı önemli hususlardan biri de, İran ın nükleer savaş başlığı elde etmek için bilgisayar simülasyonları ve modellemeleri gerçekleştirdiğini, nükleer enerji mühendislerinin nükleer başlıkların füzelere entegrasyonu ko- 12 Ivanka Barzashka, Using Enrichment Capacity to Estimate Iran s Breakout Potential, Federation Of The American Scientists Issue Brief, 21.01.2011, 14, http://www.faorg/pubs/_ docs/issuebrief_jan2011_iran.pdf Iran Announces Plan to Produce Medical Reactor Fuel, http://www.nti.org/gsn/article/iran-announces-plan-to-produce-medical-reactor-fuel/ 13 22 Ocak 2011, P5+1 ile İran Arasında 21-22 Ocak 2011 Tarihlerinde İstanbul da Gerçekleştirilen Toplantı Hk, http://www.mfa.gov.tr/no_-28_-22-ocak-2011_-p5_1-ile-iranarasinda-21-22-ocak-2011-tarihlerinde-istanbul_da-gerceklestirilen-toplanti-hk_.tr.mfa 14 Programme nucléaire de l Iran - Déclaration de la Haute Représentante de l Union européenne, Catherine Ashton, au nom des E3+3, à l issue des pourparlers à Istanbul les 21 et 22 janvier 2011 (Bruxelles, 22 Janvier 2011),http://www.diplomatie.gouv.fr/fr/pays-zones-geo/ iran/l-union-europeenne-et-liran/article/programme-nucleaire-de-l-iran 48

İran Nükleer Krizinin Türkiye ye Olası Etkileri nusunda çalışmalar yaptığını ve bu kapsamda orta menzilli Şahab 3 füzesinin nükleer füzeye dönüştürülmeye çalışıldığını ileri sürmüş olmasıdır. 15 Diğer taraftan müzakerelerin yapılamadığı 15 aylık süreçte İran a uygulanan yaptırımlar etkili olmaya başlamış ve Tahran yönetimi müzakerelere tekrar hazır olduğunu belirtmiştir. Türkiye nin de girişimleriyle 14 Nisan 2012 de 5+1 ülkelerinin temsilcileri ile İran temsilcileri İstanbul da yeniden müzakerelere başlamıştır. İstanbul görüşmesinin ardından 5+1 ülkelerinin temsilcilerine başkanlık eden Catherine Ashton ve İran heyetine başkanlık yapan İran Yüksek Ulusal Güvenlik Konseyi Genel Sekreteri Said Celili müzakerelerin olumlu geçtiğini belirterek müteakip toplantının 23 Mayıs 2012 tarihinde Bağdat ta yapılacağını açıklamışlardır. Müzakerelerde NPT nin esas alınması vurgulanmış, barışçıl nükleer araştırmaların serbest olduğu fakat gerçekleştirilen nükleer faaliyetlerin NPT rejimine ve Ek Protokole uygun bir şekilde UAEK nın denetimine açık ve şeffaf olması gerektiği ifade edilmiştir. Türkiye nin İran nükleer programına yaklaşımı ilkesel ve nettir. Türkiye, NPT ye üye ülkelerin sivil amaçlı nükleer enerji üretme hakkı olduğunu ileri sürmekte; askeri amaçlı nükleer faaliyetlere ve nükleer silahlanmaya karşı olduğunu belirterek NPT rejimine taraf ülkelerin nükleer programlarını uluslararası denetime açık ve şeffaf geliştirmeleri gerektiğini savunmaktadır. Bu çerçevede Türkiye, İran nükleer programına ilişkin yürüttüğü politikalarda NPT ye üye bir ülke olarak İran ın da barışçıl amaçlı araştırma, üretme ve kullanma (nükleer zenginleştirme faaliyetleri dâhil nükleer yakıt çevrimi) hakkının bulunduğunu belirtmektedir. Türkiye, barışçıl amaçlı nükleer enerji hakkı üzerinde dururken bu hakkın kullanılmasının NPT de belirtilen sınırlama ve yükümlülüklere uygun olması gerektiğini vurgulamaktadır. Aynı zamanda İran ın NPT den kaynaklanan hak ve yükümlülüklerini tehlikeye sokacak tedbir, eylem ve retorik açıklamalardan kaçınarak her türlü çatışmacı davranışlardan uzak durmasını ve bunun yerine nükleer alanda işbirliği yapmasını istemektedir. 16 15 Raporun tamamı için bkz. Implementation of the NPT Safeguards Agreement and Relevant Provisions of Security Council Resolutions in the Islamic Republic of Iran, GOV/2011/65, http://www.iaea.org/publications/documents/board/2011/gov2011-65.pdf 16 17 Mayıs 2010 tarihli Türkiye, İran ve Brezilya Dışişleri Bakanları Ortak Deklarasyonu. 49

Orta Doğu da Değişim ve Türkiye Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması (NPT) - NPT 1 Temmuz 1968 tarihinde ABD, SSCB ve İngiltere arasında imzalanmış ve 1970 te yürürlüğe girmiştir. Anlaşmayı sonradan Fransa ve Çin de imzalamıştır. Halen 189 ülke anlaşmaya taraftır. İsrail, Hindistan ve Pakistan anlaşmayı imzalamamış, Kuzey Kore ise anlaşmayı imzaladıktan sonra çekilmiştir. - Bu anlaşmaya göre 1 Ocak 1967 tarihinden önce nükleer silah ve patlayıcıya sahip olan ABD, SSCB, Fransa, İngiltere ve Çin nükleer silah sahibi ülkeler olarak kabul edilmiştir. NPT rejimi, nükleer silahlanmanın 1 Ocak 1967 den önce nükleer silaha sahip olmayan devletlere yayılmasını engelleme amacını taşımaktadır. - Bu çerçevede anlaşmanın temel amaçları; Nükleer silahların yayılmasını önlemek, Nükleer silahsızlanmayı gerçekleştirmek, Nükleer enerjinin barışçıl amaçlı kullanımını sağlamaktır. - İran, NPT yi 1970 de onaylayarak NPT rejimine taraf olmuştur. İran; rutin denetimlerinin dışında aniden ve herhangi bir izne ihtiyaç duymaksızın UAEK ya özel denetimler yapma yetkisi tanıyan ve NPT yi tamamlayıcı bir anlaşma olarak tanımlanabilecek Ek Protokolü (1997) 18 Aralık 2003 te imzalamış, ancak hala onaylamamıştır. 3. İran Nükleer Krizinde Muhtemel Senaryolar ve Türkiye ye Etkileri İran a askeri bir operasyon gerçekleştirilmesi, Hürmüz Boğazı nın İran tarafından kapatılması ve bölgede Şii-Sünni çatışmasının çıkması senaryolarıhttp://www.mfa.gov.tr/17-mayis-2010-tarihli-turkiye_-iran-brezilya-disisleri-bakanlari-ortak deklarasyonu.tr.mfa 50

İran Nükleer Krizinin Türkiye ye Olası Etkileri nın üçünden de en fazla etkilenecek ülkelerin başında Türkiye gelmektedir. ABD nin Irak tan çekilmesi ve Arap Baharı nın yol açtığı güvenlik sorunları ve belirsizlik, Türkiye yi derinden etkileyen gelişmelerdir. Dolayısıyla enerji temini ve ekonomik konularda yaşanacak krizlerin yanı sıra diplomatik ve siyasi krizler de gerek bölgesel bir güç olması gerekse enerji konusundaki hassasiyetleri nedeniyle Türkiye yi zor durumda bırakabilir. 3.1. İran a Askeri Operasyon Yapılma Senaryosu Yukiya Amano nun 9 Kasım 2011 de açıkladığı ve İran ın nükleer silah ürettiğine dair ciddi şüpheler olduğunu ileri süren UAEK raporunun ardından İran ın uranyum zenginleştirme çalışmalarına devam etmesi ve nükleer yakıt çubuklarını ürettiğini açıklaması uluslararası toplumu tedirgin etmiştir. Bu kapsamda Tahran ın nükleer silah tetik tertibatı ürettiğine, Şahab-3 (1500 km) füzeleriyle İsrail i doğrudan vurabilecek kapasiteye ulaştığına, Fecir-3 (45 km) ve Fecir-5 (75 km) füzeleriyle de Hamas vasıtasıyla İsrail i vurabileceğine ve bu nedenle Tahran yönetiminin Tel-Aviv için ciddi bir tehdit oluşturduğuna ilişkin haberlerin ABD ve İsrail kamuoyunda yayılması tüm dikkatleri İran a çekmiştir. 17 İran Silahlı Kuvvetlerinin Envanterindeki Füze Sistemleri Füze Sistemleri Menzilleri (km) Fecir-3 45 Fecir-5 75 Naziat-10 130 Tondar 150 Zelzal 150 Fetih-110 210 Şahap-1 300 Şahap-2 500 Şahap-3 1500 Kadir-1 1800 Sicil 2000 Sicil-2 2200 17 Yossi Melman ve Hagar Mizrahi, News of Palestinian Rockets, http://www.jewishpolicycenter.org/2191/haaretz-wikileaks-exclusive-iran-providing-hamas, HAMAS Rockets, http://www.globalsecurity.org/military/world/para/hamas-qassam.htm 51

Orta Doğu da Değişim ve Türkiye Söz konusu tehdit algılamaları çerçevesinde Tahran ın nükleer programını engellemek için askeri müdahale seçeneği üzerinde de durulmaktadır. 18 Nitekim ABD nin İsrail ile birlikte düzenleyebileceği hava harekâtı ve füze saldırısıyla İran ın nükleer tesislerini vurma ihtimalinin arttığına ve ABD nin herhangi bir askeri operasyon başlatmaması durumunda ise olası bir saldırının İsrail tarafından tek başına gerçekleştirilebileceğine ilişkin değerlendirmeler yapılmaktadır. Bu konuda gerekli hazırlıkların üst seviyeye çıkarıldığı ve harekât ortamının olgunlaştırılmaya çalışıldığına dair görüşler bulunmaktadır. Geçmişte Tahran ın nükleer programının bilgisayar kodlarına virüs saldırılarının gerçekleştirilmesi, İranlı birçok nükleer uzmanın öldürülmesi ve Tahran ın yaklaşık 50 km batısındaki Bidganeh teki tesiste yaşanan patlamada balistik füze programının önemli isimlerinden Tuğgeneral Hasan Tehrani Mukaddem ile birlikte 17 kişinin hayatını kaybetmesi, İran ın endişelerini artırmaktadır. 19 İran ın önde gelen nükleer bilim adamlarından Mustafa Ahmedi Ruşen in 11 Ocak 2012 de öldürülmesi, İran da istihbarat örgütleri arasında yaşanan örtülü savaşın devletlerarası sıcak ve açık bir çatışmaya dönüşme ihtimalini gündeme getirmektedir. 20 Bu bağlamda İran, ABD ve İsrail tarafından koordineli bir operasyon planıyla nükleer tesislerine saldırıda bulunulacağından endişe duymaya başlamış ve Tahran yönetiminin olası saldırılara karşı hazırlıklarını artırdığı öne sürülmüştür. Nitekim İran ın Hürmüz Boğazı nda Ocak 2012 de yaptığı kapsamlı tatbikat, İran ordusunun askeri hazırlık içinde olduğu görüşünü desteklemiş; General Muhammed Ali Caferi nin olası bir saldırı karşısında askeri güçlere hazır olma emri verdiği ifade edilmiştir. Batılı istihbarat kaynakları ise İran ın uzun menzilli füzeleri, tahrip gücü yüksek patlayıcıları, büyük topları ve muhafız birliklerini temel savunma noktalarına konuşlandırdığını belirtmiştir. 21 18 Bu konuda bkz. Stephen M. Walt, Why Attacking İran is a stil bad idea?, 27.12.2011, http://walt.foreignpolicy.com/posts/2011/12/27/why_attacking_iran_is_still_a_bad_idea Military strike won t stop Iran s nuclear program, http://www.haaretz.com/news/militarystrike-won-t-stop-iran-s-nuclear-program-1.266113 19 İran Savaş İçin Hazırlanıyor, http://www.hurriyet.com.tr/planet/19401449.asp 6 Aralık 2011. 20 Bomb kills Iran nuclear scientist as crisis mounts, 12 Ocak 2012, http://www.sundaytimelk/index.php?option=com_content&view=article&id=14649:bombkills-iran-nuclear-scientist-as-crisis-mounts&catid=81:news&itemid=625 21 İran Savaş İçin Hazırlanıyor, http://www.hurriyet.com.tr/planet/19401449.asp 6 Aralık 2011. 52

İran Nükleer Krizinin Türkiye ye Olası Etkileri Öte yandan 14 Nisan 2012 tarihinde İstanbul da yapılan müzakerelerin hemen ardından İsrail televizyon kanalı Channel 10, İsrail yönetiminin 23 Mayıs 2012 de Bağdat ta gerçekleştirilecek ikinci tur müzakerelere kadar bekleyeceğini, diplomatik müzakerelerin kesintiye uğraması durumundaysa düzenlenecek bir hava operasyonuyla İsrail ordusunun İran nükleer tesislerini vuracağını ileri sürmüştür. Operasyonda saldırı uçaklarının, eskort jetlerin, havada yakıt ikmali sağlayan tanker uçakların, elektronik savaş uçaklarının ve kurtarma helikopterlerinin kullanılacağı açıklanmıştır. Aynı zamanda İsrail filosunda en uzun menzile sahip olan F-15 ler ile Eitan insansız uçaklarının da operasyonun ön saflarında eşzamanlı olarak yer alacağı iddia edilmiştir. Haberde ayrıca söz konusu operasyon kapsamında İsrail de özel sığınakların inşa edildiğinin ileri sürülmesi, İsrail in İran a düzenleyeceği olası askeri harekâtın tüm planlarının yapıldığını ve İsrail in tüm seçeneklere hazırlıklı olduğunu göstermesi bakımından önem arz etmektedir. 22 Tüm bu gelişmeler çerçevesinde İran a yapılacak olası bir askeri operasyon, topyekûn ve sınırlı olmak üzere iki temel harekât tarzıyla yürütülebilir. İran a yapılacak topyekûn bir askeri harekâtın Irak ve Afganistan da olduğu gibi kara, deniz ve hava kuvvetlerinin eşzamanlı katılımıyla yürütülmesi planlanabilir. Bu seçeneğin hayata geçirilebilmesi için öncelikle uluslararası meşruiyet aranarak BM aracılığıyla hem uluslararası hukukun temel ilkelerine uyulmaya hem de operasyonun sorumluluk ve maliyeti paylaşılmaya çalışılabilir. Ancak gerek uluslararası konjonktür gerekse Rusya ve Çin in bu seçeneğe sıcak bakmaması nedeniyle askeri bir operasyon kararının alınması kısa ve orta vadede beklenmemektedir. Zira Suriye krizinde olduğu gibi veto mekanizmasına başvuran Rusya ve Çin in İran a desteği dikkate alındığında, Güvenlik Konseyi nden İran a askeri operasyon yapılmasına imkân sağlayacak bir karar çıkması zor görünmektedir. Üstelik Rusya nın Buşehr nükleer santralini bitirmesi, İranlı nükleer uzmanları ve öğrencileri eğitmesi, Tahran a nükleer teknoloji sağlaması ve lojistik destek vermesi, nükleer enerji alanında Moskova ile Tahran arasındaki stratejik ortaklığa işaret etmektedir. Rusya aynı zamanda İran ın en önemli silah tedarikçisi konumundadır. Bununla birlikte İran ile yaptığı nükleer anlaşmaları Amerikan baskısı nedeniyle feshetmesine karşın Çin in de örtülü bir şekilde İran nükleer programını desteklediği bilinmektedir. 22 İsrail in İran operasyonunun detayları yayınlandı, 21 Nisan 2012, http://www.hurriyet. com.tr/planet/20389479.asp 53

Orta Doğu da Değişim ve Türkiye Tahran ın Moskova ve Pekin ile yaptığı nükleer işbirliğinin yanı sıra jeopolitik çıkarları da göz önünde bulundurmak gerekir. Nitekim Rusya, Çin ve İran; Suriye krizinde görüldüğü üzere Batı, Türkiye ve Körfez ülkelerine karşı bir blok oluşturmakta ve Orta Doğu da bir nevi denge politikası izlemektedir. Bu kutuplaşmanın İran a uygulanacak askeri operasyon seçeneğinin masaya getirilmesi durumunda da yaşanacağı açıktır. Diğer yandan AB nin yaşadığı ekonomik kriz göz önünde bulundurulduğunda AB üyelerinin de askeri operasyon tercihine sıcak bakmayacağı tahmin edilebilir. Kaldı ki bu ülkeler, İran nükleer krizinin başından beri sorunun diplomatik yöntemlerle çözülmesinden yana tavır almış ve sert güç kullanımını istemediklerini net bir şekilde dile getirmiştir. İran nükleer krizinde AB yi ABD den ayıran ve Batı yı ikiye bölen bu yöntemsel farklılaşmayı AB nin birçok söylem ve eyleminde görmek mümkündür. Özetle İran a uluslararası meşruiyete dayalı yapılacak bir askeri harekât zor görünmektedir. İran Ordusu (2013) Toplam Askeri Personel (Devrim Muhafızları dâhil): 523,000 Paramiliter Güçler: 40,000 Yedek Askeri Personel: 350,000 Kara Kuvvetleri* Ana Muharebe Tankı: 1,663+ Top: 8,798+ Diğer Zırhlı Araçlar: 2,030+ Uçak: 33 Helikopter: Taarruz-50 Diğer-173 Deniz Kuvvetleri Denizaltı: 29 Devriye/Sahil Güvenlik Botu: 69 Amfibi Çıkarma Gemisi: 24 Amfibi Lojistik Gemisi: 47 Uçak-19 Helikopter-30 Hava Kuvvetleri Savaş Uçağı: 334 Nakliye Uçağı: 117 Eğitim Uçağı: 151 Helikopter: 36 Devrim Muhafızları Askeri Personel:125,000+ Devriye/Sahil Güvenlik Botu: 113 Amfibi Çıkarma Gemisi: 4 Füze Ateşleme Rampası: Orta Menzilli-12 Kısa Menzilli-18 Besic Direniş Gücü Seferberlik halinde 1.000.000 a kadar çıkabileceği zannedilmektedir. Besic Gücü, Devrim Muhafızları nın Kara Kuvvetleri yle birlikte hareket edebilecek niteliğekavuşturulmaktadır. İran Siber Ordusu İran ın siber operasyonlar ve saldırılar gerçekleştirebilecek bir ordu geliştirdiği tahmin edilmektedir. *Devrim Muhafızları nın Kara Kuvvetleri ile birlikte hesaplanmıştır. Kaynak: Routledge, Chapter Seven: Middle East and North Africa, The Military Balance Cilt:112 Sayı:1 (2012): 323-326. 54

İran Nükleer Krizinin Türkiye ye Olası Etkileri Bu durumda geriye ABD ve İsrail öncülüğünde oluşturulacak bir koalisyon gücünün askeri harekât yapma seçeneği kalmaktadır. Ancak ABD ve İsrail in ortak yürüteceği bir askeri harekât seçeneği hem uygulanması hem de istenilen sonucun alınması bakımından kolay bir tercih değildir. Zira Washington yönetimi; ABD nin Afganistan ve Irak taki yıpranmışlık ve başarısızlığı, uluslararası kamuoyunda yitirdiği prestij ve savaş ekonomisinin Amerikan halkına yansıyan olumsuzlukları gibi nedenlerden dolayı böyle bir harekâta sıcak bakmayacaktır. Bu durumda İsrail kamuoyunda ve medyasında çıkan tüm haberlere rağmen Tel Aviv yönetiminin tek başına askeri operasyon başlatması en azından yakın gelecekte zor görülmektedir. Diğer bir açıdan İran a yapılacak topyekûn bir askeri saldırı, hem bölgesel dengeler hem de başta jeopolitik konumu olmak üzere İran ın sahip olduğu güç unsurları nedeniyle birçok zorluğu içermektedir. İran ın ulusal güç unsurları, ABD nin Afganistan ve Irak ta verdiği maddi ve manevi kayıplarla birlikte değerlendirildiğinde Washington yönetiminin Tahran a düzenlenecek muhtemel bir topyekûn saldırıyı kolaylıkla göze alamayacağı düşünülebilir. İran ın köklü devlet geleneği, ulusal bilinci, dışarıdan gelen bir tehdide karşı ulusça birlikte hareket etme özelliği, sahip olduğu kısa ve orta menzilli füzeler, İran ordusunun gayri-nizami savaş tekniklerini iyi bilmesi, asimetrik çatışma yeteneğinin bulunması, Devrim Muhafızlarının bölge ülkelerindeki devlet-dışı aktörleri harekete geçirebilme kapasitesi, İran ın engebeli ve dağlık coğrafi yapısı gibi faktörler bu ülkeye yapılacak topyekûn bir saldırının özellikle kara harekâtının zorluğunu ortaya koymaktadır. İran köklü devlet geleneğinin etkisiyle dış tehditlere karşı farklı toplumsal hareketlerin kenetlendiği ve halkın birlikte hareket ettiği bir ülke 23 olsa da, yıllarca rejim baskısı altında giderek kemikleşen bir muhalefetin oluşması farklı senaryoları gündeme getirebilir. Örneğin İran daki muhalif çevreler, olası bir 23 2009 yılındaki seçimlerde İran muhalefeti dinamizm ve güç kazanmış gibi görünse de İran ın iç dengesi askeri güçlerin konumuna bağlıdır. Zira gerek Besic milisleri gerekse Devrim Muhafızları politik konumlarını ve güçlerini korumak için İran daki Yeşil Muhalefetin karşısında yer almaktadır; Bernd Kaussler, The Iranian Army: Tasks and Capabilities, Middle East Institute, http://www.mei.edu/content/iranian-army-tasks-and-capabilities 55

Orta Doğu da Değişim ve Türkiye İran-Azerbaycan İlişkileri SSCB nin dağılmasıyla özellikle Kafkaslar ve Orta Asya da ortaya çıkan güç boşluğu ve belirsizlik, bölgesel güvensizliğin yaşanmasına neden olmuştur. Bölge jeopolitiğinin yeniden şekillendiği bu dönemde SSCB den ayrılarak bağımsızlığını kazanan devletler, ilişkilerini güvenlik politikaları ekseninde kurgulamıştır. Söz konusu süreçte bölgesel aktörler arasında sıklıkla gözlemlenen ve etnik kimlik ve sınır anlaşmazlıkları üzerinden yaşanan sorunlar, bölgedeki güvensizlik durumunun da temelini teşkil etmiştir. Bağımsızlığını 30 Ağustos 1991 de ilân eden Azerbaycan ile İran arasındaki ilişkiler bu çerçevede şekillenmiş ve günümüze kadar güvenlik eksenli bir seyir izlemiştir. Bu sebeple ikili ilişkilerin kırılgan bir zemine sahip olduğunu ve Azerbaycan ın bu anlamda İran ın yumuşak karnını oluşturduğunu söylemek mümkündür. İran-Azerbaycan ilişkilerinin güven(siz)lik merkezli inşa edilmesine neden olan temel parametreler şu şekilde özetlenebilir: II. Dünya Savaşı sonrasında İran topraklarında kısa süreliğine kurulan Özerk Azerbaycan Cumhuriyeti, İran ın psikopolitik hafızasını derinden etkilemiştir. Haziran 1992-Haziran 1993 yılları arasında iktidarda bulunan Ebulfeyz Elçibey in Azerbaycan ı ve İran ın kuzeyini kastederek Kuzey Azerbaycan ve Güney Azerbaycan ın birleşmesini hedefleyen Birleşik Azerbaycan (Bütov Azerbaycan) söylemini o dönemde resmi olarak gündeme getirmesi, ikili ilişkilerin gerginleşmesine neden olmuş ve İran ın yaşadığı tecrübeler İran ı rahatsız etmiştir. Hem İran da yaşayan ve Azerbaycan daki nüfustan fazla olan Azeri nüfusu, hem de İran dan sonra en fazla Şii nüfus oranına sahip Azerbaycan daki Şii nüfusu, ikili ilişkilere özel bir boyut kazandırmaktadır. 56

İran Nükleer Krizinin Türkiye ye Olası Etkileri SSCB nin dağılmasından sonra Kafkas jeopolitiğinde Moskova-Nahçıvan-Tahran ve Bakü-Tiflis-Ankara-Batı ekseni belirginleşmiş, ancak Azerbaycan gibi Ermenistan ın da İsrail ve Batı ile ilişkilerini geliştirme çabaları söz konusu denklemi karmaşıklaştırmıştır. İran, Azerbaycan karşısında Ermenistan ı dengeleyici aktör olarak görmekte ve Batı karşısında da Rusya ya yakınlaşma stratejisi izlemektedir. Tahran yönetimi, Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki Dağlık Karabağ sorununda Azerbaycan dan yana tavır almamış ve hatta Ermenistan a yakın durmuştur. İran ve Azerbaycan Hazar ın statüsü konusunda anlaşmazlık yaşamaktadır. İki ülke arasında bilhassa enerji alanında yaşanan bir rekabet söz konusudur. Bakü-Tiflis-Ceyhan enerji nakil hattında da görüldüğü üzere Azerbaycan, enerji politikalarını Hazar havzasından çıkan petrolün Batı ya nakledilmesi konusunda İran ın enerji politikalarının karşısına konumlandırmakta ve bu durum iki aktör arasında yoğun bir jeoekonomik rekabetin yaşanmasına neden olmaktadır. Tahran, kendisine yönelik olası bir askeri operasyonda Azerbaycan topraklarının askeri üs olarak kullanılmasından endişe duymaktadır. İran yönetimi, Azerbaycan ın İsrail ile iyi olan ilişkilerinden ve özellikle silah alımı anlaşmaları yapmasından rahatsızdır. 57

Orta Doğu da Değişim ve Türkiye kaos ortamında rejim değişikliği arayışına girebilir ve Türkiye de dâhil uluslararası aktörlerden destek talebinde bulunabilir. Bu açıdan değerlendirildiğinde Tahran yönetiminin de topyekûn bir savaşı tırmandırmaktan ve özellikle ilk saldırıyı gerçekleştirmekten kaçınacağı belirtilebilir. Bu yüzden İran önümüzdeki süreçte muhtemelen, geleneksel diplomasi stratejisi olan satranç oyununu devam ettirmek isteyecek ve asimetrik tedbirlere yönelecektir. 24 Bu kapsamda İran ın düşük yoğunluklu ancak süreklilik arz eden bir istikrarsızlığı besleyecek diplomatik hamlelerde bulunması muhtemeldir. İran, nükleer krizin başından bu yana müzakere yollarını ne tam olarak kapatmakta ne de kalıcı bir anlaşmaya yanaşmaktadır. Tahran yönetiminin nükleer kriz sürecini kontrollü gerginlik stratejisiyle atlatmaya çalıştığı görülmektedir. Bu taktiksel manevralar aynı zamanda Tahran a nükleer programında ilerleme kaydetmesi için zaman kazandırmakta ve süreç bu stratejiyi şimdiye kadar iyi yürüten Tahran ın lehine işlemektedir. Suriye deki kriz ise bu anlamda uluslararası kamuoyunun ilgisini Şam a çekerek nükleer programı konusunda zamana ihtiyacı olan İran ın elini güçlendirmektedir. Ayrıca bu durumda, İran ın çok etnikli sosyolojik yapısının da Tahran yönetiminin ulusal güvenlik kaygılarını artıracağı söylenebilir. Nitekim İran ın bugünkü sosyo-psikolojisini oluşturan bazı tarihi tecrübeler, güvenlik hassasiyetlerinin ön planda tutulmasına neden olmaktadır. Keza II. Dünya Savaşı ndan sonra kısa süreliğine kurulan Özerk Azerbaycan Cumhuriyeti ve Mahabad Kürt Cumhuriyeti, İran ın güvenlik eksenli toplumsal ve stratejik hafızasında yer edinmiştir. Tahran yönetimi, muhtemel bir kaos ortamında ülkedeki Kürtlerin ayrı bir yönetim talebinden ve Azerilerin Azerbaycan ile birleşme taleplerinden çekinmektedir. Tüm bu parametreler çerçevesinde İran a topyekûn askeri harekâtın zorluğu, sınırlı bir askeri harekât seçeneğini gündeme getirmektedir. Diplomatik girişimlerin sonuçsuz kalması durumunda İran ın hava saldırılarıyla vurulması daha olası bir askeri seçenektir. Bu harekât ABD nin bölgedeki üslerinden, uçak gemilerinden ve füze atma kabiliyetine sahip gemilerinden koordine edi- 24 Gawdat Bahgat, Iran s Regular Army: Its History and Capacities, Middle East Institute, http://www.mei.edu/content/iran%e2%80%99s-regular-army-its-history-and-capacities 58

İran Nükleer Krizinin Türkiye ye Olası Etkileri lerek yürütülebilir. İsrail de hava saldırılarına Suriye ve Irak hava sahasını kullanarak iştirak edebilir. Hatta bu operasyon, Körfez bölgesindeki İngiliz ve Fransız gemileri ile desteklenebilir. Ancak İsrail in bu harekâtı tek başına gerçekleştirmesi durumunda hem harekâtın istenilen sonuçları alması mümkün olmayabilir, hem de İsrail uluslararası toplumun tepkisini çekebilir. Hava saldırıları vasıtasıyla yapılacak sınırlı harekâtın ana hedefi; İran ın nükleer tesisleri, askeri üsleri, istihbarat birimleri ve diğer stratejik noktaları olacaktır. Fakat bu tercihin fiiliyata geçirilmesi halinde İran nükleer tesislerinin stratejik konumu, yapılacak olan hava operasyonun başarısı açısından sorun teşkil edebilir. Zira Tahran yönetiminin olası bir askeri operasyona karşı nükleer tesislerini dağınık, yerleşim merkezlerine yakın ve yeraltında inşa etmesi, bu tesislerin vurulmasını engelleyici bir rol oynayabilir. Ayrıca böyle bir durumdan sivillerin de zarar görecek olması, yapılacak bu operasyonun maliyet ve sorumluluğunu oldukça artıracaktır. Sınırlı askeri operasyon tercihinin simetrik olmayacak bir şekilde karşılıklılığa dönüşme potansiyeli de çok yüksektir. Bu senaryoda Tahran yönetiminin göstereceği reaksiyon, bölgedeki ABD üslerine saldırıda bulunulması şeklinde gerçekleşebilir. Dolayısıyla Tahran yönetiminin Adana daki İncirlik ABD üssü ile Malatya Kürecik te konuşlandırılan NATO füze savunma sistemini hedef alması durumunda Türkiye açısından önemli bir güvenlik sorunu oluşacaktır. İran füzelerinin güdüm sistemlerinin ileri teknolojilere sahip olmaması nedeniyle bölge halkı da bu saldırılardan zarar görebilir ve İran Türkiye yi sıcak bir çatışmanın içine çekebilir. Bununla birlikte Türkiye nin füze savunma sistemlerindeki yetersizlikler, güvenlik kaygılarını artıracaktır. Ayrıca İran a düzenlenecek olası bir askeri saldırıda Türkiye lojistik desteğin beklendiği bir ülke olarak uluslararası toplumdan baskı görebilir ve diplomatik ikilem içinde kalabilir. İran ın bu senaryoda vereceği bir diğer tepki de Orta Doğu da yakın ilişki içinde bulunduğu güçleri çatışma ortamına müdahil etme olasılığıdır. Tahran yönetiminin Suriye deki Esed rejimi, Lübnan daki Hizbullah, Filistin deki Hamas ve Irak taki Şii gruplar üzerindeki etki kapasitesi düşünüldüğünde bu aktörleri ABD ya da İsrail e karşı kolaylıkla harekete geçireceği varsayılabilir. 59

Orta Doğu da Değişim ve Türkiye İsrail-Filistin çatışmaları ve 2006 daki İsrail-Lübnan Savaşı, bu güçlerin gayri nizami ve gerilla savaşlarını başarıyla kullanabilme yetenekleri karşısında İsrail ordusunun ne derece zorlandığını ortaya koymuştur. Tahran yönetiminin olası bir sıcak çatışmada konvansiyonel askeri gücü sınırlı bir kapasiteye sahip olmasına karşın bu çatışmayı ülke dışına yayma ve çatışma alanını genişleterek asimetrik güç unsurlarını harekete geçirebilme potansiyeli vardır. Bu sebeple Tahran ın manevra alanını genişletmek ve karşı tarafa maddi ve manevi zarar vermek amacıyla çatışma alanını kolayca yayabileceği öngörülebilir. Buradan hareketle İran a yapılacak askeri bir harekâtın bölge ile sınırlı kalmayacağı ve küresel bir kaosa dönüşme riski taşıdığı söylenebilir. Askeri Operasyon Durumunda İran ın Göstereceği Refleksler 25 İsrail e Hizbullah Saldırıları Orta Doğu daki Amerikan Güçlerine Saldırı Bölge Ülkelerindeki Petrol Boru Hatlarına Saldırı Şii-Sünni Çatışmasının Çıkması İran ın Körfez Bölgesinde Petrol Akışını Sabote Etmesi Bölgede Geniş Ölçekli Sokak Gösterileri Bölge Dışında Hizbullah Saldırıları İran ın Şahap Füzeleri ile İsrail i Vurması İran ın Petrol İhracatını Durdurması İran da Rejim Değişimi İran ın İntihar Saldırılarına Başvurması Yüksek Olasılık Yüksek Olasılık Yüksek Olasılık Yüksek Olasılık Yüksek Olasılık Olasılık Olasılık Olasılık Olasılık Düşük Olasılık Beklenmiyor Yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı üzere Tahran a yapılacak bir müdahale ve bunun karşılığında İran ın ortaya koyacağı olası bir harekât tarzı; terör saldırılarından Körfez de bulunan Amerikan üslerinin hedef alınmasına, başta Suudi Arabistan olmak üzere Körfez ülkelerindeki petrol yataklarına saldırılmasından enerji lojistiğinin kesilmesine, Batı ile ilişkileri bulunan ülkelere füze saldırılarında bulunulmasından Sünni-Şii çatışması olasılığına kadar geniş bir zemindeki risk ve tehditleri içermektedir. Ayrıca bölgede oluşacak böyle bir 25 Tablonun hazırlanmasında yararlanılan kaynak için bkz. Sam Gardiner, The End of the Summer of Diplomacy : Assessing U. Military Options on Iran, Century Foundation Report, 2006, 16. 60

İran Nükleer Krizinin Türkiye ye Olası Etkileri kaos ortamında Suriye ve Irak ağırlıklı olmak üzere bölge ülkelerinde uzantıları bulunan PKK/KCK terör örgütü, daha rahat hareket edebilme ve şiddet eylemlerini artırma imkânı bulacaktır. Bu durumda terör eylemlerindeki artıştan Türkiye de etkilenecektir. Terör eylemlerine karşı mücadelede deneyimli olsa da Türkiye nin bu eylemlerden zarar görmemesi mümkün değildir. İran a askeri operasyon seçeneğinin, Türkiye nin sınır güvenliği ve toplumsal yapısı üzerinde de etkileri olabilir. Örneğin geçmişte Irak tan ve günümüzde de Suriye den Türkiye ye gerçekleşen göç dalgasının bir benzeri İran dan da yaşanabilir. Olası bir çatışmanın bölgeye yayılması halinde çatışmadan etkilenme derecesine göre diğer bölge ülkelerinden de Türkiye ye kitlesel göç gerçekleşebilir. Bu konjonktür, PKK/KCK terör örgütünün yapacağı eylemler de dikkate alındığında Türkiye nin sınır güvenliğini ciddi derecede etkileyecektir. Bununla birlikte sınır bölgesinde başta kaçakçılık ve karaborsacılık olmak üzere çeşitli suçlarda artış meydana gelebilir. 26 İran a yapılacak olası bir askeri operasyonun önemli etkilerinden biri de tahrip olan nükleer tesislerden açığa çıkacak radyasyonun bölge ülkelerine yayılma riskidir. Japonya da deprem sonrası yaşanan felaketin bir benzerinin, hatta daha da kuvvetlisinin bölgede yaşanması muhtemeldir. Nükleer tesislerde meydana gelen hasar nedeniyle yayılan radyasyon sadece İran ı değil, bütün bölge ülkelerini etkileyecektir. Türkiye nin böyle bir tehlikeye karşı önlem alma kapasitesinin sınırlı olması, söz konusu ekolojik tehdidin etki derecesini ve hayatiliğini artırmaktadır. Ayrıca bu denli bir tehdidin kalıcı etkileri de olacaktır. Kısacası küresel ölçekli risk ve tehditleri içeren askeri operasyon seçeneğinin geri dönülmesi zor bir kaosa neden olacağı açıktır. Zira askeri operasyon senaryosunun gerçekleşmesi, Hürmüz Boğazı nın kapatılması ve Şii-Sünni çatışması senaryolarını da tetikleyebilir. Domino etkisiyle bu üç senaryonun yaşanması ve önemli enerji kaynaklarının bulunduğu Orta Doğu da sıcak çatışmaların yaygınlaşması dünya ekonomisini ve uluslararası düzeni olumsuz yönde etkileyecektir. Bu senaryonun gerçekleşmesi halinde Türkiye güvenlik 26 Nihat Ali Özcan, İran Sorununun Geleceği: Senaryolar, Bölgesel Etkiler ve Türkiye ye Öneriler, TEPAV Orta Doğu Çalışmaları 1, 43-44. 61

Orta Doğu da Değişim ve Türkiye ikilemi içine düşecektir. Bu açıdan değerlendirildiğinde Türkiye nin İran ile Batı arasındaki nükleer müzakerelere bu denli önem vermesi ve arabuluculuk rolü üstlenmesi, idealpolitiğin yanı sıra reelpolitiğin de bir dışavurumu olarak yorumlanabilir. Bu çerçevede Türkiye nin İran nükleer krizinin diplomatik araçlarla çözüme kavuşturulması konusunda önümüzdeki süreçte de aktif olacağı düşünülmektedir. 3.2. İran ın Hürmüz Boğazı nı Kapatması Senaryosu İran ın bütün yaptırımlara rağmen uranyum zenginleştirme çalışmalarına devam etmesi ve nükleer silah üretebilecek kapasiteye ulaşabileceğine ilişkin öngörülerde bulunulması, küresel ve bölgesel aktörlerin kaygılarını artırmaktadır. Bu çerçevede Washington yönetimi, İran Merkez Bankası ile iş yapan finans kuruluşlarına yaptırım uygulama kararı almıştır. Bu karara paralel olarak Suriye krizi için toplanan AB Dışişleri Bakanları da 1 Aralık 2011 tarihinde 143 İran şirketinin mal varlıklarını dondurmuş ve 37 İran vatandaşına seyahat yasağı getirmiştir. Ayrıca petrol ithalatı üzerine İran ile yeni anlaşmaların yapılmaması ve 1 Temmuz dan itibaren petrol ithalatının yasaklanması Ocak 2012 de karara bağlanmıştır. 27 AB Komisyonu nun verilerine göre 2010 yılında AB ülkeleri ham petrol ihtiyaçlarının %5,8 ini İran dan sağlarken, 28 İran ise ham petrol ihracatının %17 sini AB ye yapmıştır. Gelirinin yaklaşık yarısını ham petrol ihracatından elde eden İran ın bu yaptırımlar karşısında Asya piyasalarına yöneleceği düşünülmekte, ancak başta Çin olmak üzere birçok ülke İran dan ithal ettiği petrolü azaltacak tedbirler almakta 29 ve petrol ithalatı Rusya, Afrika ve diğer Orta Doğu ülkelerine kaydırılmaktadır. 30 ABD diğer ülkelerden de İran dan 27 AB İran a Petrol Ambargosu Kararı Aldı, BBC, 23 Ocak 2012. http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2012/01/120123_eu_iran_sanction_approved.shtml 28 Suriye İçin Toplandılar, İran a Yaptırım Kararı Aldılar, http://www.haberturk.com/dunya/haber/693310-suriye-icin-toplandilar-irana-yaptirim-karari-aldilar 01.12.2011 29 İran a AB den de Petrol Yaptırımı Yolda, http://www.cnnturk.com/2012/dunya/01/05/irana.abden.de.petrol.yaptirimi.yolda/643400.0/ index.html 05.01.2012 30 Esin Gedik, Hürmüz kapanırsa petrol 200 dolara çıkar, 09 Ocak 2012, http://www. aksam.com.tr/hurmuz-bogazi-kapanirsa-petrol-200-dolara-cikar,-cari-acik-36-milyar-dolarartar-91327h.html 62

İran Nükleer Krizinin Türkiye ye Olası Etkileri yaptığı petrol ithalatını durdurmasını istemektedir. Bu gelişmeler çerçevesinde yaptırımların İran üzerindeki etkisinin artacağı söylenebilir. İran söz konusu yaptırım kararları karşısında Hürmüz Boğazı nı kapatabileceği tehdidinde bulunmaktadır. 31 Bu kapsamda İran Deniz Kuvvetleri, 2012 başlarında Basra Körfezi ve Hürmüz Boğazı nda deniz tatbikatı yapmıştır. Bu tatbikatta kısa, orta ve uzun menzilli füze atışları denenmiş; karadan denize ve denizden denize atılan füzelerin 200 km mesafedeki hedefleri tam isabetle vurduğu açıklanmıştır. İran, deniz tatbikatının hemen ardından kara kuvvetleriyle de bir tatbikat yapmış ve söz konusu tatbikatlara devam edeceğini belirtmiştir. Bu gelişmelerle aynı dönemde Cumhurbaşkanı Ahmedinecad Hürmüz Boğazı nın girişinde bulunan ve stratejik bir konuma sahip Hürmüzgan Eyaleti ne bağlı kentleri ve Ebu Musa Adasını ziyaret etmiştir. Bu ziyaret, İran ın adaya el koyduğu 1971 yılından bu yana adaya yapılan ilk ziyaret olması bakımından sembolik bir önem taşımaktadır. Nitekim bu gezinin akabinde ABD, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Kuveyt ve Bahreyn hava kuvvetleri 8-14 Nisan 2012 tarihleri arasında Hürmüz Boğazı nın girişinde ortak bir tatbikat yapmış ve bu tatbikatta Hürmüz Boğazı nın kapatılması tehdidine karşı alınacak tedbirlerin denendiği belirtilmiştir. 32 Tahran yönetimi; ABD nin Basra Körfezi nde deniz kuvvetleri bulundurmaması, Hürmüz Boğazı ndan uçak gemisi ve donanma geçirmemesi yönünde uyarılarda bulunurken, Washington yönetimi ise Hürmüz Boğazı nın her durumda açık bulundurulması için ne gerekirse yapılacağını belirtmiştir. Dönemin Amerikan Savunma Bakanı Leon Panetta, Hürmüz Boğazı nın kapatılmasını kırmızı çizgi olarak değerlendirerek boğazın kapatılması durumunda gerekli karşılığın ciddi bir biçimde verileceğini vurgulamıştır. 33 Diğer yandan 31 İran Meclis Başkanı Ali Laricani, Hürmüz Boğazı nın İran için barış boğazı olduğunu belirterek, Umman Denizi ile Basra Körfezi nde macera arayanların cezalandırılacağını belirtmiştir. Tahran yönetimi, Hürmüz Boğazı ve Basra Körfezi ne müdahalenin kabul edilemeyeceğini dile getirmektedir. 32 ABD Uçakları Havalandı, Ahmedinejad Meydan Okudu, http://dunya.milliyet.com.tr/ abd-ucaklari-havalandi-ahmedinejad-meydan-okudu/dunya/dunyadetay/13.04.2012/1527934/ default.htm 13.04.2012 33 ABD den Son Uyarı: Hürmüz Kırmızı Çizgimizdir, http://www.hurriyet.com.tr/plan- 63

Orta Doğu da Değişim ve Türkiye İran ın uluslararası hukuka göre Hürmüz Boğazı nı tek taraflı kapatma kararı alması söz konusu değildir. Dolayısıyla İran ın bu yönde bir girişimde bulunması ya da boğazı kapatması, uluslararası hukuk ilkeleri doğrultusunda İran a askeri operasyona uzanabilen yaptırımların alınmasını gündeme getirebilir. Küresel petrol üretiminin yaklaşık %25 inin Hürmüz Boğazı ndan yapıldığı dikkate alındığında boğazın kapatılması durumunda petrol fiyatlarının kısa süre içinde ciddi bir artış göstereceği tahmin edilmektedir. Nitekim IMF nin 2012 Dünya Ekonomik Görünüm Raporu nda Hürmüz Boğazı nın kapanması durumunda petrol piyasalarında ve küresel ekonomide benzeri görülmemiş riskler açığa çıkabileceğine vurgu yapılarak, jeopolitik belirsizliklerin petrol fiyat artışını tetikleyeceği belirtilmiştir. Ayrıca petrol piyasalarına ilişkin olası risklerin tanımlandığı raporda İran ın petrol ihracatını kesme riski ortaya konularak, bu durumda küresel piyasalarda petrol fiyatlarının ilk etapta %20-30 oranında bir artış gösterebileceği, bu artışın iki yıl içinde %50 lere varabileceği belirtilmiş ve İran merkezli risk tanımlamalarına yer verilmiştir. 34 Geçmişte petrol fiyatlarındaki artışı tetikleyen küresel ve bölgesel olaylar incelendiğinde, İran merkezli çıkacak küresel bir krizin petrol piyasaları için ciddi bir risk teşkil edeceği öngörülebilir. 35 Dünyadaki boğazlar arasında petrol lojistiğinde ilk sırada bulunan Hürmüz Boğazı, hem petrol ihtiyacını bu güzergâhtan temin eden ülkeler, hem küresel ekonomi, hem de dünya petrolünün %30 unu üreten ve %57 oranında petrol yataklarına sahip olan Körfez ülkeleri (Bahreyn, İran, Irak, Kuveyt, Katar, Birleşik Arap Emirlikleri ve Suudi Arabistan) için hayati bir öneme sahiptir. 36 Zira deniz yoluyla yapılan dünya petrol sevkiyatının yaklaşık %40 ı, küresel petrol ticaretinin yaklaşık %20 si ve Basra Körfezi nden yapılan petrol ticaretinin yaklaşık %90 ı Hürmüz Boğazı üzerinden gerçekleştirilmektedir. 37 et/19633574.asp 08.01.2012 34 Growth Resuming, Dangers Remain, World Economic Outlook April 2012, International Monetary Fund, http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/pdf/text.pdf, 15-16, 34-35. 35 Rudy de Leon, Brian Katulis, Peter Juul, Matt Duss, Ken Sofer, Strengthening America s Options on Iran, Center for American Progress, Nisan 2012, 18. 36 Anthony H. Cordesman, Iran, Oil, and the Strait of Hormuz, Center for Strategic and International Studies, 3/26/07, 2. http://csiorg/files/media/csis/pubs/070326_iranoil_hormuz.pdf 37 Ariel Zirulnick, Getting the Strait of Hormuz straight: an FAQ, http://www.csmonitor. 64

İran Nükleer Krizinin Türkiye ye Olası Etkileri Aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere Hürmüz Boğazı ndan en çok petrol temin eden ülkelerin ABD, Çin, Hindistan, Japonya ve Güney Kore olduğu düşünüldüğünde boğazın kapatılmasının küresel ekonomik sisteme ne denli etkide bulunabileceği daha açık görülmektedir. 38 Görüldüğü üzere Tahran yönetiminin Hürmüz Boğazı nı kapatması durumunda, Avrupa merkezli yaşanan ve henüz atlatılamayan finansal krizin küresel bir petrol krizine dönüşeceği ve söz konusu krizden tüm dünyanın etkileneceği ifade edilebilir. ABD ve AB ekonomilerinin güncel durumu ve kırılganlığı nedeniyle uluslararası finansal krizi tetikleyebilecek bu sorun, uluslararası kamuoyu tarafından oldukça kaygı verici olarak değerlendirilmektedir. Bu sebeple Washington yönetimi, İran ın Hürmüz ü kapatabileceği yönündeki açıklamalarına karşı Bahreyn de konuşlu 5. Amerikan Filosu na ve bu filonun içinde yer alan bir uçak gemisine ek olarak bir İngiliz ve bir Fransız muhribinin de katılımı ile Abraham Lincoln uçak gemisi görev grubunu Körfez e göndermiştir. Hürmüz Boğazı nın petrol üreticisi olan Körfez ülkeleri için yaşamsal önemi ve stratejik konumu, başta Suudi Arabistan olmak üzere Körfez ülkelerinin İran a karşı kutuplaşmasına ve ABD ile mevcut stratejik ilişkilerini geliştirmelerine yol açmaktadır. Bu kapsamda Hürmüz Boğazı nın kapatılma olasılığı gündeme geldikten sonra söz konusu ülkeler bir dizi ortak tatbikat gerçekleştirmiş ve Hürmüz e alternatif enerji sevkiyat yollarının devreye sokulması konusunda ortak çalışmalarda bulunmuştur. Hürmüz Boğazı na alternatif oluşturabilecek enerji nakil hatları arasında Doğu-Batı Ham Petrol Boru Hattı (Petroline), Trans-Arap Petrol Boru Hattı (Tapline), Irak-Suudi Arabistan Boru Hattı (IPSA), Trans-Arap Yeni Boru Hattı, Dolphin Hattı ve Abu Dabi Ham Petrol Boru Hattı (ADCOP) bulunmaktadır. 39 Körfez ülkeleri açısından com/world/middle-east/2011/1229/getting-the-strait-of-hormuz-straight-an-faq/does-iraneven-have-the-right-to-close-the-strait 38 Rudy de Leon, Brian Katulis, Peter Juul, Matt Duss, Ken Sofer, Strengthening America s Options on Iran, Center for American Progress, Nisan 2012, 18. 39 Söz konusu enerji güzergâhlarının bir kısmı eski olduğu için bakım ve onarıma ihtiyaç duymaktadır. Bir kısmı ise yapım aşamasında olduğu için henüz kullanıma açılmamıştır. Dolayısıyla bu yolların Hürmüz Boğazı na uzun vadede alternatif olabileceği belirtilebilir. Ancak bu boru hatları arasında en dikkat çekeni, Birleşik Arap Emirlikleri nin tamamlama aşamasında olduğu ve Hürmüz Boğazı nı devre dışı bırakan Abu Dabi Ham Petrol Boru Hattı dır. Bu 65

Orta Doğu da Değişim ve Türkiye düşünüldüğünde Hürmüz Boğazı odaklı bir krizin bölgede sıcak çatışmaya yol açacak riskleri taşıdığı söylenebilir. Türkiye açısından değerlendirildiğinde ise Hürmüz Boğazı na ilişkin krizin tırmanmasıyla birlikte Türkiye nin İran dan ithal ettiği petrolü azaltması ve müteakiben kesmesi konusunda baskılar artacaktır. Bu duruma bağlı olarak Türkiye enerji tedarik ettiği ülkeleri çeşitlendirmeye çalışmaktadır. Fakat yaşanacak krize istinaden gerek enerji temini gerekse enerji fiyatlarının artması nedeniyle sosyo-ekonomik açıdan zor bir döneme girilebilir. Bununla birlikte Türkiye nin dış ticaretinde komşu ülkeler arasında önemli bir yere sahip İran ile ekonomik ilişkilerde önemli bir düşüş yaşanabilir. ABD nin yayımladığı İran yaptırım muafiyet listesinde Türkiye nin yer almaması, önümüzdeki dönemde bu düşüşe ivme kazandırabilir ve Türkiye nin dış ticaretini olumsuz yönde etkileyebilir. Boğazın İran tarafından kapatılması durumunda Basra Körfezi nde sıcak bir çatışmanın yaşanması olasılık dâhilindedir. Zira ABD, İngiltere, Fransa ve Körfez ülkelerinden oluşan deniz kuvvetleri boğazı kapatma görevini yürüten İran kuvvetlerine müdahalede bulunabilir. İran ise bu duruma Hürmüz Boğazı na mayın döşeyerek karşılık verebilir ve asimetrik güç unsurlarına yönelebilir. İran ın körfezin en dar kesimini mayınlaması halinde aynı kuvvetler mayınları döşemeye çalışan İran kuvvetlerine müdahale edebilir. İran ın bu girişimleri karşısında Körfezdeki İran donanması ve kıyıda mevzilenmiş füze sistemleri vurulabilir. Bu durumda bölgede sıcak çatışma başlayabilir; küresel ve bölgesel çapta terör olaylarında artış görülebilir. Tüm bu olası gelişmeler Türkiye nin son zamanlarda yürüttüğü arabuluculuk politikalarını sürdürmesini zorlaştırabilir. ABD ve Batılı güçler, Türkiye nin İran karşıtı güçler arasında yer alması için baskılarını artırabilir. Türkiye bu desteği açık olarak sağlamaması durumunda, Türk ekonomisi kriz dönemine girebilir ve dış ticaret açığı sürdürülemez seviyelere çıkabilir. Türkiye, ABD ve Batı Bloğu içinde yer alması halinde ise İran ın düşmanca girişimleriyle hat gemilerin Körfezi dolaşmalarından kaynaklanan 2 günlük zaman kaybını önlemiş olacağı gibi, günlük 2,5 milyon varil petrol taşıma kapasitesine ulaşacaktır; Leyla Melike Koçgündüz, Enerjinin Dar Boğazı: Hürmüz, ORSAM Dış Politika Analizleri, http://www.orsam.org.tr/tr/ yazigoster.aspx?id=3290 66

İran Nükleer Krizinin Türkiye ye Olası Etkileri karşılaşabilir. Böyle bir konjonktürde İran ın doğrudan Türkiye yi hedef alma olasılığı az olsa da Türkiye deki terör eylemlerinde artış ve iç karışıklıklar yaşanabilir. Söz konusu muhtemel gelişmeler bölgede birinci senaryonun yaşanmasına neden olabileceği gibi üçüncü senaryonun, yani Şii-Sünni çatışmasının fitilini de ateşleyebilir. Buna karşın İran ın boğazı uzun süreliğine kapatma olasılığı çok gerçekçi gözükmemektedir. Zira İran her ne kadar Hürmüz Boğazı na alternatif enerji yolları arayışında olsa da mevcut durumda enerji sevkiyatının önemli bir kısmını bu güzergâhtan gerçekleştirmektedir. Dolayısıyla boğazın uzun süre kapanmasıyla ortaya çıkacak petrol krizinden kendisinin de etkileneceği ve bu durumun zaten yaptırım kararlarıyla açığa çıkan İran daki sosyo-ekonomik gerilimi artıracağı söylenebilir. Sonuç olarak İran, Hürmüz Boğazı nı kapatma seçeneğini her ne kadar stratejik bir koz olarak ön plana çıkarsa da İran ın iç dengeleri açısından bu tercihin fiiliyata geçirilmesinin ve gerçekleştirilmesi durumunda ise sürdürülebilir bir hamle olmasının zor olduğu düşünülmektedir. 3.3. Şii-Sünni Çatışması Senaryosu Aralık 2010 da Tunus ta başlayan ve kısa sürede diğer bölge ülkelerine yayılan halk ayaklanmaları, Orta Doğu daki bölgesel dengeleri değiştirmekte ve Orta Doğu jeopolitiğini yeniden şekillendirmektedir. Mikro boyutta Orta Doğu yu makro boyutta ise küresel sistemi yeniden inşa eden sistemik değişkenler, bölgesel ve küresel aktörlere fırsat ve riskleri aynı anda sunmaktadır. Yeni güç odaklarının belirdiği, devlet-dışı aktörlerin aktif konuma geldiği, belirsizlik ve öngörülemezliğin ulusal ve uluslararası stratejileri derinden etkilediği böylesine bir süreç, farklı risk ve tehdit unsurlarını açığa çıkarmaktadır. Simetrik olabildiği gibi asimetrik özellikler taşıyan bu tehditlere Suriye de iktidar ile muhalefet arasında yaşanan çatışmalar örnek olarak gösterilebilir. Küresel ve özellikle bölgesel düzlemde yeni bir Soğuk Savaş ın başladığına dair yorumlara neden olan ve bölgedeki inşa sürecini yakından etkileyen Suriye krizi bir yandan bölgedeki jeopolitik ve jeokültürel kutuplaşmaları belirlerken, diğer yandan da olası bir Şii-Sünni çatışmasını gündeme getirmektedir. 67

Orta Doğu da Değişim ve Türkiye Orta Doğu da Silahlanma ve Orta Doğu Silah Ticaretinde ABD nin Artan Etkisi ABD nin son zamanlarda başta Suudi Arabistan olmak üzere bölge ülkeleriyle silah anlaşmaları yapması ve bölgedeki askeri harcamaların artması gerilimi somutlaştırmaktadır. Beyaz Saray geçtiğimiz aylarda, Suudi Arabistan ile yaklaşık 30 milyar dolar değerindeki F-15 savaş uçağının satışını öngören bir anlaşma yaptıklarını açıklamış; bu anlaşmanın 60 milyar dolarlık silah anlaşması kapsamında yapıldığını ve helikopter, füze, bomba, radar uyarı sistemi ve gece görüş sistemini içerdiğini belirtmiştir. 1 Amerikan yönetiminin 2011 yılında silah satışı yaptığı ilk on ülkenin beşi Orta Doğu coğrafyasında yer almaktadır. Bu verilere göre ABD Afganistan a 5,4 milyar dolar, Suudi Arabistan a 3,5 milyar dolar, Irak a 2 milyar dolar, Birleşik Arap Emirlikleri ne 1,5 milyar dolar ve İsrail e 1,4 milyar dolarlık silah satmıştır. ABD nin Orta Doğu ülkelerine yaptığı silah satışı toplamı ilk on ülke arasında %49,11 lik orana, tüm silah satışında ise %39,66 lık bir paya sahiptir. 2 Söz konusu silah anlaşmaları ve bölge ülkelerinde artış eğilimi gösteren askeri harcamalar, ABD nin bölgede Sünni kuşak oluşturmak suretiyle İran a karşı yaptığı stratejik hamleler olarak yorumlanabilir. 1 ABD den kilit müttefike F-15, 29 Aralık 2011, http://dunya.milliyet.com.tr/abd-den-kilit-muttefike-f15/dunya/dunyadetay/29.12.2011/1482122/default.htm 2 Washington yönetiminin silah sattığı diğer ülkeler ve yapılan silah satış tutarları şu şekildedir: Tayvan hükümeti (4,9 milyar dolar), Hindistan (4,5 milyar dolar), Avustralya (3,9 milyar dolar), Japonya (500 milyon dolar) ve İsveç (500 milyon dolar); Andrea Shalal- Esa, Bob Burgdorfer, U. Foreign arms sales reach $34.8 billion, 5 Aralık 2011, http://www. reutercom/article/2011/12/06/us-pentagon-weapons-idustre7b500r20111206 68

İran Nükleer Krizinin Türkiye ye Olası Etkileri Alttaki veriler gösterdiği üzere ABD nin Orta Doğu silah pazarındaki payı 2003-2006 döneminde %33 iken, bu oran 2007-2010 döneminde %57 ye çıkmıştır. Orta Doğu ya 2003-2010 arası dönemde yapılan silah anlaşması oranlarını gösteren aşağıdaki tabloda dikkat çeken bir diğer nokta da Rusya nın bölgeye 2007-2010 yıllarında gerçekleştirdiği silah satış oranının bir önceki döneme göre büyük bir düşüş göstermesidir. 2007-2010 döneminde Rusya nın Orta Doğu daki silah pazarının büyük bir oranını ABD ele geçirmiştir. 3 Bölge ülkelerinin yoğun bir şekilde silahlanması ve artan savunma harcamaları, bölgede çıkacak olası çatışmalara karşı yapılan bir hazırlık olarak değerlendirilebilir. Orta Doğu ya Silah Satışının Ülkelere Göre Paylaşımı 2003-2006 2007-2010 3 Richard F. Grimmet, Conventional Arms Transfers to Developing Nations, 2003-2010, (CRS Report for Congress, 2010): 28,44. 69