A Grubu Kadrolar İçin Temel Kaynak Akıcı Örnekler Ayrıntılı Yorumlar Görsel Uyarılar Konu Anlatımları Pratik Bilgiler ÖSYM Tarzında Özgün Sorular ve Açıklamaları Tüm kurum sınavlarını kapsayan TEK KİTAP PARA-BANKA-KREDİ Dilek ERDOĞAN KURUMLU YENİ Pegem Pegem Pegem Pegem Pegem Pegem Pegem Pegem Pegem Pegem Pegem Pegem Pegem Pegem Pegem
A Grubu Kadrolar İçin PARA-BANKA-KREDİ ISBN 978-605-364-220-6 Dilek ERDOĞAN KURUMLU Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Yayın-Proje Yönetmeni: Arzu Doğan Dizgi-Grafik Tasarım: Şermin Yılmaz Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Tuna Matbaacılık A.Ş. (Ankara-0312 278 34 84) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 16102 YAYINEVİ adakale sokak 4/1 yenişehir-ankara tel: +90 312 4306750-51 (pbx) belgeç: +90 312 4354460 gsm: 0506 3451936-0541 9104545-0533 2055230 e-ileti: pegem@pegem.net DAĞITIM sağlık sokak 17/a yenişehir-ankara tel: +90 312 4345424 belgeç: +90 312 4313738 gsm: 0506 3451937-0541 4345424-0533 2055231 e-ileti: siparis@pegem.net YAZIŞMA P.K.175 06442 yenişehir-ankara internet:
sunu Değerli adaylar; Toplumda en değerli beşeri sermayemiz olan sizler, yıllarca girdiğiniz sınavlardan sonra yeni bir sınavla daha karşı karşıyasınız. Devlet kurumlarına atanmak, özellikle uzman ve müfettiş olabilmek için önce barajını geçmeli ve o sınavlara Alan Bilgisi'nden alacağınız puanlarla başvuru hakkı elde etmelisiniz. Zor bir süreçle karşı karşıyasınız fakat bu sürecin sonunda elde edeceğiniz mevkileri düşünürseniz bu güçlüklere çok daha rahat katlanabilirsiniz. Bu çok önemli olan süreçte, Alan Bilgisi'nde biliyoruz ki hepinizin en büyük korkularından biri "iktisat". Analizleri, formülleri, yorumları... İktisatta her gün yeni bir şey keşfeder; engin bir denizde istediğiniz kadar açılabilirsiniz! Fakat bizim amacımız bu denizde sizi kaybetmek değil güvenli bir yolla sonuca ulaştırmaktır. Bu amaçla hazırlanan kitabımızda size en pratik ve en kolay test yöntemleriyle iktisadı öğretmek ve her şeyden önemlisi korkulan değil sevilen bir iktisat dersi sunmak hedeflenmiştir. Ayrıca sadece soruları değil, kurumların müfettişlik ve uzmanlık sınav soruları da dikkate alınarak sonrası da kütüphanenizde bulunması gereken bir kitaba dönüştürülmüştür. Alan İktisat'ta; Mikro İktisat % 30 Makro İktisat % 30 Para-Banka Kredi % 20 Uluslararası iktisat % 5 Büyüme ve Kalkınma % 5 Türkiye Ekonomisi % 5 İktisadi Doktinler Tarihi % 5 yer almaktadır. ve kurum sınavlarında iktisat ağırlıklı olarak "Mikro İktisat" "Makro İktisat" ve "Para-Banka- Kredi" bölümlerinden oluşmaktadır. Elinizdeki Para-Banka-Kredi kitabı dışında Mikro İktisat ve Makro İktisat yayınımız da mevcuttur. Kitapla ilgili öneri, eleştiri ya da takdirinizi pegem@pegem.net aracılığıyla bizimle paylaşmanız bize ışık tutacaktır. Kitaplarımın oluşmasında emeği geçen herkese, sevgi ve sabırları için sonsuz teşekkür ederim. Dilek ERDOĞAN KURUMLU
İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM Para Ekonomisine Giriş PARANIN TANIMI VE ÖZELLİKLERİ...3 PARANIN FONKSİYONLARI...4 Paranın Gelişimi...5 T.C. MERKEZ BANKASI PARA ARZI TANIMLARI...6 PARA ARZINA YÖNELİK YAKLAŞIMLAR...7 TEST-1 KURUM SORULARI...8 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...9 TEST-2...10 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...12 2. BÖLÜM Kaydi Para Yaratma Süreci ve Para Arzının Belirlenmesi TİCARİ BANKANIN BİLANÇOSU...15 KAYDİ PARA YARATMA SÜRECİ...18 Mevduat Yaratılma Sürecinde Sızıntılar...19 PARA ARZINI BELİRLEYEN FAKTÖRLER...21 PARA TABANI - PARA ARZI İLİŞKİSİ...24 Para Çarpanı...25 PARA ARZI EĞRİSİ...27 TEST-1 KURUM SORULARI...28 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...30 TEST-2...32 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...36 3. BÖLÜM Merkez Bankası MERKEZ BANKALARI...41 Merkez Bankasının Tarihçesi...42 Merkez Bankasının Fonksiyonları...43 Merkez Bankasının Görev ve Yetkileri...43 Merkez Bankasının Örgütsel Yapısı...45 MERKEZ BANKASININ BAĞIMSIZLIĞI...45 T.C. Merkez Bankası Analitik Bilançosu...46 MERKEZ BANKASINDAKİ PARASAL BÜYÜKLÜKLER...47 Merkez Bankasındaki Gelişmeler...51 TEST-1 KURUM SORULARI...53 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...54 TEST-2...55 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...58 v
4. BÖLÜM Para Politikası Amaçları ve Araçları PARA POLİTİKASININ AMAÇLARI...63 PARA POLİTİKASININ ARAÇLARI...64 Açık Piyasa İşlemleri...64 Zorunlu Rezerv Oranı...65 Reeskont Oranlarının Tespiti...65 Mevduat Faizi Kontrolü...66 Disponibilite Oranı...66 Kredi Tavanı...66 REZERV PİYASASI VE FAİZ ORANLARI...67 TEST-1 KURUM SORULARI...68 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...70 TEST-2...72 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...74 5. BÖLÜM Para Politikasının Etkinliği KLASİKLER...79 Miktar Kuramı...80 Cambridge Yaklaşımı...81 KEYNES...82 MODERN MİKTAR KURAMI...84 PARA PİYASASINDA DENGE...86 FAİZ ORANLARININ BELİRLENMESİ...86 Klasik Faiz Kuramı...86 Ödünç Verilebilir Fonlar Kuramı...87 Keynesyen Faiz Kuramı...88 Neo - Keynesyen Sentez...89 Tobin'in Portföy Kuramı...89 NOMİNAL FAİZ VE REEL FAİZ ORANI...89 TEST-1 KURUM SORULARI...91 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...96 TEST-2...100 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...104 vi
6. BÖLÜM Parasal Aktarım Mekanizmaları HARCAMA KANALLARI...109 Klasikler (Direkt Kanal)...110 Keynes (Dolaylı Kanal)...110 Monetaristler... 111 Yeni Klasikler...112 Yeni Keynesyenler...113 Reel Konjonktür Yaklaşımı...114 KONJONKTÜR TEORİLERİ...114 PARA ARZININ FAİZ ORANI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ...115 Likidite Etkisi...115 Gelir Etkisi...115 Fiyat Etkisi...115 Fisher Etkisi...115 TEST-1 KURUM SORULARI...116 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...118 TEST-2...119 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...122 7. BÖLÜM Döviz Kuru ve Döviz Kurunun Belirlenmesine Yönelik Modeller DÖVİZ KURU...127 Döviz Kuru Sistemleri...128 Döviz Piyasasında Denge...129 DÖVİZ KURUNUN BELİRLENMESİNE YÖNELİK YAKLAŞIMLAR...130 Satınalma Gücü Paritesi...131 Faiz Paritesi Şartı...131 Ödemeler Bilançosu Yaklaşımı...132 Parasal Yaklaşım...132 Portföy Dengesi Yaklaşımı...133 TEST-1 KURUM SORULARI...134 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...136 TEST-2...138 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...140 vii
8. BÖLÜM Para Politikasının Yürütülmesinde Hedeflerin Kullanımı HEDEF KULLANMA STRATEJİSİ...145 Faaliyet Hedefi...145 Ara Hedef...145 DENGESİZLİKLERDE UYGUN HEDEF SEÇİMİ...145 Parasal Büyüklüklerin Hedeflenmesi...147 Döviz Kuru Hedeflemesi...148 Enflasyon Hedeflemesi...151 DEZENFLASYONLA İLGİLİ GÖRÜŞLER...154 TEST-1 KURUM SORULARI...155 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...156 TEST-2...157 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...160 9. BÖLÜM Finansal Piyasalar ve Finansal Araçlar FİNANSAL PİYASALARIN FONKSİYONLARI...165 Finansal Piyasaların Yapılanması...165 PARANIN ZAMAN DEĞERİ...167 Portföy Tercihi...169 Faiz Oranlarının Belirlenmesi...170 TAHVİL PİYASASI...171 FAİZ ORANLARININ YAPISI...174 HİSSE SENEDİ DEĞERLEMESİ VE FİYATLARININ BELİRLENMESİ...175 Markow Bekleyişler...177 Uyumcu Bekleyişler...177 Rasyonel Bekleyişler...177 Etkin Piyasalar Hipotezi...177 TÜREV ÜRÜNLER...178 TEST-1 KURUM SORULARI...179 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...180 TEST-2...181 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...185 KAYNAKÇA...189 viii
PARA EKONOMİSİNE GİRİŞ PARANIN TANIMI ve PARANIN ÖZELLİKLERİ PARANIN İŞLEVLERİ ve GELİŞİMİ T.C. MERKEZ BANKASI PARA ARZI TANIMLARI PARA ARZINA YÖNELİK YAKLAŞIMLAR GEÇMİŞ YILLARDA ÇIKMIŞ SORULAR ANALİZ TABLOSU 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1 - - 2 1 1-1 1 0 - Para her şeyi yapar diyen adam, para için her şeyi göze alan adamdır. BENJAMIN FRANKLIN
PARANIN ORTAYA ÇIKIŞ SÜRECİ Okuma Parçası Para, insanlık tarihinin en ilginç mallarından birisidir. Milattan önceki dönemde en yoğun olarak kullanılan paranın inek oldugu bilinmektedir. Aslında, İngilizcede parasal anlamına gelen pecuniary sözcügü Latincede inek anlamına gelen pecun sözcüğünden türetilmiştir. Elbise, mısır, köleler, bıçaklar ve hatta biranın çeşitli dönemlerde ve çeşitli yerlerde para olarak kullanıldığına ilişkin belgeler mevcuttur. Bu örneklerin tümünde para olarak kullanılan nesnelerin reel olarak bir değeri söz konusudur. Ancak bu özellik geçmişte para olarak kullanılmış olan tüm nesneler için geçerli değildir. Örneğin, midye kabuklarının, balina dişlerinin veya ağaçkakan gagalarının pratik olarak kullanımı çok sınırlı olmasına karşın, sıralanan bu nesnelerin tümü insanlık tarihinde para olarak kullanılmıştır. Tarihin bilinen ilk metal parası, M.Ö yedinci yüzyılda, bugün ülkemizin Ege bölgesinde kalan antik Lidya'da kullanılmıştır. Lidyalılar tarafından kullanılan bu ilk metal para altın ve gümüş karışımından yapılmış ve üzerine aslan başı olan bir figür işlenmiştir. Kağıt para ise ilk kez yedinci yüzyılda Londra kuyumcuları tarafından çıkarılmıştır. Kuyumcular işledikleri değerli metalleri saklayabilmek için gerekli güvenli yerlere sahip olduklarından, halk sahip olduğu madeni sikkeleri, altını ve gümüşü muhafaza etmeleri amacıyla kuyumculara bırakmaya başlamış, kuyumcular da koruma amacıyla kendilerine bırakılan bu değerli metaller karşılığında sahiplerine makbuz vermişlerdir. Zaman içerisinde bu makbuzlar birer ödeme aracı olarak elden ele geçmeye başlamıştır. Kendilerine emanet olarak bırakılan tüm değerli madenlerin aynı anda geri istenmesi olasılığının çok düşük olduğunu gören kuyumcular, daha fazla makbuzu dolaşıma çıkartmışlar ve böylece günümüzdeki kağıt paraların ortaya çıkış sürecini de başlatmışlardır. BAŞARILI İNSANLARIN 6 ALIŞKANLIĞI 1. Para Kazan 2. Çok Para Kazan 3. Daha Fazla Para Kazan 4. Çok Daha Fazla Para Kazan 5. Para Kazanmaya Devam Et 6. 1-5 Adımları Tekrarla
1. BÖLÜM PARA EKONOMİSİNE GİRİŞ PARANIN TANIMI VE PARANIN ÖZELLİKLERİ Para: Bir toplumda değişim ya da ödeme aracı olarak kabul edilen, mal ve hizmet almamızı sağlayan, borçların ödenmesinde genel kabul gören her şeydir. Bir nesnenin para olarak değerlendirilebilmesi için o nesnenin toplum tarafından ödeme ve değişim aracı olarak genel kabul görmesi gerekmektedir. Para olarak kabul edilecek unsurlar; nakitler (banknot ve bozukluklar) çeke tabi mevduatlardır. Bunların dışında kalan vadeli mevduat gibi paraya çevrilebilirliği kolay olan varlıklar ise para benzeri (quasi para) dır. Servet: Parayı da kapsayan daha geniş bir kavramdır ve stok değişkendir. Gelir: Belli bir zaman dilimindeki kazancı ifade eder ve akım değişkendir. Para stok, gelir akım değişkendir. HOCA NOTU Para; bir toplumda değişim ya da ödeme aracı olarak genel kabul gören her şeydir ve stok değişkendir. Gelir; belli bir zaman dilimindeki kazancı ifade eder ve akım değişkendir. Gelir, paradan daha geniş bir kavramdır. Paranın Özellikleri Genel kabul görmeli Standart olmalı (Homojenlik) Taşınabilmeli Bölünebilmeli Dayanıklı olmalı (Çabuk deforme olmamalı) Kolay taklit edilmemeli (Nadir olmalı) Zaman içerisinde değerini muhafaza edebilmelidir. 3
PARANIN FONKSİYONLARI (İŞLEVLERİ) Geleneksel İşlev HOCA NOTU Paranın özellikleri ve fonksiyonu; Değişim aracı olma (Mübadele Aracı Olma) Hesap (ölçü) birimi olma Değer muhafaza (saklama) aracı olma (Tasarruf ve borçlanma değer ödünç alma) Genel kabul görme Standart olma (Homojen) Taşınabilme Bölünebilme Dayanıklı olma Nadir olma vb... Değişim aracı olma Hesap (ölçü) birimi olma Değer muhafaza aracı olma İktisat politikası aracı olma Çağdaş İşlev İktisat politikası aracı olma Değişim Aracı Olma Parayı diğer varlıklardan (bono, tahvil...) ayıran en önemli fonksiyondur. Değişim aracı olma, satın alınan mal ve hizmetlerin bedelinin ödenmesinde paranın kullanılmasıdır. Takas ekonomilerinde para kullanılmadığı için işlem maliyetleri yüksektir. Çünkü böyle bir ekonomide alışveriş işleminin gerçekleşmesi için öncelikle isteklerin karşılıklı eşleşmesi gerekmektedir. Oysa paranın kullanıldığı bir ekonomide bu sorun yaşanmaz. Değişim aracı olarak paranın kullanılması, mal ve hizmetlerin el değiştirmesi sırasında harcanan zamanı ve değer kaybını ortadan kaldırır. Yani, paranın bu fonksiyonu işlem maliyetlerini azaltan, uzmanlaşmayı kolaylaştıran ve ekonomide etkinliği artırandır. İşlem maliyeti; mal ve hizmetlerin el değiştirmesi, bir aktifin değişim aracına dönüştürülmesi sırasında harcanan zaman ve değer kaybıdır. Hesap (Ölçü) Birimi Olma İşlem maliyeti; mal ve hizmetlerin el değiştirmesi, bir aktifin değişim aracına dönüştürülmesi sırasında harcanan zaman ve değer kaybıdır. Değişim aracı olarak ekonomiye paranın dahil olması, işlem maliyetlerini azaltır ve ekonomide etkinliği artırır. Tüm mal ve hizmetlerin değerinin parayla ölçülmesi, paranın ekonomik değerinin ölçümü amacıyla kullanılmasıdır. Takasa dayalı ekonomilerde paranın olmaması nedeniyle N tane mala karşılık N (N 1)/2 kadar fiyat mevcuttur. Bu kadar çok fiyat, pratik alışverişi imkansız hale getirir. Bu sorunu çözmek için ekonomiye parayı dahil etmek gerekir. Değer Muhafaza (Saklama) Aracı Olma Paranın satın alma gücünün zaman içinde elde tutulmasını sağlamasıdır. Bu amaçla kullanılacak para dışında altın, tahvil, bono, hisse senedi gibi varlıklar olsa da likiditesi en yüksek varlık para olduğu için, değer saklama aracı olarak en çok para talep edilir. Paranın iyi bir değer muhafaza aracı olup olmadığı, o ülkedeki fiyat düzeyine (enflasyon oranına) bağlıdır. Enflasyon dönemlerinde fiyatların artması, parada değer kaybı yaratacağı için ekonomik birimler değer muhafaza aracı olarak diğer varlıkları paraya tercih ederler. 4
Likidite: Bir varlığın değişim aracına dönüştürülmesindeki nisbi kolaylık ve sürattir. En likit varlık paradır. Paranın likit olma özelliğinin sonuçları, paranın değişim ve ölçü birimi olmasıdır. Nakit İkamesi: Ekonomideki enflasyonist eğilimler nedeniyle, yerli para yerine yabancı para kullanımının yaygınlaşmasıdır. Bu durumun tersi ise tersine nakit ikamesidir. Nakit ikamesinin en uç durumu da dolarizasyondur ki bu artık yerli para yerine resmi olarak yabancı paranın kullanılmasıdır. Aşağıdakilerden hangisi paranın özelliklerinden değildir? A) Değişim aracı olması B) Taşınmaya elverişli olması C) Bölünebilir olması D) Heterojen olması E) Değer saklama aracı olması Paranın heterojen olması demek, örneğin; yüzlerce 50 TL lik kağıt paranın farklı renkte ve farklı ölçüde olması demektir. Bu durum kişilerin aldanmasına ve büyük karışıklıklara neden olur. Para heterojen değil, homojen olmalıdır. Cevap D Likidite: Bir varlığın değişim aracına dönüştürülmesindeki nisbi kolaylık ve sürattir. En likit varlık paradır. Paranın likit olma özelliğinin sonuçları, paranın değişim ve ölçü birimi olmasıdır. Tarihten günümüze kadar kullanılan para sistemleri: Mal para Çift maden para Altın para Kağıt para İtibari para vb... Paranın Gelişimi Mal Para: Değerli madenlerden veya değeri olan metallerden oluşan para sistemidir. Bu sistemde en büyük sorun, çok ağır olduğu için taşınabilme güçlüğüdür. Kötü para, iyi parayı piyasadan kovar. (Gresham Kanunu) İtibari Para: Devlet tarafından yasal ödeme aracı olarak çıkartılmış, değerli bir madene dönüştürülmeyen kâğıt paradır. Nakit, çek, kredi kartı, banka kartı, internet işlemi; hepsi olur. Benim için hepsi para... Çift metal sisteminde (Bimetalizm), farklı madenlerden basılan sikkelerin değerleri üzerinde yazılı değere eşit olduğundan sikkeler, mal para niteliğindedir. Mal para olarak kullanılan sikkelerin değerinin düşürülmesi sonucu Gresham Yasası ortaya çıktı. İngiltere'de Maliye Bakanlığı yapan Sir Thomas Gresham (1519-1579)'a göre; "Kötü para, iyi parayı piyasadan kovar." Kağıt paraların tedavül zorunluluğu devletin emriyle sağlandığı için bu paraya emir parası (fiat money)'de denir. Fiat para, altın esasına dayanmayan kağıt paradır ve değeri hükümetin gücüne bağlıdır. 5
T. C. MERKEZ BANKASI PARA ARZI TANIMLARI Türkiye'de kağıt para basma tekeli Merkez Bankasına aittir. PARA ARZI TANIMLARI M 1 = Nakitler (Dolaşımdaki para (ufaklık + banknot) + Vadesiz mevduatlar + Merkez Bankası mevduatları (Dar tanımlı para arzı) M 2 = M 1 + Vadeli mevduatlar (Geniş tanımlı para arzı) M 2 Y = M 2 + Yurtiçi yerleşiklerine ait Döviz Tevdiat Hesapları M 2 YR = M 2 Y + Repo M 3 A = M 2 + Resmi mevduat M 3 = M 3 A + MB daki diğer mevduat M 3 Y = M 3 + Yurtiçi yerleşiklerine ait Döviz Tevdiat Hesapları L = M 3 Y + Repo + VDMK + Yatırım fonları + Özel finans kurumlarındaki katılım payları HOCA NOTU M 1 Değişim (işlem) amaçlı para arzı tanımıdır. M 2 Tasarruf amaçlı para arzı tanımıdır. Dolaşımdaki para (nakitler): 50 Vadesiz mevduatlar: 50 Vadeli mevduatlar: 80 Resmi mevduatlar: 20 Döviz mevduatı: 50 ise M 3 A kaçtır? M 3 A hesaplanırken döviz mevduatlarına gerek yoktur. M 3 A = Nakitler + Vadesiz mevduatlar + MB Mevduatları + Vadeli Mevduatlar + Resmi Mevduatlar = 50 + 50 + 80 + 20 M 3 A = 200 Aşağıdakilerden hangisi Türkiye de M 3 Y para tanımı içinde yer almaz? A) Banknot B) Ufaklık para C) Döviz mevduatı D) Resmi mevduat E) Repo Gelişmiş ekonomilerde M 1 değeri, M 2 değerinden daha büyüktür. M 3 Y para tanımı içerisinde Repo yer almaz. Repo "M 2 YR" tanımı içinde yer alır. M 2 YR = M 2 Y + Repo Cevap E Aşağıdaki para arzı tanımlarından hangisi bileşenleri gereği sadece paranın değişim aracı olma özelliğini taşır? A) M 1 B) M 2 C) M 2 Y D) M 3 E) M 3 Y M 1 = Dolaşımdaki para + Vadesiz mevduatlar (Vadesiz tasarruf mevduatı + Vadesiz ticari mevduat + Vadesiz diğer mevduat + Mevduat sertifikası) Para arzı tanımlarından M 1, bileşenleri gereği sadece paranın değişim aracı olma özelliğini taşır. M 1 dışındaki para arzı tanımlarından başta vadeli mevduatlar olmak üzere hemen nakde çevrilemeyen varlıklar olduğu için, değişim aracı olma özelliği taşımazlar. Cevap A 6
PARA ARZINA YÖNELİK YAKLAŞIMLAR 1. Klasik Yaklaşım En eski ve en çok kullanılan yaklaşımdır. Bunlara göre para olarak kabul edilebilecek unsurlar nakit ve çeke tabi (vadesiz) mevduatlardır. Değişim aracı olma özelliği gösteren M 1 i esas alırlar; çünkü paranın değişim aracı olma fonksiyonu üzerinde dururlar. 2. Parasalcı Yaklaşım (Chicago Yaklaşımı) Öncüleri Friedman ve Meiselman dır. Bunlara göre para kapsamına nakitler yanında vadeli mevduatlar da dahil edilmelidir. M 2 para arzını esas alırlar. 3. Alternatif Likidite Yaklaşımı Para arzını daha geniş bir biçimde tanımlarlar. a. Gurley - Shaw Yaklaşımı Bu yaklaşımda para arzı, halkın alternatif likit olarak kabul edebileceği tüm değerleri kapsamalıdır. Halkın kullandığı tüm ödeme araçları ve paranın tüm yakın ikameleri para kapsamında düşünülmelidir. b. Krediyi İçeren Geniş Görüş (Radcliffe Yaklaşımı) Bu yaklaşım krediyle parayı aynı anlamda görür. Para arzı, borç veren tüm kurumların verdiği kredi toplamıdır. Bunlarda para arzı yerine çok daha geniş bir kavram olan likidite arzı benimsenmektedir. c. Holdrop Yaklaşımı Para arzının, birincil likidite (para) ve ikincil likidite (para benzerleri) olarak ayrılması gerektiğini savunurlar. HOCA NOTU Para Arzına Yönelik Yaklaşımlar Klasik Yaklaşım Parasalcı Yaklaşım (Chicago Yaklaşımı) Alternatif Likidite Yaklaşımı a) Gurley-Shaw Yaklaşımı b) Radcliffe Yaklaşımı c) Holdrop Yaklaşımı Para arzının dışsal olduğunu savunanlara göre; para arzı, para talebinden bağımsız olarak kamu otoritelerince belirlenmektedir. Bu durumda makro ekonomik değişkenlerden bağımsız olan para arzı dışsaldır. Paranın dışsal olduğunu kabul edenler arasında Klasikler, Ortodoks Keynesgil - Fisher, Cambridge Okulu - Piqou, Robertson ile ilk dönemlerde Keynes ve Monetarist Okul sayılabilir. Para arzının içsel olduğunu savunanlara göre; para arzı kamu otoritelerinden bağımsız olarak, para arzı ve para talebi gözönüne alınarak belirlenmektedir. 7
TEST - 1 KURUM SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi M2 para tanımını ifade eder? (1993 Kaymakamlık) A) M 1 + Vadeli ticari mevduat + Vadeli tasarruf mevduatı + Vadeli diğer mevduat + Mevduat sertifikası B) Dolaşımdaki para + Vadesiz ticari mevduat + Vadesiz tasarruf mevduatı C) Dolaşımdaki para + Resmi mevduat D) M 1 + Yurtiçi döviz tevdiat hesapları E) M 1 + Resmi mevduat 5. Döviz kuru ve döviz mevduatları sürekli yükseliyorsa, Türkiye de M 3 Y para büyüklüğü hangi yönde değişir? (2006 ) A) Artabilir, aynı kalabilir veya azalabilir; çünkü TL ile ifade edilen parasal büyüklüklerin değişme yönü belli değildir. B) Artar; çünkü M 3 Y yi belirleyen yalnızca döviz mevduatlarıdır. C) Artar; çünkü bu durumda resmi mevduat da yükselir. D) Azalır; çünkü bu durumda vadeli TL mevduatları düşer. E) Azalır, çünkü dolaşımdaki TL miktarı düşer. 2. Dolaşımdaki para 100, vadesiz mevduat (resmi hariç) 50, vadeli mevduat (resmi hariç) 80, resmi mevduat 20 ve döviz mevduatı 70 birim ise T.C. Merkez Bankası para arzı tanımlarından M 3 A kaç birimdir? (2004 ) A) 320 B) 250 C) 230 D) 180 E) 150 6. Aşağıdakilerden hangisi, paranın sadece değişim aracı olma işlevi üzerinde durur? (2009 Milli Emlak, Uzm.) A) Gurley - Shaw yaklaşımı B) Chicago yaklaşımı C) Klasik dikotomi yaklaşımı 3. Para arzının kişilerin alternatif likit değerler olarak kabul edebileceği tüm değerleri içerdiğini ileri süren yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir? (2004 ) A) Klasik yaklaşım 7. D) Monetarist yaklaşım Mal para olarak kullanılan sikkelerin değerinin düşürülmesi sonucu aşağıdakilerden hangisi ortaya çıkmıştır? (2009 Milli Emlak, Uzm.) B) Chicago yaklaşımı A) Say Yasası C) Gurley ve Shaw yaklaşımı B) Mahreçler Yasası D) Hoş olmayan Monetarist Aritmetik C) Gresham Yasası E) Dışsal para yaklaşımı D) Tunç Yasası 4. Paranın likit olma özelliğinin sonuçları aşağıdakilerden hangisinde birlikte verilmiştir? (2005 ) A) Paranın değişim aracı ve ölçü birimi olması B) Paranın değer saklama aracı ve ölçü birimi olması C) Paranın değer saklama aracı olması ve gecikmiş ödemelerin yapılmasını sağlaması D) Değişim aracı ve değer saklama aracı olması E) Paranın gecikmiş ödemelerin yapılmasını sağlaması ve ölçü birimi olması 8. Aşağıdakilerden hangisi paranın kullanıldığı değiş tokuş sistemleriyle karşılaştırıldığında, takas sisteminin dezavantajlarından biridir? (2011 ) A) İsteklerin karşılıklı olarak çakışma zorunluluğunu karşılayamaması B) Malların değiş tokuş maliyetlerinin zaman içerisinde azalmasını sağlayamaması C) Değiş tokuşta uzmanlaşmış birimlerin değişim maliyetlerinin azalmasını sağlayamaması D) İş bölümünün gelişmesini engellemesi E) İşlem maliyetlerinin ortadan kaldırılmasını sağlayamaması 1. A 2. B 3. C 4. A 5. A 6. C 7. C 8. A 8
TEST - 1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ 1. Bu soruda eski yıllardaki M 2 para arzı tanımı sorulmaktadır. M 2 para arzı tanımında mutlaka yer alması gereken hesap vadeli mevduatlardır. Çünkü M 1 ile M 2 arasındaki fark vadeli mevduatlardan oluşur. Cevap A 5. M Y = M + Yurtiçi yerleşiklerine ait Döviz Tevdiat 3 3 Hesapları Döviz kuru ve döviz mevduatlarının sürekli değiştiği durumda M 3 Y, artabilir, aynı kalabilir veya azalabilir. Cevap A 2. M A = Dolaşımdaki Nakitler + Vadesiz mevduatlar 3 Vadeli mevduatlar + Resmi mevduatlar = 100 + 50 + 80 + 20 M 3 A = 250 Cevap B 6. Klasik dikotomi yaklaşımı; M 1 para arzını esas alan, paranın sadece değişim aracı olma işlevi üzerinde duran yaklaşımdır. Cevap C 3. Klasik Yaklaşım: En eski ve en çok kullanılan bu yaklaşımda paranın sadece Mübadele aracı (değişim aracı) olma fonksiyonu üzerinde durulmuştur. Ödeme aracı olarak kabul edilen tüm değerler para arzına dahil edilir. Bu yaklaşıma göre, çek sisteminin gelişmemiş olduğu ülkelerde para arzı sadece tedavüldeki para (kâğıt ve madeni paralar) kadardır. Çek sisteminin gelişmiş olduğu ülkelerde ise tedavüldeki para ile çek mevduatından (vadesiz ticari ve tasarruf mevduatı) oluşmaktadır. M 1 para arzını esas alırlar. Chicago Yaklaşımı: M. Friedman ve David Meiselman gibi Chicago okulu temsilcileri, Klasiklerin para arzı olarak kabul ettikleri, fiilen tedavüldeki para ve vadesiz mevduata ilave olarak vadeli mevduatları da dahil etmektedirler. Yani M 2 para arzını esas alırlar. Gurley - Shaw Yaklaşımı: Bu görüşe göre, para arzı kişilerin elternatif likit değerler olarak kabul edebileceği tüm değerleri (fiilen tedavüldeki para, vadesiz mevduat, vadeli mevduat ve çeşitli menkul kıymetler) içermektedir. Para arzının dışsal olduğunu savunanlara göre; para arzı, para talebinden bağımsız olarak kamu otoritelerince belirlenmektedir. Bu durumda makro ekonomik değişkenlerden bağımsız olan para arzı dışsaldır. Paranın dışsal olduğunu kabul edenler arasında Klasikler, Ortodoks Keynesgil, Fisher, Cambridge Okulu, Piqou, Robertson ile ilk dönemlerde Keynes ve Monetarist Okul sayılabilir. Para arzının içsel olduğunu savunanlara göre; para arzı kamu otoritelerinden bağımsız olarak, para arzı ve para talebi gözönüne alınarak belirlenmektedir. Cevap C 4. Paranın değişim aracı olma ve hesap birimi (ölçü birimi) olması, likit olma özelliğinin sonuçlarıdır. Cevap A 7. 8. Mal para olarak kullanılan sikkelerin değerinin düşürülmesi sonucu Gresham Yasası ortaya çıkmıştır. Gresham Yasası: Kötü para iyi parayı piyasadan kovar. Cevap C Paranın söz konusu olmadığı, mal ve hizmetlerin diğer mal ve hizmetlerle değiştirildiği takas ekonomisinde, isteklerin karşılıklı olarak eşleşmesi sorunu önemli bir dezavantajdır. Örneğin: Bir iktisat hocasını ele alalım ve bu hocanın yapabileceği en iyi işin iktisat öğretmek olduğunu düşünelim. Takasa dayalı bir sistemde bu hocamız acıktığında, sevdiği yemekleri pişiren bir lokanta bulmak ister. Lokantayı bulur ama önemli olan bu lokantacının da karşılığında iktisat öğrenmek istemesidir. Öğrencilerinin sevmediği iktisadı lokantacı mı sevecektir? Tabi burada önemli olan bu tür bir araştırmanın son derece güç olması ve vakit almasıdır. İşlem maliyetlerinin yüksek olduğu takasa dayalı bir ekonomide, mal değiş tokuşunun gerçekleştirilmesi için isteklerin karşılıklı eşleşmesi gerekmektedir. İnsanların elerindeki mal ve hizmetleri istedikleri bir mal yada hizmetle değiştirebilmeleri için karşı tarafın da aynı istekle olması gerekir. Bu durum ise takas ekonomisinin dezavantajlarından biridir. Cevap A 9
TEST - 2 1. 2. Paranın değer biriktirme, tasarruf aracı olma fonksiyonunu yerine getirebilmesi için aşağıdakilerden hangisi gerekli olur? A) Paranın değerinin azalması gerekir. B) Paranın değerinin istikrarlı olması gerekir. C) Para arzı içinde dolaşımdaki para miktarının artması gerekir. D) Para arzı içinde resmi mevduatlar miktarının artması gerekir. E) Faiz oranlarının sabit olması gerekir. Mal ve hizmetlerin el değiştirmesi sırasında harcanan zamanı ortadan kaldırması nedeniyle ekonomide etkinliğin artmasını sağlayan ve işlem maliyetlerini minimize eden paranın fonksiyonu, aşağıdakilerden hangisidir? A) Değişim aracı olması B) Tasarruf aracı olması C) Hesap birimi olması D) Değer muhafaza aracı olması E) Finansal araç olması 4. Para ile gelir arasındaki temel fark aşağıdakilerden hangisidir? 5. A) Para, belli bir zaman dilimindeki kazancı ifade eder, stok değişkendir; gelir, parayı da kapsayan daha geniş bir kavramdır, akım değişkendir. B) Gelir, belli bir zaman dilimindeki kazancı ifade eder, stok değişkendir; para geliri de kapsayan daha geniş bir kavramdır. C) Para, bir toplumda değişim ya da ödeme aracı olarak genel kabul gören her şeydir, stok değişkendir; gelir, belli bir zaman dilimindeki kazancı ifade eder, akım değişkendir. D) Para, bir toplumda değişim ya da ödeme aracı olarak genel kabul gören her şeydir, akım değişkendir; gelir, belli bir zaman dilimindeki kazancı ifade eder, stok değişkendir. E) Para, her şeyi kapsayan geniş bir kavramdır, stok değişkendir; gelir, bir tür ödeme aracıdır ve akım değişkendir. Değerli madenlere bağlı olarak çalışan ödeme sistemlerinde yaşanan sorun aşağıdakilerden hangisidir? A) Mal olarak kullanım değerinin önemli olması B) Değerli madenden yapılan paraların kullanımının kolay olması C) Sahteciliğin artması D) Paraya güven duygusunun artması E) Değerli madenden yapılan paranın çok ağır olması ve taşıma güçlüğü yaratması 3. İstendiği anda bankadan çekilebilen ve nakde dönüştürülebilen mevduatlara ne ad verilir? 6. Takasa dayalı bir ekonomide bir yazarın herhangi bir mağazaya gidip kendi kitabı karşılığında takım elbise istemesi ve mağaza sahibinin de bu yazarın kitabını almaya istekli olması durumunda harcanan süre, aşağıdaki maliyetlerden hangisine örnektir? A) Vadeli mevduat B) Tahvil C) Resmi mevduat D) Çeke tabi mevduat E) Hisse senetleri A) İşlem maliyeti B) Fırsat maliyeti C) Marjinal maliyet D) Toplam maliyet E) Ortalama maliyet 10
7. I. Bankalardaki vadesiz mevduat II. Bankalardaki resmi mevduat III. Bankalardaki vadeli mevduat IV. Merkez Bankasındaki mevduat V. Dolaşımdaki nakitler 11. Aşağıdakilerden hangisinin likiditesi daha düşüktür? A) Çek B) Kredi kartı C) Ufaklık para D) Vadesiz mevduatlar E) Vadeli mevduatlar Yukarıdakilerden hangileri dar anlamda M 1 para arzı tanımı içinde yer alır? A) I, II ve III B) I, IV ve V C) IV ve V D) I ve III 12. Emisyon hacminden bankaların kasalarında bulunan TL miktarının çıkarılması ile elde edilen parasal büyüklük aşağıdakilerden hangisidir? E) Yalnız V A) Reeskont oranı B) Zorunlu rezerv 8. Aşağıdakilerden hangisi tarihte ilk çağlardan günümüze kadar kullanılan para sistemlerinden birisi değildir? A) Mal para sistemi C) Nakit ikamesi D) Tersine nakit ikamesi E) Dolaşımdaki nakit miktarı B) Altın para sistemi C) Kâğıt para sistemi D) Çok taraflı para sistemi E) Çift metal para sistemi 13. Bankalardaki resmi mevduat aşağıdaki para arzı tanımlarının hangisi içinde yer alır? A) M 1 B) M 2 C) M 2 Y D) M 2 YR E) M 3 A 9. Gresham Kanunu aşağıdakilerden hangisidir? A) Her arz kendi talebini yaratır. B) Kötü para iyi parayı piyasadan kovar. C) İyi para kötü parayı piyasadan kovar. D) Bir malın tüketim miktarı arttıkça o maldan elde edilen toplam fayda artar, ancak marjinal fayda azalır. E) İyi ürün kötü hasılat; kötü ürün iyi hasılattır. 14. Aşağıdakilerden hangisi paranın özelliklerinden değildir? A) Bölünebilir olma B) Standart olma C) Nadir olma D) Farklı olma E) Dayanıklı olma 10. Herhangi bir ekonomide ulusal paranın iyi bir yatırım aracı olup olmadığı aşağıdaki değişkenlerden hangisi tarafından en iyi biçimde saptanabilir? 15. Aşağıdakilerden hangisi paranın mübadele aracı olma fonksiyonu üzerinde duran, M 1 para arzını esas alan, en eski ve en çok kullanılan para arzına yönelik yaklaşımdır? A) Faiz oranı A) Chicago yaklaşımı B) Enflasyon oranı B) Parasalcı yaklaşım C) Büyüme oranı C) Klasik yaklaşım D) Bütçe dengesi D) Gurley-Shaw yaklaşımı E) Döviz kurları E) Radcliffe yaklaşımı 1. B 2. A 3. D 4. C 5. E 6. A 7. B 8. D 9. B 10. B 11. E 12. E 13. E 14. D 15. C 11
TEST - 2 ÇÖZÜMLERİ 1. Paranın değer biriktirme aracı fonksiyonunu yerine getirebilmesi için, paranın değerinin istikrarlı olması gerekir. Cevap B 9. Say Kanunu: Her arz kendi talebini yaratır. Gresham Kanunu: Kötü para, iyi parayı piyasadan kovar. Cevap B 2. Paranın değişim aracı olması, mal ve hizmetlerin el değiştirmesi sırasında harcanan zamanı ortadan kaldırır, işlem maliyetlerini azaltır ve ekonomide etkinliği artırır. Cevap A 10. Paranın iyi bir değer biriktirme aracı olması ya da paranın iyi bir yatırım aracı olup olmadığı en iyi biçimde enflasyon oranına göre saptanır. Çünkü enflasyon oranı yüksek olan bir ülkede, para sürekli değer kaybedeceği için iyi bir yatırım aracı değildir. Cevap B 3. Çeke tabi mevduatlar, para çeşidi niteliğinde istendiği anda bankadan çekilebilen ve nakde dönüştürülebilen mevduatlardır. Cevap D 11. Para çeşidi çek, ufaklık para, kredi kartı ve vadesiz mevduatlara göre, vadeli mevduatların likiditesi daha düşüktür. Ayrıca vadeli mevduatlar para çeşidi değil para benzeridir. Cevap E 4. Para; stok değişkendir, toplumda ödeme aracı olarak genel kabul görendir. Gelir; ise belli bir zaman dilimindeki kazancı ifade eden akım değişkendir ve paradan daha geniş bir kavramdır. Cevap C 12. Emisyon hacminden, bankaların kasalarında bulunan TL miktarının çıkarılması ile elde edilen parasal büyüklük dolaşımdaki nakitlerdir. Cevap E 5. Değerli madenlere bağlı çalışan mal para dönemlerinde yaşanan sorun, paranın çok ağır olması ve taşıma güçlüğü yaratmasıdır. Cevap E 13. Resmi mevduatlar M 3 A içinde yer alır. M 3 A = M 2 + Resmi Mevduat Cevap E 6. İşlem maliyeti; mal ve hizmetlerin el değiştirmesi, bir aktifin değişim aracına dönüştürülmesi sırasında harcanan zaman ve değer kaybıdır. Cevap A 7. M = Dolaşımdaki Nakitler + Bankalardaki vadesiz 1 mevduatlar + Merkez Bankasındaki mevduat Cevap B 14. Paranın özellikleri; Cevap D Bölünebilmeli Taşınabilmeli Genel kabul görmeli Çabuk deforme olmamalı Nadir olmalı Standart olmalı (homojenlik) yani farklı olmamalıdır. 8. Tarihte ilk çağlardan günümüze kadar kullanılan para sistemleri içinde mal para, itibari para, kağıt para, çift metal para sistemi (altın para, gümüş para) vb... yer alır. Çok taraflı para sistemi yer almaz. Cevap D 15. Klasik yaklaşım; en eski ve en çok kullanılan, paranın sadece mübadele (değişim) fonksiyonu üzerinde duran ve M 1 para arzını esas alan yaklaşımdır. Cevap C 12