TMMOB Makina Mühendisleri Odası I. Ulusal Uçak Havacılık ve Uzay Mühendisliği Kurultayı 12 Mayıs 2001 Eskişehir-Türkiye SİVİL HAVACILIĞIMIZIN DÜNÜ BUGÜNÜ VE GELECEĞİ Yrd Doç. Dr. Melih Cemal KUŞHAN Osmangazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Makina Mühendisliği Bölümü Tel: 222 239 2840/3373 e-posta: mkushan@ogu.edu.tr ÖZET 10 Ekim 1983 tarihinde yürürlüğe giren "Türk Sivil Havacılık Kanunu" ile ulusal sivil havacılığımız çeşitli sebeplerden dolayı inişli - çıkışlı bir grafik çizmektedir. Ancak özellikle Türk Hava Yolları ile dünyanın önemli hava yolları arasında önemli bir yere sahibiz. Bu çalışmada sivil havacılığımız, en önemli göstergesi olarak kabul edebileceğimiz uçakların, helikopterin sayıları ile koltuk kapasiteleri ele alınmıştır. Bu amaçla, özellikle sivil havacılığımızın belkemiğini oluşturan Türk Hava Yolları ve Türk Hava Kurumu tanıtılarak sivil havacılığımızın yapısına giriş yapılmıştır. Anahtar Sözcükler: Türkiye'de sivil havacılık. 1. SİVİL HAVACILIĞIMIZIN TEMELLERİ Ülkemizde ilk havacılık çalışmaları, 1912 yılında, bugünkü Atatürk Havalimanı'mn hemen yakınındaki Sefaköy'de, tesis olarak iki hangar ve küçük bir meydanda başladı. 1925 yılında, daha sonra Türk Hava Kurumu adını alacak olan "Türk Tayyare Cemiyeti"nin kurulması ile Türk havacılığının kurumsal temelleri atılmıştır 1933 yılında 5 uçaklık küçük bir filo ile "Türk Hava Postaları" adı ile ilk sivil hava taşımacılığımız başlatılmıştır. Cumhuriyetimizin 10. yılında, Milli Savunma Bakanlığı'na bağlı olarak kurulan "Havayolları Devlet İşletme İdaresi", Türkiye'de sivil hava yolları kurmak ve bu yolda taşıma yapmak üzere görevlendirilir. Dünya sivil havacılığının hızlı bir gelişme göstermesi, teknolojinin büyük önem taşıması karşısında, ulusal çıkarlarımızın korunması ile uluslararası ilişkilerimizin düzenli bir şekilde yürütülmesi ve denetlenmesi için 1954 yılında Ulaştırma Bakanlığı bünyesinde kurulan "Sivil Havacılık Dairesi Başkanlığı", 1987 yılında "Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü" olarak günün koşullarına göre yeniden teşkilatlandırıldı. [1] Şimdi sivil havacılığımızın kilometre taşları olarak değerlendirebileceğimiz, Türk Hava Kurumu ve Türk Hava Yollan'nı tarihçeleriyle kısaca ele alalım. 41
-f I.ULUSAL UÇAK, HAVACILIK VE UZAY MÜHENDİSLİĞİ KURULTAYI 1.1. Türk Hava Kurumu Türk Hava Kurumu (THK) cumhuriyetin ilanından 16 ay sonra 16 Şubat 1925'te Büyük Önder Mustafa Kemal Atatürk'ün emirleriyle "Türk Tayyare Cemiyeti" adıyla kuruldu. Türk Hava Kurumu, 23 Nisan 1926'da Türk havacılığının gereksinimi olan teknik personelin eğitilmesi amacıyla "Tayyare Makinist Mektebi"ni hizmete açtı. Aynı yıl Alman Junkers Tayyare Fabrikası işbirliği ile "Kayseri Uçak Fabrikası"nı kurdu. Alman Junkers lisansıyla A-19 ve A-20 (Şekil 1) uçaklarını üretti ve bu uçakların bakım ve onarımlarını yaptı. Fabrika, 1929 yılında Milli Savunma Bakanlığı'na devredildi. Türk Hava Kurumu, uzun süren bir Kurtuluş Savaşı'ndan yeni çıkmış, yorgun ve yoksul bir halkın, Türk Halkı'nm inanılmaz büyüklükteki maddi-manevi desteğiyle can bulmuştur. Bu destekle ilk 10 yıl içinde 351 uçak satın alarak Türk Silahlı Kuvvetleri'ne bağışladı. Türk Hava Kurumu, 1929 yılında, havacılık faaliyetlerinin dünya çapında gelişmesini sağlayan ve sportif havacılık konusunda uluslararası boyutta en üst düzeyde organ olan Uluslararası Havacılık Federasyonu'na (FAI) üye oldu. Kuram, o günden beri ülkemizi, hava sporları konusunda, yurt içinde ve yurt dışında başarıyla temsil etmektedir. Şekil 1. THK'nun Üretip ve Kullandığı İlk Uçaklardan: Junkers A-20 [3] 1931 yılında, Pilot Vecihi Bey kendi atölyesinde ürettiği uçakla Ankara'dan havalanarak küçük bir Türkiye turu yapmayı başardı. 1932 yılında Cemiyet'in yurt dışında eğittiği mühendislerden Selahattin Reşit Bey ve ekibi motor ve pervanesi dışında tüm parçaları Türk malı olan ilk ulusal tipteki uçağımızın (MMV-1) prototipini üretti. Bu üretim bütün yurtta çok büyük heyacan yarattı. 1935'de alman kongre kararıyla Cemiyet'in ismi "Türk Hava Kurumu" (THK) olarak değiştirildi. "İSTİKBAL GÖKLERDEDİR!" Bu, o yılların coşkusu içinde söylenen sadece bir çift güzel söz değil, aynı zamanda T.C.'nin önüne konulan bir hedef oldu. Bu amaçla 3 Mayıs 1935'te Türkkuşu kuruldu. Atatürk'ün yıllar boyu her gittiği yerde konuşmalar yaparak gençliğe vermek istediği havacılık aşkı, havacılık coşkusu, kısa sürede sonuca ulaştı ve gençler akın akın Türkkuşu'na koşmaya başladı. Kurum, Vatan göklerine 42
aralarında Atatürk'ün manevi kızı ve dünyanın ilk kadın savaş pilotu Sabiha GÖKÇEN'in de bulunduğu, birçok değerli elemanlar yetiştirdi. \ 1939-1941 yılları arasında 2nci Dünya Savaşı öncesinde Genelkurmay Başkanlığı'nin da isteğiyle Etimesgut Uçak Fabrikası kuruldu. 1944 yılında üretime başlayan ve çok geniş kapsamlı bir girişim olan Etimesgut Uçak Fabrikası'nda, Magister uçaklarının yanında, THK-1, 3, 4, 1,9, 13 planörleri ile THK-2, 5 ve 10 tiplerinde eğitim, sağlık ve nakliye uçakları da üretildi. Ülkemizde küçük atölyelerin yaptığı motor imalat denemeleri bir tarafa bırakılırsa, ilk motor fabrikasının THK tarafından Gazi Orman Çiftliği'nde kurulduğunu söyleyebiliriz. Bu fabrikanın çalışmaları 1951 yılına kadar sürdü ve dönemin getirdiği koşullar nedeniyle aynı yıl Makina ve Kimya Endüstrisi'ne devredildi. Bu fabrika halen Türk Traktör Fabrikası olarak işletilmekte ve traktör üretimiyle ülke ekonomisine katkıda bulunmaktadır. THK'nin 1925'ten bu yana havacılığın çeşitli dallarında yetiştirdiği Türk gençleri sadece sportif faaliyetlere katılmakla kalmadı, yurt savunmasında da etkin rol aldı. Bunun en canlı örneğini 1974 Kıbrıs Barış Harekatı'nda gördük. Hava îndirme Harekatına, o dönemde askerlik görevini paraşütçü olarak yapan, Kurum'un yetiştirdiği gençler teşkil ediyordu. Harekat esnasında Kurum'un uçak ve pilotlarına da önemli görevler verildi. Özellikle 1980'li yıllardan sonra THK sportif havacılık konusunda, 1990 yılından sonra da uluslararası ilişkilerde büyük gelişmeler kaydetti. FAI Genel Kurul ve Komisyon toplantılarında etkili bir politika izlenerek THK ve Türkiye ön plana çıkarıldı. Mevcut olan planör, paraşüt, uçuş okulu ve model uçak okuluna ilave olarak 1996 yılında Çok Hafif Hava Araçları Okulu kuruldu. [2] 1.2. Türk Hava Yolları THY, Mayıs 1933'te, Ankara'da "Havayolları Devlet İşletme İdaresi" olarak doğduğunda filosunda, toplam koltuk kapasitesi 28 olan ve sadece Ankara-Eskişehir arasında çalışan beş küçük uçak vardı. Bugün ise, 36'sı iç hatlarda toplam 111 noktaya uçuyor. Kuruluşunun dördüncü yılında uçuş noktalarının sayısını dörde çıkaran, daha sonra filosunu Heron (Şekil 2), DC-3 ve C-47 tipi uçaklarla genişleten THY, 1945'e gelindiğinde Ortadoğu'nun en büyük havayolu kurumuydu. İki yıl sonra düzenlenen ilk İstanbul-Atina seferi aynı zamanda, THY'nin ilk dış hat uçuşu oldu. Atina'nın ardından Lefkoşe, Beyrut ve Kahire de THY'nin dış hatlardaki uçuş noktaladı arasına katıldı. Şekil 2. İlk Uçuşunu 10 Mayıs 1950 de Yapan DH.114 Heron [4] ' 43
I.ULUSAL UÇAK, HAVACİLİK VE UZAY MÜHENDİSLİĞİ KURULTAYI THY, ilk yurtdışı seferini izleyen 40 yıl içinde dış hatlardaki uçuş noktalarının sayısını 78'e çıkardı. Bu hızlı genişleme, 196O'lı yıllarda yaşanan "jetleşme çağı"nın zamanında yakalanmasıyla oldu. Havacılık teknolojisindeki gelişmeleri yakından izleyen THY, 196O'lı ve 1970'li yıllarda filosunu DC-9, DC-10, F-28 ve Boeing 727 yolcu jetleri ile yeniledi. Hızlı ve uzun süreli uçuşlara müsait jetlerin filoya katılması ile birlikte uçuş noktalarının sayısı da artırıldı. Bugün THY filosunun belkemiğini oluşturan Airbus'ların ilki 1985'de satın alındı. Böylece New York ve Singapur da THY'nin uçuş noktalan arasına katıldı. 1991'den itibaren B737'lerin filoya katılmasıyla THY'nin uçuş ağı genişledi. İlk iki Airbus 340'ın filoya katılmasıyla, daha önce aktarmalı olarak gerçekleştirilen Tokyo ve New York seferleri direkt seferler haline geldi. Daha sonra gelen 340 uçakları ile THY'nin uzun menzilli uçuş noktalan da arttı. Bu noktalar arasında Osaka, Johannesburg, Capetown, Shangai, Pekin, Seul ve Chicago yer almaktadır. [5] 2. SİVİL HAVACILIK FİLOMUZ Sivil havacılığımızı oluşturan ve bünyesinde ticari amaçlı uçak ve helikopter bulunduran işletmelerimizi üç ana grupta toplayabiliriz. Bunlar; havayolu işletmeleri, hava taksi işletmeleri ve zirai havacılık işletmeleridir. Günümüz rakamlarıyla ülkemizin bu üç gruptaki işletmeleri envanterlerinde toplam 472 adet hava aracı (uçak ve helikopter) bulundurmaktadırlar. TABLO l'i incelediğimizde sivil havacılık filomuza ait hava araçlarının sayısını ve koltuk kapasitelerini daha detaylı bir şekilde görebiliriz. TABLO 1. Türk Sivil Havacılık Şirketleri Hava Araçları Sayısı ve Koltuk Kapasitesi İSLETME CESİDİ Havayolu İşletmeleri Hava Taksi İsletmeleri Zirai Havacılık İşletmeleri TOPLAM İSLETME SAYISI 10 60 38 108 HAVA ARACI SAYISI 144 225 117 486 KOLTUK KAPASİTESİ 25628 1418 23821 2.1. Havayolu İşletmeleri TABLO l'den de görüldüğü gibi havayolu işletmeleri doğal olarak, sahip olduğu geniş gövdeli 144 adet yolcu uçağı ile hava taksi işletmelerine göre çok daha fazla koltuk kapasitesine sahiptir. En büyüğü, resmi havayolu şirketimiz olan Türk Hava Yolları'dır ve sektörün elindeki 144 hava aracının yaklaşık %60'ına sahiptir. Ayrıca 86 uçak ve 18641 adet koltuk kapasitesiyle dünyanın en büyük havayolu işletmeleri arasındadır. Havayolu işletmelerimizin envanterlerinde bulunan uçak tip ve sayılarının dökümü ise TABLO 2'de verilmiştir. Boeing 737-200/300/400/500 tipi uçaklar (Şekil-3) havayolu işletmelerimizde en çok kullanılan uçaklardır. Dünyadaki havayollarında da en çok tercih edilen iki modelden biri olan Boeing 737 nin ülkemizde de bu yoğunlukta kullanılmasının oldukça sevindirici olduğunu söyleyebiliriz. TABLO 2. Havayolu Şirketlerimizin Sahip Olduğu Uçak Tip ve Sayılan UÇAK TİPİ Boeine 737 (serisi) Airbus (serisi) Boeina 727 (serisi) RJ Avroliner MD 80/83/90 Boeina 757-200 TOPLAM SAYISI 61 41 15 13 11 3 144 44
Ülkemizin en çok sahip olduğu ikinci uçak grubu olan Airbus serisi uçaklar Dünya'da tercih edilen diğer ikinci grubu oluşturmaktadırlar. Çoğunluğu Türk Hava Yolları'nın envanterinde bulunan bu uçakların 300, 310, 320, 321 ve 340 modelleri kullanımdadırlar. Şekil 3. Boeing 737-300 [6] Diğer modelleri ele aldığımızda, MD 80/83/90 ve Boeing 727-200 uçaklarının pilot eğitimi ve lojistik destek açısındail-âvalıtajlar sağladığını söyleyebiliriz. Çünkü her iki grup da 60'lardan 80'lere uzanan dönemde havayollarımızın belkemiğini oluşturuyordu. MD 80/83/90 serisi uçaklar, eski adlarıyla Mc Donnel Douglas DC-9 uçaklarının geliştirilmiş versiyonlarıdır. RJ Avroliner ise filomuzun genç uçaklarındandır, 70 ve 100 modelleriyle özellikle kısa mesafeli yurtiçi seferlerde kullanılmaktadırlar. 2.2. Hava Taksi İşletmeleri Ülkemizin sivil havacılığının ambulans, VIP, charter uçuşlar, havadan reklam ve foto, hava taksi, gibi işlevlerini yerine getiren toplam 60 adet hava taksi işletmesi; 225 adet hava aracına ve 1418 adet koltuk kapasitesine sahiptir. TABLO 3'den de görüldüğü gibi en çok tercih edilen model 1974 Cessna/ABD yapımı olan Cessna 172'dir (Şekil 4). TABLO 3. Hava Taksi Şirketlerimizin En çok Sahip Olduğu Uçak/HelikopterTip ve Sayıları UÇAK TİPİ Cessna 172 Sport Trainer Mi-8 Bell 206 Jet Ranger TB 20 Beech 90 Beech 200 SAYISI 22 13 12 10 8 8 8 Envanterlerinde onlarca model bulunduran hava taksi işletmelerimizin en çok tercih ettiği uçaklardan olan ABD/Piper yapımı Sport Trainer, havacılık kamuoyunda daha çok PA-18 olarak anılan modeldir. Mi-8 ise özellikle koltuk kapasitesi açısından büyük bir avantaj sağlayan Rusya/Mil yapımı helikopterdir. 45
Şekil 4. Cessna 172 Skyhawk [7] < ''**&& ", ":" ÂdSL" '; -İS 2.3. Zirai Havacılık İşletmeleri Tarım sektörümüze, sivil havacılığımızı desteği diğebileceğimiz zirai havacılık işletmelerimiz; yemleme, tohum ekme, dondan koruma, kimyasal mücadele işlevlerini yerine getirmekle beraber çevre sağlığını koruma, yapay yağmur yağdırma, orman yangınlarıyla mücadele, havadan taşıma gibi önemli tali görevleri de üstlenmektedir. Toplam 38 adet zirai havacılık işletmesi 117 adet hava aracına sahiptir. TABLO 4'ten de görüldüğü gibi en çok tercih edilen model ABD/Piper yapımı olan PA-25 Pawnee dir. (Şekil 5). TABLO 4. Zirai Havacılık İşletmelerimizin En Çok Sahip Olduğu Uçak/Helikopter Tip ve Sayıları UÇAK TIPI PA-25 Pawnee Cessna 188 PA-36 Pawne Brave S2R An-2 SAYISI 44 18 13 9 9 Şekil 5. PA-25 Pawnee [8] 46
3. SONUÇ 1983 tarihinde yayınlanan 2920 sayılı Türk Sivil Havacılık Kanunu'nun yürürlüğe girmesi ile sektörde belirgin bir gelişme görülmüştür. Ancak Ülkemizdeki ekonomik dalgalanmalar ve hava araçlarının kullanım ve servis maliyetlerindeki yükseklikten dolayı havacılık, özellikle orta ölçekli işletmeler için henüz rantabl bir hale gelememiştir. Ayrıca Konunun öneminin kamuoyunda yeteri kadar bilinmediği ve sektöre karşı kuşkuyla bakıldığı bir başka düşündürücü konudur. Fakat hava yollarında THY'nin, Sivil havacılık, hava taksi işletmeciliğinde Anadolu Üniversitesi SHYO'nun önemli bir altyapıyı hazırladığını söyleyebiliriz. THY bugün Avrupa'nın en büyük ve uçakları bakımından en genç hava yollarından birisidir. Modellerini yenilerken, lojistik destek ve pilot eğitiminde en isabetli kararların verildiğini görüyoruz. Kısaca, Sivil havacılığımızın günümüzdeki yapısı, önümüzdeki yıllarda devlet tarafından verilecek desteklerle gelişmeye uygun bir hale gelmiştir. REFERANSLAR [1] www.yuce.mt.gov.tr [2] www.thk.gov.tr [3] www.foch-extraoficial.com [4] www.airliner.net [5] www.thy.com [6] www.sunexpres.com.tr [7] www.cessna.com [8] www.piper.com [9] M.C. Kuşhan, "A'dan Z'ye Dünya Uçakları ve Helikopterleri" (basımda) 2000 [10]M.C. Kuşhan, "Uçaklarıyla Sivil Havacılığımız ve Alternetif Uçaklar" III. Ulusal HavacılıkiSempozyumu Bildiri Kitabı, Eskişehir, 1991, s.82, [ll]f.deligönül, "Tarımsal Havacılık Uygulamalarının Bugünkü Durumu ve Geleceği" III. Ulusal Havacılık Sempozyumu Bildiri Kitabı, Eskişehir, 1991, s. 152 47