Balık Hastalıkları Konya Semineri Necla TÜRK Uzm. Vet. Hekim Bornova Veteriner Kontrol ve Araştırma Enstitüsü İZMİR- 2008 SU ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLİĞİNİN ÖNEMİ Su ürünleri yetiştiriciliği (akuakültür) en hızlı büyüyen gıda üretim sektörüdür (FAO). Su ürünleri yetiştiriciliği; açlığın önlenmesi, dengeli ve sağlıklı beslenme, doğal balık stoklarına olan av baskısının azaltılması, istihdam, döviz girdisi sağlaması, kırsal kalkınmaya katkısı vb. nedenlerle önemli bir sektördür. 1
TÜRKİYE SU ÜRÜNLERİ ÜRETİMİNİN ORANSAL DAĞILIMI,2005 Diğer 1,5% Midye 1% Alabalık (İçs u) 41% Levrek 32% Y Çipura 23% Sazan 0,5% Alabalık (Deniz) 1% Su Ürünleri Yetiştiricilik Tesisleri Yatırım Aşamasında Faal Tesis İşletme Sayısı İçsu Ürünleri Deniz Ürünleri Toplam Proje Kapasitesi Ton/Yıl İşletme Sayısı Proje Kapasitesi Ton/Yıl 1.273 38.105 361 12.111 289 82.076 105 27.364 1.563 120.181 431 39.475 2
Hastalık Nedenleri Biyolojik nedenler - Bakteriler (Bacteria) - Parazitler (Parasites) - Mantarlar (Fungi) - Virüsler (Viruses) Biyolojik olmayan nedenler Yem ile ilgili parametreler Su ile ilgili parametreler Genetik faktörler.. Hastalık Koşulları Çevresel faktörler - Su kalitesi (ÇO, Sıcaklık, Amonyak, Nitrit, Nitrat.) - İklim şartları - Akut ve kronik stres Yem - Kalitesiz yem (vitamin ve mineral noksanlığı) - Toksin - Bakteriyel etken Balıkla ilgili faktörler - Balığın direnci - Türü ve yaşı - Elleme - Nakil - Kimyasal uygulama 3
Enfeksiyon Oluşma Koşulları İhbari Mecburi Balık Hastalıkları IHN (Alabalık, salmonid, kalkan balığı viral) VHS (Alabalık, salmonid, kalkan balığı viral) BKD (Alabalık, bakteriyel) SVC (Sazan, viral) 4
Hastalıkların Önemi Ekonomik kayıplara neden olmaları İhracatı olumsuz (91-67 EEC direktifi) yönde etkilemeleri İlaç masraflarının maliyeti artırması Bilinçsiz kullanılan ilaçların Rezidü sorunu yaratmaları Çevre kirliliği oluşturmaları Bakteriyel direnci artırmaları İş ve zaman kaybına yol açmaları Balık Hastalıklarında Görülen Semptomlar-1 Davranış Bozuklukları Dönme (Spiral, dairesel) Uyuşukluk (Letarji) Bir araya toplanma İştahsızlık Ağa yada duvarlara sürtünme Sıçrama, sinirsel davranışlar Dibe dalma Su girişinde toplanma yada su girişinden uzaklaşma 5
Balık Hastalıklarında Görülen Semptomlar-2 Dış bakıda görülen lezyonlar Tek yada çift taraflı ekzoftalmus Gözde kanama, körlük, bulanıklık Deride renk kararması Yüzgeçlerde lezyon, hemorajiler, kistler Vücut yüzeyinde lezyonlar, hemorajiler, lekeler Asites, anüste şişlik, hemoraji, dışkı uzaması Solungaçlarda ödem, şişkinlik, mukus artışı,hemoraji, beyaz nokta Deri, ağız, solungaçlarda parazitler Balık Hastalıklarında Görülen Semptomlar-3 İç bakıda görülen lezyonlar Vücut boşluklarında sıvı (irinli, seröz, purulent) birikmesi İç organlarda hemoraji, aşırı büyüme, kistler nodüler yada milier lezyonlar İç organlarda anemi Barsaklarda ödem, kanama, enteritis Pankreasta nekroz Kaslarda kanama, anemi, kistler 6
Kültür Balıklarında Stres Yapan Faktörler Yanlış besleme Aşırı stoklama Boylama yapmamak Balıkla temas (taşıma, boylama, yakalama vb.) Hastalıklar için kullanılan kimyasallar, antibiyotikler ve dezenfektanlar Düşük vasıflı su kalitesi (sıcaklık, tuzluluk, CO, amonyak, nitritler, CO2 ve su kirliliği) 2377/90 Sayılı Yönetmeliğin EK-2 sinde belirtilen ve kültür balıkçılığında kullanımı yasaklı maddeler şunlardır. Tedavi Ediciler Grup A A1 Stilbenler, Stilbenlerden üretilenler, uzları ve esterleri A3 Steroidler Grup B 1. Antibiyotikler Furazolidone Furaldatone Nitro-Furazon Chloramphenicol Tiamphenicol Ronidazole Dapsone 2. Antiparazitik Maddeler Dimetridazole Malaşit yeşili Dylox Difterex Neguvon 7
Antibiyotikler Neden Bilinçli Kullanılmalı Zararlı etkileri olabilir (karsinojenik, allerjik teretojenik) Bakteriyel direnç gelişebilir Rezidü sorununa yol açarlar (EEC 2377/90, UKİ 2007/18) İş ve zaman kaybına yol açarlar Çevre kirliliğine neden olurlar Maliyeti artırırlar Bakteriyel Hastalıklar Deniz Balığı Hast. Vibriosis (Kızıl Hastalığı) Pseudomonas septisemi (Winter Disesas) Flexibacteriosis Pasteurellosis (Pseudotuberculosis) Streptococcosis (Enterococcus sp.) Motil Aeromonas Septisemi (MAS) Tatlı Su Balığı Hast. Yersiniosis (ERM) Furunculosis Soğuk Su Vibriosisi-Hitra Disease Bacterial Kidney Disease (BKD) Motil Aeromonas Septisemi (MAS) StreptococcosisLactococcosis Rainbow Fry Trout Sendrom (RTFS) 8
Vibriosis Vibriosise neden olan türler V. anguillarum (Listonella anguillarum) V. alginolyticus V. vulnificus V. ordalii (V. anguillarum Biyotip-2) V. damsela V. metschnikovii V. parahaemolyticus V. hollisae V. fluvialis V. furnissii V. fischeri V. harveyi V. Splendicus Vibrio salmonicida (Soğuk Su Vibriosisi-Hitra Disease) Vibriosis Ülkemizde tuzlu su balıklarında görülen en yaygın ve önemli hastalıktır. Vibrio anguillarum (Listonella anguillarum) İlk kez 1893 yılında izole edilmiş ve Bacterium anguillarum olarak adlandırılmıştır. 1909 yılında V. anguillarum, 1986 yılında Listonella anguillarum olarak adlandırılmıştır. Somatik O-antijeni, flagella-h antijenine sahiptir. Bakteri somatik O- antijenine göre 23 adet serotipe ve ayrıca 3 biyotipe (A,B,C) ayrılmaktadır. Türkiye de O1 serotipi yaygın Patojenitede rol alan plasmidlere sahiptir. V. anguillarum deniz suyunun normal florasında bulunur, obligate patojen olmamasına rağmen primer patojendir. Diğer Vibrio türleri oportunistik patojendir. 9
10
Vibriosis Pseudomonas Septisemi = Winter Diseases P. anguilliseptica İlk defa 1972 yılında yılan balıklarındaki toplu ölümlerden izole edilmiş ve Sekiten-bio ya da red spot disease olarak tanımlanmıştır. Daha sonra İskoçya ve Danimarka da hastalık etkeni olarak tanımlanmıştır. 1995 li yıllarda Baltık Denizi nde salmonidlerde ve Akdeniz Bölgesi ülkelerinde çipuralarda winter diseases sendrome etkeni olarak tanımlanmıştır. Son 2-3 yıldır İspanya da kalkan balıklarının öncelikli patojenleri arasında tanımlanmaktadır. İspanya, İtalya ve Yunanistan ın Kuzeyinde, Hırvatistan, Sırbistan, Malta ve Portekiz sahillerinde hastalık yaygın olarak görülmekte ve bazı çiftliklerde %30-50 ölüme sebep olarak ağır ekonomik kayıplara neden olduğu bilinmektedir. 11
Pseudomonas Septisemi = Winter Diseases Pseudomonas Septisemi 12
Flexibacteriosis Tenacibaculum maritimum (Flexibacter marinum/maritimus, Cytophaga marina) *Flavobacterium sp. *Cytophaga sp. Flexibacter sp. Bu iki grup Myxobacteri olarak da adlandırılır. -Gram negatif, gliding hareketli, kısa yada uzun çomak tarzında görünümlü, üremeleri için deniz suyu ile yapılmış vasatlar (FMM, Marine Agar, Anacker&Ordal) -Eroded mouth sendrom, salt water columnaris disease, black patch necrosis, gliding bacterial disaeses of sea fish -İlk kez Japonya da Sea bream juvenillerinden Wakabayashi ve ark. tarafından izole edilmiştir. -Çipura, levrek, dil balığı, kefal, kalkan ve salmon türleri başta olmak üzere bir çok tuzlu su balık türlerinde hastalık yaygın olarak görülmektedir. Flexibacteriosis Marine flexibacteriosis yetişkin ve juvenillerde etkilidir ve genç balıkların daha çok acı çekmelerine neden olmaktadır. Özellikle soğuk sularda yaşayan balıklarda su ısısının 150 C nin üzerine çıkması sonucu hastalığın prevalansı ve şiddetinde artış gözlenmektedir. Stres başta olmak üzere multiple çevresel faktörler ve konakçı faktör ilişkisi (deri yüzeyinin kondüsyonu) su ısısı ile ilgili faktörlere ilave olarak hastalığın seyrini etkileyen diğer etmenlerdir. Genel olarak enfekte balıklarda aşınmışkemirilmiş-erimiş (eroded mouth) ve kanamalı ağız, deride ülseratif lezyonlar ile özellikle yüzgeçlerde erime-dökülme tarzı lezyonlar görülmektedir. Balığın deri bütünlüğünün bozulması sonucu genellikle flexibacteriosis olgularına diğer bakteriyel (Pseudomonas sp., Vibrio sp.) etkenler sekonder olarak eşlik etmektedir. 13
Pasteurellosis = Pseudotuberculosis Photobacterium damsela subsp. piscidia (Pasteurella piscidia) [Gram (-), kokobasil, bipolar boyanma] Sea bass, Sea bream, Red bream Sea bream da 6 g a kadar olanlarda daha etkili, 20 g a kadar olanlarda daha seyrek görülür ve ölüm miktarında azalma olur. Sea bass larda 1-60 g lar arasında hastalık etkili oluyor. Mortalite en çok 5-40 g aralarında meydana geliyor. Hastalık daha çok 21 C nin altındaki su ısısında yaz dönemi başlangıcında ve sonbaharın ortasında görülür. Stok yoğunluğu, ağların kirliliği, ortamdaki patojenin yoğunluğu predizpose faktörlerdir. 14
Solungaçlarda yangı, mukus artışı gözlenir. Karaciğer genellikle konjesyonedir. Dalakta büyüme (splenomegali), böbrek solgun ve ödemlidir. Kronik formda ise dalak ve/veya böbrek parankiminde pseudotuberküller şekillenir. Bağırsak sıvı bir içerikle doludur. Hava kesesi şişmediği için hasta balıklar dibe çöker. Kafeslerde ölüm balığın yaşı ve hastalığın bulaşma zamanına bağlıdır. Mortalite genç çipuralarda %25 ve genç levreklerde %35 lere kadar çıkabilir. Pasteurellosis Photobacterium damsela subsp. subsp. piscidia 15
Streptococcosis Etken, D grubu streptokoklar (enterokoklar) 1958 yılında Japonya da rainbow trout ta izole edilmiştir. Tatlı su ve deniz balıklarında Ilık sularda üreme, zoonoz Ekzoftalmus, pop-eye, ascites Hemorajik septisemi, enteritis Operkulum, yüzgeç dipleri, karın altı, ağız içi ve çevresinde kanama Deride kararma, böbrekte şişlik, safra kesesinde dolgunluk Kontamine taze yem Pastörizasyon Streptococcus spp. 16
Streptococcus swollen vent, hemorrhage Streptococcosis 17
Motil Aeromonas Septisemi (MAS) Etkenler A. hydrophila, A. punctata, A. sobria Tatlı ve tuzlu sularda görülen MAS en fazla A. hydrophila dan kaynaklanmaktadır A. hydrophila nın ilk kez 1891 yılında Hemorajik septisemiye neden olduğu bildirilmiştir Enfeksiyona Rubella, Red-pest, Enfeksiyöz dropsi adları da verilmektedir Ekzoftalmus, ascites, hemorajiler, kuyruk ve yüzgeçte erozyon, operculum ve boyunda hemorajiler, dalak ve böbrekte büyüme Hastalığı atlatan balıklar portör kalabilir Aeromonas hydrophila 18
MAS (Motil Aeromonas Septisemi) MAS (Motil Aeromonas Septisemi) 19
MAS (Motil Aeromonas Septisemi) Yersiniosis (Red Mouth Diseases) Tatlı su salmonidlerinin hastalığı Etken Yersinia ruckerii İlk kez Amerika da 1950 de Idoha Hagermann Vadisi nde izole Türkiye de 1991 de izole 5 serotipi mevcut Deride kararma, ağız etrafında, boğazda, gözde (yarım ay şeklinde), pektoral ve ventral yüzgeç tabanlarında hemoraji Bilateral ekzoftalmus, anüste prolapsus, ascites Rainbow trout en duyarlı tür Bulaşmada portör balıklar önemli 10oC nin altında pek görülmez. 20
Yersiniosis Yersiniosis 21
Yersiniosis Lactococcosis Etken, Lactococcus garvieae ( Enterococcus seriolicida), Gram pozitif, 0,7 x 0,4 µm oval şekilli kısa zincirli yapıda bakterilerdir. Bakterilerin optimal üreme şartları 37 C, katalaz, sitokram oksidaz ve hemoliz negatiftir. 1958 yılında ilk kez Japonya da hasta balıklardan izole edilmiştir. 1970 li yılların başından bu yana büyük ekonomik kayıplara neden olmaktadır. 1970 li yılların sonunda ABD ve G.Afrika da görülmeye başlamıştır. Son yıllarda Avrupa kıtasındaki çiftliklerde önemli bir ekonomik kayba yol açmaktadır. 22
Lactococcosis Lactococcosis Bulaşma Lactococcus garvieae nın enfeksiyon kaynağı tam olarak aydınlatılamamıştır. Klinik Belirtiler Bilateral ekzofthalmia, korneada bulanıklık, iştah kaybı, vücut renginde kararma ve hemarojiler görülür. İç bakıda karaciğer, dalak ve böbrekte şişkinlik ve kanamalar gözlenir. Kas siteminde ve bağırsağın alt kısmında kanamalar gözlenir. Hastalık Temmuz-Eylül aylarında su sıcaklığı 15 C olduğunda ortaya çıkar. 23
Bacterial Kidney Disease (Bakteriyel Böbrek Hastalığı) Etken Renibacterium salmoninarum İlk kez İskoçya da 1930 yılında salmonlarda, 1950 de izolasyon Kronik ve sistemik seyirli enfeksiyon Salon ve alabalıklarda görülür Smoltifikasyon ve su sıcaklığı (15-20 oc) enfeksiyon için önemli Genç alabalıklar çok duyarlı 8-14 oc de ölüm çok fazla Etken suda bulunmaz Vertikal bulaşma, portör dişi anaçlar etkeni yayar, portörlerin dışkılarıyla balıktan balığa İz elementlerin (Fe, Cu, I, Mn) eksikliği enfeksiyonu kolaylaştırır. Ekzolftalmus gözün kaybıyla sonuçlanır Lateral çizgi üzerinde küçük hemorajiler, furunküller Pektoral yüzgeçlerde hemoraji, ascites Otopside Böbreklerde şişlik, beyaz-gri nodüller Dalakta aşırı büyüme şekillenebilir Ticari bir aşı henüz geliştirilememiştir Avrupa Topluluğu ülkelerinde sertifikasyon uygulanmaktadır Ayrıca ihbari mecburi hastalıktır Rainbow trout, ırk olarak dirençlidir Tedavi kronik seyirli olduğu için başarısızdır. 24
BKD BKD 25
BKD BKD 26
BKD BKD 27
Furunkulosis Etken Aeromonas salmonicidia İlk kez 1894 yılında Almanya da Brown troutlardan izole edilmiştir. Salmonid ve nonsalmonid balıklarda görülür. (sazan,levrek,hani,som) Sıcaklık artışı, O2 azlığı, su kirliliği enfeksiyon çıkışını artırır Rainbow trout hastalığa dirençli Akut, subakut ve kronik seyreder Akut formda semptom görülmez, 2-3 günde ölümler oluşur Durgunluk, hafif ekzoftalmus, vücut yüzeyinde hemorajiler Furunküller genelde büyük balıklarda kronik seyirlerde ortaya çıkar, furunküllerin açılmasıyla ülserler şekillenir. Subakut formu VHS ile karışabilir Horizontal ve vertikal bulaşma Argulus, Lernaea gibi balık parazitleri bulaşmada önemli Korunma ve Kontrolde Yavru ve yumurta giriş-çıkışına dikkat edilmeli Portörler ayıklanmalı Alet-Ekipman dezenfeksiyonu Managment iyi olmalı Ticari aşılar mevcut ancak maliyeti yükseltmektedir Tedavide Sulphamerazin 22 g/100 kgca/gün 15 gün Oxytetracycline 5-7 g/100 kgca/gün 15 gün Furazolidon 75-100mg/kgCA/gün 15 gün 28
Furunkulosis Furunkulosis 29
Hastalıklardan Korunma ve Kontrol Koruyucu önlemler Kuluçkahanelerde sertifika uygulanması Ülkeye giriş-çıkışta yumurta, yavru ve anaçlara kontroller uygulanması, Su kalitesi ile ilgili parametreler Balık girişi ve transferinin kontrolü Yem ile ilgili parametreler Yavru kalitesi ile ilgili parametreler Stress Kontrolü (akut stres, kronik stres) Aşılama Enjeksiyonla aşılama Banyo ile aşılama (kısa süreli, uzun süreli banyo aşılaması) Oral aşılama Sprey aşılama Sağaltım Antibiyogram testi sonucunda seçilecek bir antibiyotiğin uygun doz ve sürede uygulanması Hastalıklardan Korunma ve Kontrol Her türlü stres faktörleri* minimal düzeye indirilmelidir. *Yoğun stoklama *Ağların kirlenmesi *Balığı sık ellenme ve nakiller İyi bir bakım besleme uygulanmalıdır. Balıkların yemlerine gerektiğinde vitamin E ve C, mineral, probiotik ile amino asit (kolin, inositol) katılmalıdır. Havuz ve tanklarda periyodik dezenfeksiyon yapılmalıdır. İşletmelerdeki su kalitesi parametreleri (ÇO, sıcaklık, tuzluluk, bulanıklık, besleyici elementler) periyodik olarak yapılmalıdır. İşletmeye kontrolsüz ve karantinaya alınmadan sertifikalı dahi olsa balık/balık yumurtası sokulmamalıdır. 30
Hastalıklardan Korunma ve Kontrol Havuz/kafeslere martı vs. gibi su kuşlarının girmesi engellenmelidir. Hasta ve ölü balıklar kısa sürede toplanarak ortamdan uzaklaştırılıp usulüne uygun imha edilmelidir. Hastalık çıktığında hızlı hareket edilmeli ve laboratuara numune gönderilmelidir. İşletmelerin birbirine olan mesafesinde yasal sınırlara uyulmalıdır. Kafes rotasyonu uygulanmalıdır. Kafeslerin altında oluşan bentik izlenmelidir. Yavru kafeslerinin akıntının bol olduğu alan çekilmesi; mümkün olduğunca farklı tür, yaş, grup, orijinli balıklar bir arada yetiştirilmemelidir. Hastalıklardan Korunma ve Kontrol Aşırı kimyasal madde kullanımından kaçınılmalıdır. Ruhsatlı aşı ve ilaç kullanılmalı, kayıtlar düzenli tutulmalıdır. İşletmelerde hijyen ve sanitasyon uygulamaları düzenli olarak yapılmalıdır. İşletme mahallindeki doğal balık türlerindeki (kefal, mırmır vb) ölümler izlenmelidir. 31
Sağaltım Hastalık teşhis edilmeden yani etken identifiye edilmeden ilaç kullanılması Antibiyogram testi yapılmadan antibiyotik seçilmesi Doz ve süreye uyulmaması İlaçlı yem verilmeden önce 12-24 saat balığın aç bırakılmaması Yasal zeminli ve bilinen antibiyotiklerin kullanılmaması Yanlış kombinasyonlar yapılması Sekonder enfeksiyonlarda primer nedenlerin göz ardı edilmesi Tedavideki başarıyı olumsuz etkiler NUMUNE GÖ GÖNDERİ NDERİLMESİ LMESİ Klinik belirtileri gösteren balıklar seçilmelidir. Alınan örnekler popülasyonu temsil etmelidir. Yapılacak her muayene (bakteriyel, paraziter, viral, histopatolojik) için ayrı örnekler alınmalı yani balık sayısı buna göre olmalıdır. Mümkün olduğunca çabuk ve canlı ulaştırılmalıdır. (Bunun için en uygunu oksijen sistemli balık tanklarıdır. Mümkün olmazsa torbalar buz içerisine konularak balığın metabolizması yavaşlatılır. Balıkların olduğu torbaya ( BUZ KONULMAMALIDIR.) Ölü balıklar ise buz içerisinde soğuk zincirle ulaştırılır. Bakteriyel muayene için tedavi görmemiş balıklar seçilmelidir (Tedavi hakkında bilgi verilmelidir). Patolojik muayeneler için örnekler fiksatif bir solüsyon içerisinde gönderilmelidir. 32