KALİTELİ YÜKSEK SÜT VERİMİ İÇİN AHIR HİJYENİ Vet. Hekim Hülya ÖNER Antalya Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği Hayvan Hastanesi Müdürü Antalya Not: Bu bildiri, AB Sınır Ötesi Đşbirliği çerçevesinde Bulgaristan Burgas Ruen Süt Üreticileri Birliği ile Kırklareli DSYB nin 27.02.2008 de Kırklareli de düzenledikleri Ahır Hijyeni ve Sağım Teknikleri konulu panelde sunulmuştur.
Bildiri Akışı Yasal düzenlemeler ve standartlar Ahır temizliği ve dezenfeksiyonu Mastitis Ayak hastalıkları ve korunma İç ve dış parazitlerle mücadele Sonuç ve öneriler 27.02.2008 2
TGK- Çiğ Süt ve Isıl İşlem Görmüşİçme Sütleri Tebliği (No: 2006/38) ne göre Hayvan hijyeni Tüberküloz ve brusella hastalığının olmadığı resmi bir belge ile kanıtlanmış, Süt aracığıyla insanlara bulaşabilecek hastalık belirtisi göstermeyen, Sütün duysal özelliklerinde anormallik göstermeyen, Gözle görülebilen herhangi bir hastalığı olmayan, Sütü etkileyebilecek meme yarası bulunmayan, En az günde 2 kg süt veren, Süte geçerek insan sağlığını tehdit edebilecek maddelerle tedavi edilmeyen İNEKLERDEN SÜT ALINABİLİR. 27.02.2008 3
TGK- Çiğ Süt ve Isıl İşlem Görmüşİçme Sütleri Tebliği (No: 2006/38) ne göre İşletme hijyeni Çiğ süt kontrollü ve sağlıklı koşullardaki işletmelerde üretilmelidir. 1. Barınağın hijyen ve temizliği iyi olmalıdır. 2. İşletme sağım, soğutma ve depolama için yeterli hijyenik şartlara sahip olmalıdır. Sağımın yapıldığı ve sütün soğutulduğu ve depolandığı yerler bulaşmayı önleyecek nitelikler taşımalıdır. 1. Kolay temizlenebilir ve dezenfekte edilebilir zemin ve duvarlar 2. Sıvı atıkları kolay akıtabilecek zemin 3. Uygun havalandırma ve aydınlatma koşulları 4. Tuvalet ve gübreliğin bulaşmayı önleyecek biçimde yerde bulunması 5. Kolayca yıkanabilecek, temizlenebilecek ve dezenfekte edilebilecek bağlantı ve cihazlar 27.02.2008 4
TGK- Çiğ Süt ve Isıl İşlem Görmüşİçme Sütleri Tebliği (No: 2006/38) ne göre İşletme hijyeni Taşınabilir sağım düzeneği kullanılıyorsa; 1. Makine kirli olmayan bir zemine konulabilmeli 2. Sütün istenmeyen dış etkenlerden korunması sağlanmalı İnekler açıkta ve serbest barındırılıyorsa, ayrı bir sağım yeri (bölümü) olmalıdır. Tüberküloz, brusella gibi bulaşıcı hastalıklardan hastalanmış ineklerin barındırılacağı ayrı bir bölüm olmalıdır. Bütün hayvan türleri sütün soğutulduğu, işlendiği ve depolandığı yerlerden uzak tutulmalıdır. 27.02.2008 5
TGK- Çiğ Süt ve Isıl İşlem Görmüşİçme Sütleri Tebliği (No: 2006/38) ne göre Sağım hijyeni Sağımdan hemen sonra süt, kalitesini olumsuz etkilemeyecek temiz bir yerde biriktirilmelidir. Sağımdan sonra 2 saat içinde alınmayacaksa +8 C ye, günlük toplanacaksa +6 C ye, günlük toplanmayacaksa +6 C den daha düşük sıcaklığa kadar soğutulmalıdır. Süt, 2 saat içinde işleme tesisine ulaştırılmayacaksa, taşınırken sütün sıcaklığının +10 C yi aşmaması sağlanmalıdır. Sağımdan itibaren 2 saat içinde ulaştırılacaksa soğutma uygulamaya gerek yoktur. 27.02.2008 6
TGK- Çiğ Süt ve Isıl İşlem Görmüşİçme Sütleri Tebliği (No: 2006/38) ne göre Alet ve ekipman hijyeni Sütle temas edecek sağım, toplama ve taşıma için gerekli kaplar, taşıyıcılar, tanker gibi alet ve ekipmanlar düzgün, kolay temizlenebilen, dezenfekte edilebilen, aşınmaya dirençli ve insan sağlığı açısından tehlike yaratmayacak, sütün duysal özelliklerini olumsuz etkilemeyecek ve süte geçmeyecek malzemeden yapılmış olmalıdır. Sağımda kullanılan, sütle temas eden kap ve cihazlar kullanımdan hemen sonra temizlenmeli ve dezenfekte edilmelidir. Sütün taşınmasında kullanılan tüm araç gereçler de, her taşımadan sonra veya günde en az bir kez temizlenip dezenfekte edilmelidir. 27.02.2008 7
TGK- Çiğ Süt ve Isıl İşlem Görmüşİçme Sütleri Tebliği (No: 2006/38) ne göre Çalışanların hijyeni Çalışanlarda mutlak temizlik şarttır. Özellikle; 1. Sağım ve sağımla ilgili işlemleri yapanlar uygun ve temiz giysiler giymelidir. 2. Sağımcı, sağım öncesi ellerini yıkamalı ve sağım boyunca temiz tutmalıdır. Bu nedenle, sağım yerinin yakınında sağımcının ellerini yıkayabileceği uygun düzenek bulunmalıdır. 3. Sağım sırasında sütü bulaştırma ihtimali olan kişiler sağım yerinden uzak tutulmalıdır. 4. Sağımda çalışan kişiler, böyle bir işte çalışmalarını önleyecek hastalıkları olmadığını belgeleyecek sağlık raporlarına sahip olmalı, 3 aylık aralıklarla hastalık taşıyıcı muayenesini, 6 aylık aralıklarla da akciğer kontrollerini yaptırmak zorundadır. 27.02.2008 8
Avrupa Birliği 852/2004 numaralı yönetmeliğine göre Genel hijyen kuralları Yem üretim ve depolama yerleri temiz ve dezenfekte edilmiş olmalı Hayvanların temiz olması sağlanmalıdır Temiz su kullanılmalı, mümkünse içme suyu Çalışanlar sağlıklı olmalı ve sağlık riskleri konusunda eğitilmiş olmalı Atıklar ve tehlikeli maddeler uzak-ayrı bir yerde depolanmalı Zararlılarla mücadele edilmeli İnsana bulaşan hastalıkların kontrolü ve mücadelesi yapılmalı Dışarıdan sürüye yeni bir hayvan katılacaksa, önce karantinaya alınması Laboratuvara gönderilen süt, yem vb örneklerinden gelen sonuçları dikkate almak İlaç reçeteleri ve vet.hekim önerilerine uymak 27.02.2008 9
Avrupa Birliği 852/2004 numaralı yönetmeliğine göre Kayıt Tutma Yükümlülüğü Kullanılan yem maddelerin türü ve kaynağı Kullanılan ilaçlar ve diğer sağlık işlemleri Süt vd örnek analiz sonuçları Tehlikelere karşı alınan önlemler (örneğin, tedavi edilmekte olan ineklerin sütlerini diğer sütlere karıştırmamak için alınan önlemler) 27.02.2008 10
Avrupa Birliği 853/2004 numaralı yönetmeliğine göre Hayvan hijyeni İnsanlara bulaşabilecek herhangi bir hastalık belirtisi göstermemeli Genel bir hastalık, özellikle de irinimsi genital akıntısı,ishal, ateş veya meme iltihabı belirtisi görülmemeli Meme yaraları bulunmamalı Brusella ve tüberkülozdan ari olmalı Yasaklı maddeler verilmemiş olmalı Antibiyotik verilmişse, yasal bekleme süresine uyulmalı Yukarıdaki koşuları taşımayan ineklerden alınan süt insan tüketimi için kullanılamaz. Hasta ve sağlığından kuşkulanılan inekler, sağlıklı ineklerin sütünü etkilemeyecek şekilde en son ve ayrı sağılmalıdır. 27.02.2008 11
Avrupa Birliği 853/2004 numaralı yönetmeliğine göre İşletme hijyeni Sağım yeri ve araç-gereçleri bulaşma riskini sınırlandıracak veya yok edecek biçimde temiz tutulmalıdır. Böcek ve farelere karşı önlem alınmalı Kullanılan araç-gereçlerin süte değen yüzeyleri kolay temizlenebilir, yıkanabilir, dezenfekte edilebilir olmalı ve toksik madde içermemelidir. Kullanımdan hemen sonra, en azından günde bir kez tüm sağım araç-gereçleri temizlenmeli ve dezenfekte edilmelidir. 27.02.2008 12
Avrupa Birliği 853/2004 numaralı yönetmeliğine göre Sağım hijyeni Meme ve meme başları temiz olmalıdır Memede değişme olup olmadığı her sağımda gözlenmelidir. Klinik mastitis belirtisi gösteren ineklerin sütü insan tüketimine sunulmamalıdır. Antibiyotik tedavisinde bekleme süresine uyulmalı ve kalıntı içeren süt tüketime sunulmamalıdır. Sağım başı ve sonunda kullanılan meme dezenfektanlarının onaylı-izinli olması gerekir. Sağımdan hemen sonra süt temiz bir ortamda soğutulmalıdır. 27.02.2008 13
Avrupa Birliği 853/2004 numaralı yönetmeliğine göre Personel hijyeni Temiz giyinmeli Temiz olmalı Sağım yerinde el yıkama düzeneği olmalı Süt işleme faaliyeti yapanların sağlık raporu şarttır. Bulaşıcı hastalık taşıyıcıları sağım ve süt işleme ile ilgili işlemlerde çalışamazlar. 27.02.2008 14
Barınak temizliği Hayvanların barındırıldığı yerler, sağım yerleri ve hayvanlar her türlü kirden ve pislikten arındırılmış olmalıdır. 27.02.2008 15
Barınak yapısı ve temizliği Barınaklar; 1. Aydınlık, havadar ve yüksek tavanlı olmalı 2. Hayvanların rahatça hareket edebilecekleri alanı olmalı 3. Boyutları yeterli yumuşak yataklıkları olmalı 4. Yeterli suluk ve yemlikleri olmalı 5. Zemin kesinlikle kaygan ve çok sert olmamalı 6. Gübre temizliği kolayca yapılabilmeli 27.02.2008 16
Barınak dezenfeksiyonu Barınak içinde ve çevresinde hastalık etkenlerini yok etmek veya hastalık yapma şanslarını ortadan kaldırmak amacıyla dezenfektan kullanılarak yapılan işlemlere dezenfeksiyon denir. Yalnızca onaylı dezenfektanlar kullanılmalı, uygulamada kullanma talimatına uyulmalıdır. Yılda en az bir kez uygulanmalıdır. Kireç iyi ve ucuz bir dezenfektandır. Karasinek, böcek ve fare gibi zararlılarla mücadele edilmelidir. Araç giriş-çıkışları için dezenfektan çukuru yapılmalı, insan girişçıkışlarında dezenfektana basmaları sağlanmalı veya galoş giydirmelidir. 27.02.2008 17
Yataklıklar Yataklıkların rahat, temiz, kuru olması memelerin de temiz kalmasına sağım sırasında işçiliğin azalmasına yardımcı oluyor. Ahır hijyenini belirleyen temel unsurlardan birisi yataklık tipidir. Yapılan bir araştırmada kumlu yataklıklı ahırlarda kirli inek oranı %27, organik altlıklı da ise %66 bulunmuştur. Organik altlık kullanımı meme ucunda bakteri sayısını ve mastitis riskini arttırıyor. 27.02.2008 18
İnek hijyeni Süt veriminin yükselmesi kesif yem kullanımını arttırmış, bu da dışkının daha gevşek olmasına ve dolayısıyla ineklerin daha çok kirlenmesine yol açmıştır. İneklerin kirlik derecesini saptamak amacıyla memelerin kirlenme oranı gözetilerek puanlanabilir. Buradan da sürünün kirlilik derecesi de hesaplanabilir. Kirli ineklerde somatik hücre sayısı ve gizli mastitis daha yüksek Kirli inekler sağım işini zorlaştırıyor ve geciktiriyor 3 ve 4 puanlı ineklerin sürü içindeki payı %15 i geçmemeli 1 0-1 2-10 11-30 >30 2 Meme kirlilik oranı (%) 3 Yorum Çok temiz Temiz Kirli Çok kirli Puan 1 2 3 4 4 27.02.2008 19
Mastitis Mastitis, süt sığırı yetiştiriciliğinde en pahalı olan hastalıktır. Mastitisin yarattığı yıllık kaybın inek başına 184 olduğu tahmin ediliyor. Mastitis vakalarının %95 ine 5 farklı mikroorganizma yol açar: Str. agalactiae, St. aureus, Str. dysgalactiae, Str. uberis ve E.coli. İnekten ineğe elle, sağım makinesiyle vb bulaşanlar 1. Strep. agalactiae memede yaşar ve dışarıda yaşama şansı yoktur. Penisiline karşı duyarlıdır ve genellikle dışarıdan hayvan satın alımıyla işletmedeki ineklere bulaşır. 2. Staph. aureus memede ve deri yüzeyinde yaşar. İyi bir sürü yönetimiyle ve ilk dönemlerde antibiyotikle kontrol altında tutulabilir. Eski enfeksiyonların tedavi edilmesi mümkün değildir. Bazı hallerde ölüme yol açabilir. 3. Strep. dysgalactiae her yerde yaşayabilir. Sağlık koşullarının iyileştirilmesiyle kontrol altına alınabilir. Antibiyotik tedavisine orta derecede duyarlıdır. 27.02.2008 20
Mastitis Çevreden bulaşanlar 1. Çevreden bulaşan mikroorganizmalar ineğin bulunduğu ortamda yaşarlar ve her zaman için mevcut olabilirler. E. coli bakterisi kirli ortamlarda, örneğin dışkıda, kirli suda ve yataklıkta yaşayabilir. Kontrol altında tutulması için çevre hijyeni ile ön sağım mutlaka uygulanmalıdır. Antibiyotiğe duyarlı değildir. 2. Strep. uberis her yerde yaşayabilir. Sağlık koşullarının iyileştirilmesi ve sağım hijyeni ile meme başlarının kurulanması sağlanarak kontrol altında tutulabilir. 27.02.2008 21
Mastitis ne yapar? Mastitisten hasar gören meme bölümü, asla eski haline dönemez. İneğin süt kalitesi ve verimi düşer. Yeniden hastalanma riski, mastitis geçirmeyen ineklere kıyasla daha yüksektir. Tedavi boyunca sağılan süt satılamaz. Önemli işgücü kaybı ortaya çıkar. İneğin damızlıkta kalma süresi (verimli ömrü) kısalır. Sürüden çıkarılan her 5 inekten 1 i mastitisten! 27.02.2008 22
Mastitis çeşitleri Mastitis klinik ve subklinik olmak üzere iki başlık altında incelenir. Klinik mastitis memede şişme, kızarma, iltihaplanma gibi belirtilerle kolayca farkedilebilir. Subklinik yani gizli mastitisi tanımak için özel aletlerle mastitis testi yapmak, sütün iletkenliğini ölçmek veya somatik hücre sayısı saymak gerekir. Yapılan araştırmalar göstermiştir ki, her yıl ineklerin en az yarısı mastitise yakalanıyor. 27.02.2008 23
CMT Gizli seyreden mastitisi kısaca kaliforniya mastitis testi (CMT) ile saptamak olasıdır. Dört gözden oluşan mastitis kontrol kabının her bir gözüne farklı meme başından yaklaşık yarım tatlı kaşığı süt alınır. Her bir gözdeki süt kadar mastitis çözeltisi konulur ve sütle çözelti karışsın diye mastitis kabı hafifçe ve küçük daireler oluşacak şekilde hareket ettirilir. Yaklaşık 10 sn sonra da sonuç elde edilir. Durum Sütte koyulaşma yok, homojen bir yapı var. Hafifkoyuluk var ve bu koyuluk 10 sn sonra kayboluyor. Belirgin bir koyulaşma var ama jel tabakası oluşmamış. Hemen koyulaşma göründü ve gözlerin tabanında jel yapılı bir tabaka oluştu. Jelimsi tabaka belirgin ve ortada konik bir görüntü var. Değerlendirme CMT puanı - 0 1 2 3 Ortalama SHS/ml 100.000 300.000 900.000 2.700.000 8.100.000 27.02.2008 24
Mastitisten korunma Mastitis riskinin azaltılması amacıyla yapılabilecek işlemler: 1. Meme başındaki bakteri sayısı arttıkça mastitis riski ve oranı yükselir. Bu nedenle, meme başındaki değişim izlenmelidir. 2. Ahır ve inek temizliği yükseldikçe somatik hücre sayısı ve dolayısıyla mastitis riski azalır. İneğin kirlenme derecesi izlenmelidir. 3. Sağım tekniği kurallarına uyulmalıdır. 4. Mastitise dayanıklı genotiplere daha çok damızlık şansı verilmelidir. 5. Belirli aralıklarla mastitis testi yaptırılmalı, hastalığa yol açan bakteri türü tespit edilmelidir. 6. Her mastitis olayı ve analiz sonuçları kayıt edilmelidir. 27.02.2008 25
Meme başı deformasyonu Sağlıklı ineklerin meme başı ucunda sertleşme, kabarma, çatlama veya yarılma görülmez (1). Aşırı vakum, eskimiş lastikler, dezenfekte etmeme gibi nedenlerle meme başı uçlarında irinimsi halkalar, sertleşmeler ve kabarmalar görülür. Sürüde 2, 3 ve 4 numaralı görüntüye sahip ineklerin oranı %20 i aşmamalıdır. Başka deyişle, sağlıklı meme başı ucuna sahip ineklerin oranı en az %80 olmalı 1 2 3 4 27.02.2008 26
Ayak ve tırnak sorunları Sürüdeki her 3 inekten biri yıl içinde ayak-tırnak sorunu yaşar. Ayak-tırnak sorunlarının %90 ı arka ayaklarda görülür. Damızlıktan çıkarılan her 10 inekten biri ayak-tırnak sorunlarından çıkarılıyor. Yürüme güçlüğü çeken ineğin yem ve su tüketimi azalır ve dolayısıyla süt ve döl verimi düşer Ayak-tırnak sorunu yaşayan bir ineğin masrafı 250 27.02.2008 27
Topallama Topallama veya yürüme güçlüğü enfeksiyon, lifçe yoksul rasyonlarla besleme, güç doğum gibi nedenlerden ileri gelebilir. Topallama olaylarının büyük bir kısmı buzağılamayı izleyen ilk 100 günde görülür. Aşırı kesif yem asidoza, asidoz da tırnak sorunlarına yol açar. Tırnaklar ayda 0,5-1 cm uzar. Uzun tırnaklı inekler yürüme güçlüğü çeker. Sert ve kaygan zeminli ahırlarda yaralanma, ezilme, kırılma sorunları artar. 27.02.2008 28
Koruma Ayak ve tırnak yapısı düzgün ve sağlam olan inekler damızlık olarak seçilmelidir. Yeterli oran ve miktarda lif ve mineral içeren rasyonlar kullanılmalıdır. Laminitisi önlemek için, ineğe verilecek kesif yem miktarını 2 kg/öğün olarak sınırlayıp gerekirse günde birkaç öğünde verilmelidir. Enfeksiyonu önlemek amacıyla ahır zemini ve yollar kuru ve temiz olmalıdır. Yılda en az bir kez, mümkünse 2 kez tırnak kesimi yapılmalıdır. Buzağılama sırasında ineğin sinir sisteminin zarar görmemesine dikkat edilmelidir. Ayak banyoluğu kullanılmalıdır. 27.02.2008 29
Ayak banyoluğu Farklı yapıda ve boyutta ayak banyolukları kullanılabilir. Ahır yapısı uygunsa, çift havuzlu banyoluklar önerilir. İlk havuzda yalnızca su vardır ve ayaklardaki pisliklerin alınmasını sağlar. İkinci havuzda ise dezenfektanlı su vardır. Banyoluklar kolay temizlenebilir olmalı, hayvanların sevkini güçleştirmemeli, aşırı su ve dezenfektan tüketimine yol açmamalı Uygun havuz boyutları 200 x 90 x 10,5 cm, (yaklaşık 200 lt kapasiteli) 27.02.2008 30
İç ve dış parazitler İç ve dış parazitler önemli ekonomik kayıplara yol açabilirler. İç parazitlerin başında kıl kurtları ve solucanlar gelir. Bunlardan korunmak için, ahır temizliğine dikkat edilmeli, kedi ve köpek gibi hayvanlar uzak tutulmalı ve yılda bir kez tüm hayvanlara iç parazit ilacı verilmelidir. Dış parazitlerden en önemlileri uyuz, kene, bit, nokra ve mantarlardır. Bunlardan korunmak için hayvanların belirli aralıklarla ilaçlanması gerekir. Nokralı bir ineğin farklı dönemlerdeki görüntüsü 27.02.2008 31
Sonuç Ulusal ve uluslar arası yasal düzenlemeler ve standartlara uygun yetiştiricilik yapmak tüm kesimlerin yararınadır. Hayvanların refahını, çalışanların şevkini, üreticinin kârını, tüketicinin yaşam kalitesini yükseltmek için başka bir çıkar yol yoktur. SAYGILARIMLA 27.02.2008 32
Yararlanılan Kaynaklar 1. Akman, N. 1998. Pratik Sığır Yetiştiriciliği. 2. Alpan O., R. Arpacık, 1998. Sığır Yetiştiriciliği 3. Anonim, 2006. Türk Gıda Kodeksi-Çiğ Süt ve Isıl Đşlem GörmüşĐçme Sütleri Tebliği. 4. Anonim, 2006. Sağım ve hijyen. DeLaval (Türkiye) 5. Anonim, 2007. Melktechnologie. http://www.delaval.de/wissenswertes/efficientmilking /Milking_Technology. 6. Fehlings, K., 2006. Melkanlagen, Melktechnik und Melkhygiene 7. Kumlu, S., Damızlık ve Kasaplık Sığır Yetiştirme 8. Ritterhaus, C., 2007. Arbeitszeit im Milchviehbetrieb. 9. Ruegg, PP., 2004. Managing for milk quality. 10. Sachallenberger, E. Eutergesundheit und Milchflusskurven. http/cms.wgmev.de 11. Schindler, K., 2007. Durchführung des gemeinschaflichen und nationalen Lebensmittelhygienerechts auf dem Gebiet der Milcherzeugung 12. Schlaiß, G. 2006, Klauenbad einfacher denn je Deutschland.Info@Delaval.com 13. Stokka, G., J.F. Smith, J.R. Dunham, 1997. Lameness in dairy cattle. Kansas State University 14. Tröger, F., 2007. Melktechnik und Melkhygiene 15. Worstorff, H., 1996. Welcher melkstand und welcher Grösse? 16. Worstorff, H., 1996. Gefrierpunkt der Milch 17. Worstorff, H., 1996. Probleme und Trends: Melktechnik 27.02.2008 33