ELEKTRİK ENERJİSİ TALEP KATILIMI STRATEJİ BELGESİ 1. Giriş Elektrik piyasasının devreye girdiği süreçte, elektrik fiyatlarına üretim tarafının tepki verdiği fakat tüketim tarafının tepki vermediği ve bunun sonucunda da elektrik fiyatlarının sadece üretim tarafında net gelir artışı sağlarken, tüketicinin rolünün kısıtlandığı gözlenmiştir. Ekonomik kurallara dayalı bir piyasada kaynakların etkin kullanılması, fiyat sinyalini hem üreticinin hem tüketicinin eş zamanlı olarak değerlendirerek gelirlerini arttırmayı amaçlaması ile mümkün olmaktadır. Bu genel prensip elektrik piyasalarında arz talep dengesine tüketicilerin üreticilerle aynı kriterler altında katkıda bulunabilmesini ifade eder. Bu denklik, tüketicinin belirli bir süre öncesinden verilen talimat üzerine tüketimini düşürebilmesini gerektirir. Anlık tüketimini talimat üzerine değiştirebilme kabiliyetine Talep Yönetimi, bu kabiliyetin piyasada yer alabilmesine ise Talep Tarafı Katılımı denmektedir. Talep Tarafı Katılımı modern elektrik sistemlerinde arz güvenliğine, fiyat kararlılığına, ve yenilenebilir üretim kaynaklarının entegrasyonuna katkısından dolayı stratejik önem ifade etmektedir: Sistem şartlarına göre devreye girebilen tüketim düşümü, sistemin dengelenmesinde üretime eşdeğer bir kapasite oluşturarak arz güvenliği için kurulu güce ek bir enstrüman işlevi görür. Öte yandan, bu kabiliyetin yükselen piyasa fiyatlarına tepki olarak devreye girmesi, peaking generator olarak tabir edilen yüksek maliyetli üretime ekonomik bir alternatif sağlar. Talep katılımının sevk edilebilir (dispacthable) olması ise rüzgar enerjisi gibi sevk edilemez üretim kaynaklarının verimli kullanımını desteklemektedir. Dolayısı ile, Talep Tarafı Katılımı enerjiye dayalı ekonomiler ve grid güvenliğinin ön planda olduğu ülkelerde önemli bir kaynak olarak ele alınmaktadır. Talep katılımının Kuzey Amerika ve Avrupa daki belli başlı piyasalarda son on yıl içinde gittikçe artan oranda teşvik edildiğini ve sistem işleyişinde yer bulduğu görüyoruz. Örneğin, ABD deki PJM piyasasında Nisan 2012 yi izleyen 6 aylık sürede Economic Demand Response programı kapsamında 133.5 GWh talep katılımı yapılmıştır 1. PJM de 2012 sonu itibarı ile Economic Demand Response programında kayıtlı 2300 MW kapasite, Emergency Demand Response programında ise kayıtlı yaklaşık 6500 MW kapasite talep katılımından kaynaklanmaktadır. Talep tarafı ABD deki diğer enerji piyasalarında, Fransa, İngiltere, Kanada, Yeni Zelanda, ve Almanya da da çeşitli formüller altında sisteme dahil edilmektedir. Ülkemizdeki enerji mevzuatı ise talep katılımına müspet yaklaşmakla beraber, bu prensibin uygulamaya geçmesi için gereki teknik çerçeveyi henüz kesin hatları ile belirlememiştir. Bu strateji dökümanı enerji piyasası mevzuatının bu yöndeki evrimine katkıda bulunmak amacı ile hazırlanmıştır. Döküman TEİAŞ, EPDK, Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı ile elektrik üretici, tüketici, ve tacirlerini içeren bir dialog sürecinin değerlendirilmesi ile şekillenmiştir. 1 2012 Economic Demand Response Performance Report, PJM, Mart 2013.
2. Tanımlar a. Esnek Talep: Bir tüketim noktasının gönüllü olarak, ekonomik veya diğer aktivitelerini geçici bir süre için kısarak veya tamamen kapatarak, sisteme sunduğu yük miktarıdır. Kısaca bir tüketim noktasının, elektrik talebinde talimat ile yapabildiği azaltma miktarı olarak tanımlanır. b. Talep Yönetimi: Son kullanıcının elektrik tüketimini (esnek talebini) piyasa fiyatlarının ve/veya sistem yükünün yüksek olduğu durumlarda ekonomik bir fayda karşılığı gönüllü olarak düşürmesidir. c. Talep Yöneticisi: Talep yönetimi yapabilen bir veya daha fazla tüketicinin esnek taleplerini toplayarak piyasaya kendi üzerinden teklif olarak veren ve esnek taleplerin gerçekleşmesinden sorumlu olan tüzel kişidir. d. Temel Tüketim (TT): Esnek talebi olan bir tüketim noktasının, belli bir saatte talimat almadığı varsayımı altında tüketeceği öngörülen enerji miktarıdır. 3. Amaç ve Esaslar Bu strateji belgesi, elektrik piyasa sisteminin artan talebi güvenilir ve sürdürülebilir şekilde karşılarken, aynı zamanda düşük fiyat ve fiyat kararlılığı üretebilmesi için uygulanabilecek bir Talep Tarafı Katılımı programı çerçevesi belirlemeyi amaçlamaktadır. Bu çerçeve, talep katılımı programının esaslarını, hedeflerini, ve bu hedeflere ulaşmak için bir yol haritasını içermektedir. 4. Konular A. Piyasa Sistemine Entegrasyon i. Gün Öncesi Piyasası Talep esnekliğinin Gün Öncesi Piyasasında yer almasının temel sonucu sistem gün öncesi fiyatının düşmesidir. Örneğin, talebin arzı 1000 MW geçmesi sebebiyle gün öncesi fiyatının 2000 TL/MWh çıktığı bir saatte, maliyeti 1000 TL olan 1100 MW talep esnekliğinin devreye girmesi, gün öncesi fiyatını 1000 TL nin çok altına çekebilir. Gün Öncesi Piyasası halihazırda katılımcıların tekliflerini talep/fiyat eğrisi şeklinde yapmasına olanak sağlamaktadır. Dolayısı ile piyasa fiyatına tepki verebilen esnek talebin, piyasa katılımcısı olan tedarikçiler üzerinden GÖP e katılabilmesi için ek bir düzenlemeye gerek bulunmamaktadır. Buna rağmen GÖP te sistematik bir talep katılımı olmadığı görülmektedir. Amacına ulaşacak bir talep katılımı programı geliştirilebilmesi için bunun sebeplerinin anlaşılması önemlidir.
Bu dökümanın hazırlanış aşamasında büyük tüketiciler ve tedarikçilerle yürütülen dialogda, tüketicilerin talep katılımı hakkında kısıtlı bilgiye sahip oldukları, tedarikçilerin ise talep katılımının getirisinin gerektirdiği yatırımın maliyetini karşılamayacağı endişesi taşıdığı gözlemlenmiştir. Önümüzdeki dönemde tüketicinin bilgilendirilmesi talep katılımının gelişmesine katıkıda bulunacağı görülmektedir: 1 Son tüketicinin talep katılımı programı aracılığı ile piyasaya katılabileceği ve bu programın kendisine potansiyel getirisi hakkında bilgilendirilmesi önemlidir. Talep katılımında tüketicinin esnek talebinin miktarını tayin edebilmesi ve bunun maliyetini hesaplaması gerekir. Özellikle bu maliyeti düşürecek uygulamalar talep katılımın elektrik piyasasına hızla nüfuz etmesini sağlayacaktır. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığının, düzenleyeceği ve/veya online olarak post edeceği seminerler vasıtası ile tüketicilere ve danışmanlık şirketlerine bu konuda eğitim vermesi faydalı olacaktır. ii. Dengeleme Güç Piyasası Talep esnekliğinin Dengeleme Güç Piyasasında yer almasının temel sonucu sistemdeki puant talebin düşmesidir 2. Bugünkü mevzuatta tüketim tesisleri Dengeleme Güç Piyasası vasıtası ile dengeleme birimi bazında tersiyer yedek sağlayabilmektedir. Tersiyer yedek kapsamında yük alma ve yük atma 15 dakika içinde gerçekleştirilebilecek çıkış gücü ya da tüketim değişimi olarak tanımlanmıştır. Dolayısı ile mevzuat dengeleme birimi olarak kayıtlı bir tüketim noktasının esnek talebini tedarikçisi üzerinden DGP ye teklif olarak sunmasına izin vermektedir. Bugünkü düzenlemede, DGP de yük alma ve yük atma tekliflerinin asgari miktarı 10 MW dır. Yani bir tüketicinin yük alabilmesi için esnek talebinin en az 10 MW olması gerekmektedir. Talep katılımının tüketici tarafında yeni iş modelleri gerektirebileceği ve esnek talebin pratikte uygulama ile artacağı düşünüldüğünde, bu şartın potansiyel katılımcıların büyük kısmını DGP dışında bırakarak talep katılımı penetrasyonuna engel teşkil edebileceği görülmektedir. 2 Talep tarafının piyasaya katılımı için en düşük yük alma teklifinin ilk safhada 1 MW olarak belirlenmesi, programı nispeten daha geniş bir tüketici kitlesine açarak başarı şansını arttıracaktır. Bu safhada esnek talebi 1 MW ve üstü olan ve tüketimi halihazırda uzaktan okunan tüketicilerin katılımı uygun görülebilir. İlerleyen aşamalarda bu limitin indirilmesinin getirisi araştırılmalıdır 3. iii. Yedek Kapasite İhaleleri Yedek kapasitenin önceden satın alınması, sistemdeki arz güvenliğinin planlı bir program dahilinde, ekonomik, ve öngörülebilir şartlar altında sağlanmasını mümkün kılar. 2 DGP de talep katılımı sistem marjinal fiyatının da düşürse de, piyasada el değiştiren enerjinin büyük kısmı gün öncesi fiyatına tabi olduğunu için ortalama fiyata olan etkisi nispeten kısıtlıdır. 3 Örneğin PJM de bu limit 100 KWdır ve 100 KW altındaki tüketiciler bir birleştirme formülü altında sisteme girebilmektedir.
İhale ile tedarik edilen yedek kapasite, gerek gün öncesi fiyatı düşürmek için, gerekse puant talebi düşürmek ya da anlık arz talep dengesini sağlamak için devreye sokulabilir. Uygulamada bu tür ihaleler aylar öncesinden yapılmakta, bu şekilde spekülatif etkenlerin bastırılması ve tekliflere gerçek maliyetlerin yansıması teşvik edilmektedir. Talep tarafının yedek kapasite ihalelerine katılımı tüketicinin de bir kapasite kaynağı olarak kabul edilmesini gerektirir, ki bu kabul halihazırda DGP kurgusunda yer almaktadır. Yedek kapasite formülünün talep katılımının penetrasyonu açısından temel avantajı, tüketicinin elde edeceği enerji ödemesindeki belirsizliği ortadan kaldırması ve düzenli kapasite ödemeleri ile sabit gelir sağlamasıdır. Diğer ülkelerde yapılmış olan uygulamaları göz önüne aldığımızda, bu faktörlerin talep katılımı için tüketici motivasyonunu arttıracağını ve diğer GÖP ve DGP katılımı için de bir kaldıraç etkisi yapacağını öngörebiliriz. Öte yandan konu sistem açısından değerlendirildiğinde, talep katılımından doğan kapasitenin sistemdeki kaynak havuzu genişleterek sistemin işletim maliyetini düşüreceği, ve arz talep dengesinin yalnızca üretim kaynakları ile sağlanamadığı durumlarda önemli bir rol oynayacağı görülmektedir. Örneğin, eğer 2012 Kış dönemi için 700 TL/MWh birim enerji fiyatı ile talep katılımına dayalı 1000 MW yedek kapasite satın alınmış olsa idi, çeşitli sebeplerle arzın talebi karşılayamadığı 13 Şubat 2012 günü yaşanan senaryo çok daha müspet olabilirdi. Talep tarafını yedek kapasite formülü altında kurgularken ele alınması gereken önemli bir husus bu kapsamda kontrat altına alınan talep esnekliğinin hangi sıklıkla talimat alacağıdır. Talimat sıklığında bir limit olmaması programı daha etkili kılmakla beraber, tüketicinin iş modelini aksatarak tüketici yorgunluğu tabir edilen sonuca yol açabilmektedir. Özellikle talep katılımı programının gelişme safhasında bu parametrenin düşük seviyede tutulması makul görünmektedir. Örneğin, senede en fazla 10 defa ve her defasında en fazla 4 saatlik kısıntı öngörülebilir. Bugünkü mevzuat kapasite piyasası içermemekle beraber, yedek kapasitenin Bekleme Yedekleri ve Bölgesel Kapasite Kiralama yan hizmetleri kapsamında kontrat altına alınmasına izin vermektedir. Talep tarafının Bölgesel Kapasite Kiralama hizmeti verebilmesi için kanun değişikliği gerektirmektedir. Bekleme Yedeği konsepti ise esas olarak farklı bir amaçla tasarlanmış olmakla beraber, yönetmelik değişikleri ile talep tarafınının katılımına açık hale getirilebilir. 3 Geçiş döneminde Bekleme Yedeği formülü altında yapılacak pilot ihale çalışması, talep tarafı programının temellerini tesis etmek için faydalı olacaktır. Böyle bir uygulama örneğin 2014 kışı ve/veya 2014 yazı için yapılabilir. 4 Orta vadede kanun değişikliği ile Bölgesel Kapasite Kiralama yan hizmetine tüketim tesislerinin dahil edilerek talep tarafı katılımı için daha doğal bir platform oluşturulması amaçlanmalıdır. Bölgesel Kapasite Kiralama ihalelerine talep tarafının üretim tarafı ile aynı şartlarda katılımının da değerlendirilmesinde fayda görülmektdir. 5 Dönemsel olarak kontrat altına alınacak yedek kapasite hedeflerinin belirlenmesi için kalıcı bir çalışma grubu oluşturulması faydalı olacaktır. Bu aktiviteyi arz güvenliği kapsamında düşünmek doğal görünmektedir.
iv. Talep Yönetimi Lisansı Bugünkü düzenlemede, tüketici esnek talebini değerlendirmek için piyasaya portföyünde yer aldığı tedarikçi kurum üzerinden katılabilmektedir. Talep esnekliğini ortaya çıkarmak ve değerlendirmek ise tedarikçi kurumların temel fonksiyonu ya da uzmanlık alanı değildir. Bunun talep katılımı için ifade ettiği sonuç oldukça önemli görünmektedir. Mevzuat izin verdiği halde talebin GÖP ve DGP ye katılmamış olması, tedarikçilerin talep katılımının standard olmayan iş modeline isteksiz yaklaştıkları şeklinde yorumlanabilir. Ayrıca daha önce de belirtildiği gibi, tedarikçilerin talep katılımı hakkında finansal motivasyon eksikliği olduğu anlaşılmaktadır. Özellikle görevli dağıtım şirketlerinin gelirlerinin kısmen önceden belirlenmiş olması, bu şirketlerin karlılıklarını arttırmak için yenilikçi iş modellerine yatırım yapma motivasyonunu köreltmektedir. Aracı şirketlerin olası ataleti, talep katılımı gibi stratejik öneme sahip bir uygulamaya engel olmamalıdır. Bu doğrultuda piyasa sistemine Talep Yöneticisi adı altında, yalnızca talep esnekliğini birleştiren ve değerlendiren piyasa katılımcıların dahil edilmesinin önemli katkısı olması beklenebilir 4. Talep esnekliğinin piyasa ulaşması için alternatif kanallar yaratılmasının beklenen faydalarından biri geniş bir Talep Yöneticisi havuzunun talep katılımının tüketici için en iyi şartlarda gerçekleşmesine katkısıdır. Talep Yöneticileri tedarikçi şirketlere nazaran daha odaklı olacakları için teknik yeterliliği yüksek operasyonel modelleri hızla geliştirebilirler. Öte yandan tedarikçi şirketler doğrudan Talep Yöneticisi lisansına sahip olmakla beraber, kendi programları için diğer Talep Yöneticilerini dış kaynak olarak kullanmayı, ya da bunları zaman içinde kendi bünyelerine katmayı ekonomik olarak daha avantajlı bulabilirler. Dolayısı ile Talep Yöneticilerinin tedarikçilerle olan ilişkisinin rekabetten çok çözüm ortaklığı şeklinde gelişmesi olası görünmektedir. Her ve karda, Talep Yöneticilerinin talep katılımının gelişmesinde önemli bir katalizör rolü oynaması beklenebilir. Talep katılımının tedarikçilerin tekeline bırakıldığı bugünkü mevzuatta, bu katılımdan doğan piyasa ödemelerinin hem tedarikçi kurumu hem de tüketiciyi motive edecek şekilde bölüştürülmesi düzenleme ile sağlanabilir. Tüketicinin kendi talep yöneticisini seçebildiği bir mevzuatta ise böyle bir düzenlemenin gerekli olup olmadığı incelenmelidir. Talep Yöneticilerinin piyasa katılımcısı olması tüketicilerin tedarikçilerinin dışında ikinci bir piyasa katılımcısının portföyünde yer alabilmesi sonucunu ortaya çıkarır. Talep Yöneticilerinin Gün Öncesi Piyasasına katılması durumunda, talep katılımının tedarikçileri dengesizliğe sokmaması sağlanmalıdır. Bu yapının işleyişinde Talep Yöneticilerinin portföylerindeki tüketicileri PMUM la beraber ilgili tedarikçi kurumlara da bildirmesi ve tedarikçi kurumların bu bilgileri onaylaması gibi hususlar göz önünde tutulmalıdır. Özet olarak: 6 Bağımsız Talep Yöneticilerinin talep katılımının gelişmesine katkı sağlayacağı görülmektedir. Talep Yöneticilerinin piyasa katılımcısı olması kanun değişikliği gerektirmektedir. 4 Talep Yöneticisi kavramını PJM gibi öncü piyasalarda curtailment service provider adı altında görmekteyiz.
7 Talep tarafının DGP ve yan hizmetlere Talep Yöneticileri üzerinden katılmasının sistemin bugünkü işleyiş esaslarında radikal değişiklik gerektirmediği mütalaa edilmektedir. Talep Yöneticilerinin GÖP e katılımı ise tedarikçilerin dengesizlik maliyetleri ve talep düşümü tekliflerinin değerlendirilme esasları göz önüne alınarak düzenlenmelidir. B. Katılım Miktarının Ölçümü Talep Tarafı Katılımının en önemli teknik bileşenlerinden biri talimat üzerine tüketimdeki azalmanın ölçümüdür. Konunun özel dikkat gerektirmesinin sebebi ise talep katılımının, alışılagelmişin dışında, verilen bir hizmetin değil kullanılmayan bir hizmetin fiyatlandırılmasına dayanmasıdır. Talimat üzerine belli bir saatte yapılan tüketim kısıntısının miktarı, o saatte içinde tüketilen enerji ile talimat alınmaması halinde tüketilmiş olacak enerjinin arasındaki farktır. Tüketilen enerji sayaç ile ölçülebilirken, talimat alınmaması olması gibi farazi bir şart altında tüketilmiş olacak enerjiyi ölçmek mümkün değildir. Dolayısı ile bu miktar ancak tahmin edilebilir. Bu tahmine Temel Tüketim (TT) değeri denmektedir. TT değerini belirlemek için değişik tahmin teknikleri kullanılabilir. Ancak hiç bir tekniğin hatasız tahmin garantisi veremeyeceği kabul edilmelidir. Bu kabul altında, kullanılan TT tekniğinin mümkün olduğunca doğru ve kolay anlaşılabilir olması, makul bir haberleşme ve hesaplama yükü gerektirmesi, ve istismara açık olmaması amaçlanmalıdır. Dünyadaki talep katılımı uygulamalarında kullanılan TT tahminleri arasında high X of Y, üstel ortalama ( exponential averaging ), talimat öncesi/sonrası tüketim, ve regresyon yaklaşımları öne çıkmaktadır. PJM de 2013 te yapılan düzenleme değişikliklerine temel teşkil eden detaylı bir çalışmada 5, kullanımda olan teknikler arasında high X of Y yaklaşımının yukarda belirtilen dört kriter altında en iyi sonucu verdiği ifade edilmiştir. Bu teknikte bir saate ait TT değeri, eğer varsa talep katılımı yapılmış olan saatler gözardı edildikten sonra, son Y benzer günün en yüksek X tüketim değerinin aritmetik ortalamasıdır. Örneğin, gerçekleşmiş tüketimi olan aşağıdaki tablodaki gibi olan bir tüketim noktasının bir 20 Temmuz Çarsamba için high 4 of 5 uygulaması altında oluşan TT değerleri gene aynı tablonun sağ sütunda verilmiştir 6. Saat 12/7 Salı 13/7 Çarşamba 14/7 Perşembe Gün 15/7 Cuma Gerçekleşen Tüketim 18/7 Pazartesi 19/7 Salı 20/7 Çarşamba TT...... 12:00-13:00 10 MWh 10 MWh 10 MWh 10 MWh 10 MWh 10 MWh 13:00-14:00 10 MWh 12 MWh 12 MWh 12 MWh 10 MWh 11.5 MWh 14:00-15:00 10 MWh 10 MWh 12 MWh 12 MWh* 12 MWh 10 MWh 11 MWh (*kısıntı talimatı)...... 5 PJM empirical Analysis of Demand Response Baseline Methods, KEMA, Nisan 2011. 6 Bu örnekte benzer gün tanımlanırken 3 gün tipi (hafta içi, Cumartesi, ve Pazar) kabul edilmiştir.
High X of Y yaklaşımının tahmin başarısı X/Y oranının 0.4 ile 0.8 arasındaki değerleri için en yüksek olmaktadır. Yukarıdaki örnekte ele alınan high 4 of 5 tekniği PJM deki Economic Load Response programlarında kullanılmaktadır. Her TT hesaplama yönteminin bir tahmin hatası olduğu düşünüldüğünde bu hatanın tanınması ve yönetilmesi gerektiği ortaya çıkmaktadır. ABD enerji sektörünün düzenleyicisi Federal Energy Regulatory Commission (FERC), kabul edilebilir TT (Customer Baseline, CBL) yöntemleri olarak ortalama hatası pratikte sıfır seviyesinde olan, hata değişkenliği ise RRMSE (Relative Root Mean Square Error) ölçüsüne göre 0.2 (%20) değerini geçmeyen yaklaşımları tanımıştır 7. RRMSE belirlenen bir gözlem penceresi içerisinde oluşan tahmin hatasının ikinci momentinin karekökünün ortalama tüketim değerine olan oranıdır. Yani: ( ) formülü İle ifade edilebilir. Burada: İfade etmektedir. FERC, talep katılımı uygulamalarında en düşük RRMSE veren TT yönteminin kullanılmasını öngörmektedir. Eldeki hiçbir TT yöntemi ile %20 nin altında RRMSE değeri elde edilemeyen tüketim noktaları ise, tüketim düşümünün sağlıklı bir şekilde ölçülemeyeceği gerekçesi ile talep katılımı programı dışında kalmaktadır. Prensip olarak TT yaklaşımlarının doğruluklarını arttırmak için dinamik ayarlamalar yapılabilir. Örneğin, PJM de kullanılan SAA (Symmetric Additive Adjustment) yönteminde günün ilk saatlerinde gerçekleşen tüketim ile TT değeri arasındaki fark günün gelecek saatlerine yansıtılarak o gün yeni TT değerleri elde edilmektedir. Bu, öğleden önce tüketimin TT değerinden 1 MW yüksek çıkması durumunda öğleden sonraki TT değerlerinin 1 MW arttırılmasını ifade eder. İdeal şartlarda tahmin başarısını arttırsa da, böyle bir yaklaşımın suistimale açık olduğu görülmektedir. 7 FERC Order 745, Mart 2011.
Talep kısıntısının ölçümünde tahmin hatasının düşürülmesi kadar suistimalin önlenmesi de esastır. Yani tüketicinin stratejik bir tüketim kurgusu izleyerek tüketimindeki azaltmayı olduğundan fazla gösterebilmesinin önüne geçilmelidir. Örneğin, yukarıdaki paragrafta anlatılan SAA uygulamasında tüketici talimat alacağı günlerin ilk saatlerinde tüketimini artırarak daha sonraki saatlerde kısıntıya gitmeden gelir sağlayabilir. Bu tür suistimaller özellikle talimatın tüketiciye saatler öncesinden verildiği durumlarda söz konusudur. Tersiyer yedek kapsamında 15 dakika öncesinden alınan bir talimata cevaben yapılan kısıntının ölçümünde talimat anındaki tüketim esas alındığı takdirde, hem uzlaşmaya esas talep düşümü ile sistemin anlık ihtiyaçları birbiri ile uyumlu olacak, hem de zamanlamadan dolayı tüketici manipülasyonu mümkün olmayacaktır. Dolayısı ile talep tarafının Gün Öncesi Piyasasına katılımında istatistiksel Temel Tüketim (TT) değerinin, Dengeleme GüçPiyasasası katılımında ise talimat öncesi tüketim değerinin referans alınması tercih edilebilir. Yedek kapasite ihaleleri kapsamında verilen talimatların sonucunun ölçülmesinde ise izlenecek yöntemin talimatın ne kadar önceden verilmiş olduğuna göre belirlenmesi uygun görünmektedir. C. Uzlaşma ve Cezai İşlemler Talep katılımı içeren piyasa işlemlerinin yer aldıkları piyasanın genel kuralları çerçevesinde uzlaştırılması, talep katılımının anlaşılmasına ve dolayısı ile penetrasyonuna yardımcı olacaktır. Bu strateji belgesinin hedefleği Gün Öncesi ve Dengeleme Güç Piyasalarında, ve Yan Hizmetler Yönetmeliğinde uzlaşma esasları bellidir. Talep katılımının uzlaştırılmasının üretimin uzlaştırılmasından temel farkı talep düşümünün ölçümündeki belirsizliklerden kaynaklanmaktadır: Bir üretim tesisinin üretimi sayaçlarca yüksek bir çözünürlükte ölçülebilirken, Temel Tüketim değeri talep düşümünün ölçümü için sadece tahmini bir referans oluşturmaktadır. Eğer Temel Tüketim değeri mutlak doğru olarak kabul edilir ve bu değerden her sapma cezai işleme tabi tutulursa, tüketici hemen hemen her talimat sonucu cezaya girer. Dolayısı ile uzlaşma kapsamında da, tüketim düşümünün ölçümündeki belirsizliğin adaletlilik prensibinden ödün vermeden yönetilmesi gerekmektedir. Dünyadaki uygulamalara bakıldığında, ABD de Temel Tüketim (customer baseline) referans alınarak ölçülen tüketim düşümünün teklif edilen düşüm miktarından %20 veya daha altında sapması halinde teklif edilen düşümün yerine geldiğinin kabul edildiği, aksi takdirde %20 nin üzerindeki sapma miktarının cezai işleme tabi tutulduğu görülmektedir. Bu genel prensibin Türkiye sistemi için de makul göründüğü, ve bahsi geçen yüzdesel limitin zaman içinde analitik bir çerçeve içerisinde belirlenebileceği düşünülmektedir.
5. Hedefler Yukarıda genel hatlartı ile tanımlanan talep katılımı çerçevesinin kontrollü olarak devreye girmesi için 4 aşamalı bir yol haritası düşünülmektedir. Bu aşamalardan 1. Faz 2013 yazı için DGP kapsamında bir proof of concept çalışmasını; 2. Faz 2014 kışında talep katılımını DGP nin doğal işleyişine katarken, aynı zamanda yan hizmet anlaşmaları için model oluşturacak bir ön çalışmayı; 3. Faz Talep Yöneticileri ve talep tarafının Bölgesel Kapasite Kiralama ihalelerine katılabilmesi için gerekli kanun değişikliklerini; ve 4. Faz Talep Yöneticilerinin Gün Öncesi Piyasasında yer alması için gerekli düzenlemeleri içermektedir. Önceki bölümlerde çerçeve içine alınan hedeflerin hangi aşamalarda gerçekleşmesinin öngörüldüğü aşağıda açıklanmıştır. A. Faz 1: Yaz 2013 1 2 Hedef: Bu aşamada 2013 yazı için DGP kapsamında yapılacak bir çalışma vasıtası ile talep katılımının yaz puant talebinin azaltılmasındaki potansiyel rolünün gösterilmesi planlanmaktadır. Bu çalışmanın aynı zamanda tüketicinin sağladığı gelir için sembolik de olsa somut bir emsal oluşturması amaçlanmıştır. FAZ 1 Talimat zamanı Talimat süresi Talimat sıklığı Ölçüm Referansı Ceza Ödeme Çerçevesi DGP 15 dakika öncesi En fazla 2 saat En fazla 2 gün Temel Tüketim Yok Enerji (DGP) Yöntem: Tüketicilerin talep katılımı hakkında bilgilendirilmesi süreci başlatılacaktır. 2013 yaz puantının oluşması beklenen bir tarih aralığı belirlenecek ve bu aralıkta talep katılımı yapmaya gönüllü tüketicilerden bir test grubu oluşturulacaktır. Test grubundaki tüketiciler tedarikçileri üzerinden dengeleme birimi olarak kayıt edilecektir. Bu süreçte MYTM tarafından belirlenen asgari yük alma teklifi limitinin tüketim tarafı için 1 MW olarak uygulanması öngörülmektedir. Test grubundaki tüketicilerden DGP talimatları çerçevesindeki esnek taleplerini belirlemeleri istenecektir. Bu yönde tüketicilere teknik destek sağlanmasının faydalı olacağı düşünülmektedir. Tüketicilerden esnek taleplerini, belirlenen zaman aralığında en fazla 2 gün ve günde en fazla 2 saat olmak üzere, kendilerine bildirilecek bir fiyat ile (örneğin 200 TL/MWh) DGP de yük alma teklifi olarak sunmaları beklenecektir.
Tüketicilerin teklif saati ve teklif fiyatı tekliflerinin DGP de kabul edilmesi ihtimalini yüksek tutacak şekilde belirlenecektir. Olası talimat zamanı önceden tüketiciye bildirildiği için, tüketimdeki azalmanın ölçümünde Temel Tüketim değeri referans alınması uygun görünmektedir. Bu değerin oluşturulması için ilgili tüketicilerin saatlik tüketimleri tercihan 4 hafta öncesinden okunmaya başlanacaktır. Bu pilot çalışmada, katılan tüketicilerin piyasada kabul edilen tekliflerindeki tüketim düşümünü gerçekleştirememeleri halinde cezai işlem uygulanmayacaktır. B. Faz 2: Sonbahar 2013/Kış 2014 1 2 3 5 Hedef: Bu aşamada, 2014 Kış döneminde talep katılımının DGP döngüsüne katılması, ve arz güvenliği kapsamında bekleme yedeği olarak kontrat altına alınması için bir ön çalışma yapılması amaçlanmaktadır. FAZ 2 Talimat zamanı DGP 15 dakika öncesi Yan Hizmetler (Bekleme Yedeği) 15 dakika ile 12 saat (gün öncesi) arası Talimat süresi 1 saat 1 saat ile 4 saat arası Talimat sıklığı Ölçüm Referansı Teklif kabulüne göre Talimat Öncesi Tüketim En fazla 5 gün (Kış 2014 döneminde) Talimat zamanına göre Temel Tüketim veya Talimat Öncesi Tüketim Ceza Yok Yok Ödeme Çerçevesi Enerji (DGP) Kapasite + Enerji (Yan Hizmet Anlaşması) Yöntem: DGP katılımı: Tüketicilerin kendi yük alma tekliflerinin miktarını, saatini, ve fiyatını kendilerinin belirlemesi öngörülmektedir. Ayrıca talep düşümünün ölçüm esaslarının mevzuatta açıkça tanımlanmasının, ve talep tarafına DGP kapsamında verilen talimatların en az 1 saat süreli olmasının değerlendirilmesinde fayda görülmektedir. Yan Hizmetler: Yaz 2013 döneminde Yan Hizmetler Yönetmeliğinin talep tarafının Bekleme Yedeği olarak kabul edilmesi yönünde revize edilmesi, Arz güvenliği çerçevesinde elektrik sisteminin mevsimsel yedek kapasite ihtiyacını değerlendirmek üzere bir çalışma grubunun kurulması, ve 2013 sonbaharında 1 Aralık 2013-31 Mart 2014 dönemi için bir Bekleme Yedeği ihalesi açılması öngörülmektedir.
İhale edilen kapasite miktarı belirlenirken, ihalenin bu aşamada arz güvenliğinden çok talep tarafı katılımı için bir ön çalışma olduğu göz önüne alınmasında, ve ihaleye üretim tarafının da dahil edilmesinin avantaj ve dezavantajlarının değerlendirilmesinde fayda görülmektedir. Teklifi kabul edilen tüketim noktalarının 1 Aralık 2013-31 Mart 2014 aralığında bir defaya mahsus verilecek bir test talimatı ile teklif ettikleri kapasite miktarını doğrulamaları bu ön çalışmanın amaçlarına ulaşmasına katkıda bulunacaktır. İhale edilen yan hizmetin bazı teknik parametrelerinin olası değerleri yukarıdaki tabloda yer almaktadır. C. Faz 3: 1 2 3 4 5 6 Hedef: Bu aşamada ölçülen tüketim düşümünün teklif veya yan hizmet anlaşması ile taahhüt edilen tüketim düşümünden %20 veya daha fazla sapması halinde cezai işlem uygulanmaya başlanması planlanmıştır. Ayrıca talep tarafının Bölgesel Kapasite Kiralama ihalelerine dahil edilmesi ve Talep Yöneticilerinin piyasa katılımcısı olabilmesi için gerekli kanuni düzenleme de bu aşamada öngörülmektedir. FAZ 3 Talimat zamanı DGP 15 dakika öncesi Yan Hizmetler (Bekleme Yedeği ve Bölgesel Kapasite Kiralama) 15 dakika ile 12 saat (gün öncesi) arası Talimat süresi 1 saat 1 saat ile 4 saat arası Talimat sıklığı Teklif kabulüne göre Yılda en fazla 10 gün Ölçüm Referansı Talimat Öncesi Tüketim Talimat zamanına göre Temel Tüketim ya da Talimat Öncesi Tüketim Ceza %20 sapmanın üzerine %20 sapmanın üzerine Ödeme Çerçevesi Enerji (DGP) Kapasite + Enerji (Yan Hizmet Anlaşması) D. Faz 4: 1 2 3 4 5 6 7 Hedef: Bu aşamada talep katılımının bağımsız Talep Yöneticileri aracılığı ile Gün Öncesi Piyasasına girebilmesi için gerekli düzenlemenin yapılması öngörülmektedir.
FAZ 4 DGP Yan Hizmetler (Bekleme Yedeği ve Bölgesel Kapasite Kiralama) GÖP Talimat zamanı 15 dakika öncesi 15 dakika ile 12 saat (gün öncesi) arası Gün Öncesi Talimat süresi 1 saat 1 saat ile 4 saat arası 1 saat Talimat sıklığı Teklif kabulüne göre Yılda en fazla 10 gün Teklif kabulüne göre Ölçüm Referansı Talimat Öncesi Tüketim Talimat zamanına göre Temel Tüketim ya da Talimat Öncesi Tüketim Temel Tüketim Ceza %20 sapmanın üzerine %20 sapmanın üzerine %20 sapmanın üzerine Ödeme Çerçevesi Enerji (DGP) Kapasite + Enerji (Yan Hizmet Anlaşması) Enerji (GÖP) 6. Ekler