Cari Açığa Çözüm: Yerli Teknoloji ve Yerli Kömür mü? Gazetemiz yazarlarından Haluk Direskeneli ile Termik Santraller ve Kömür le başlayan sohbetimizi Enerji Piyasalarımızda Yatırım ile sürdürdük. Haluk Direskeneli kimdir? Ankara'da doğdu. Ankara Atatürk Lisesini 1968'de, ODTÜ Makina Mühendisliği bölümünü 1973 yılında bitirdi. Üniversite mezuniyetinden itibaren, önce kamu, sonra özel sektör ve ABD Türk yabancı ortaklıklarda (B&W, CSWI, AEP, Entergy) çalıştı. Termik santral temel/ detay tasarım, imalat, pazarlama, teklif, satış ve proje yönetimi konularında görev aldı. Bugüne kadar termik santral tasarım yazılımları konusunda yerli piyasaya, mühendislik frmalarına, yatırımcılara ve üniversitelere danışmanlık verdi. MMO ve ODTÜ Mezunları Derneği Enerji Komisyonları üyesi. Ekonomik Çözüm gazetesinde Enerji ve Opera konularında köşe yazıları yazıyor. Merhaba Sayın Direskeneli, yaklaşık iki yıldır termik santraller, kömür ve bunlara ilişkin teknolojiler konularında Ekonomik Çözüm de yazılar yazıyorsunuz. Yazılarınızın ilgiyle okunduğunu da biliyoruz. Ancak bir söyleşi yaparak gerek konu ile ilgilenenlere gerekse akademik dünyaya bir mesaj verelim istedik. Bu nedenle sizinle bir söyleşi gerçekleştirelim dedik ve teklifmizi kabul etiniz. Bu söyleşiye zaman ayırdığınız için size teşekkür ediyor ve sorularıma başlıyorum. Son otuz yıldır gündemde olan önemli konulardan biri de özelleştirme konusu. Her özelleştirmeden sonra ucuza giti haberleri basında sıkça yer alır. Ancak gerçek fyatın ne olduğu konusunda bir türlü görüş birliği sağlanamaz. Bu çerçevede bir makina mühendisi olarak sorayım size Termik santrallerin özelleştirme satış fyatı nasıl bulunur? Termik santrallerin özelleştirmede ortaya çıkacak fyatları hakkında ön tahmin yapmak mümkündür. Bunun için yatırımcı ileriye dönük olarak çok sayıda kabuller (varsayımlar) yapmak zorundadır. Bu kabuller için çok sayıda tecrübeli uzman kullanmak, onların öngörülerini bir araya getirmek, onların tahminleri, kabullerini derlemek, sonunda kendi hesabını yapmak zorundadır. Her yatırımcının hesabı farklıdır, sadece kendi hesabınızı yapmazsınız, rakiplerinizin de hesabını tahmin etmek zorundasınız. Bu bir nevi John Nash- Oyun Teorisi uygulamasıdır. Nedir bu kabuller? En az 10-yıllık ileriye dönük elektrik piyasası birim elektrik satış fyatı. Geçmiş yılların ileriye dönük öngörü hesabıyla bulunur. Aynı şekilde santral girişi yakıt fyatı, kömür geliş fyatı, doğalgaz giriş fyatı önemlidir. Yakıt fyatı birim milyon British Thermal Unit (MMBTU) olarak verilir. Peki, hangisini esas alacağız, kömür mü doğal gaz mı?
ABD risk analistleri 7.00 ABD Doları/ MMBTU noktasını kritik olarak bulmuşlar. Yakıt fyatınızın size mevcut maliyeti $7.00 üstünde ise kömüre dönün, altında ise doğalgaz kullanmanız uygun olur. Kaya gazı (Şale-Shale) üretimi sayesinde ABD iç piyasasında doğal gaz fyatı 3.50 ABD Doları/MMBTU, bizde şu anda ithal doğalgaz geliş fyatı 10.00-11.00 ABD Doları/MMBTU. Yani biz son derece pahalı ithal yakıt kullanıyoruz. Bu durum üretim maliyetlerimizi etkiliyor. Pahalıya mâl ediyoruz. Uluslararası piyasalarda rekabet edemiyoruz. Cari açığımız açılıyor, açılıyor. Sebep buysa çözüm de kolay, yani cari açığı ucuz enerjiyle azaltabiliriz? Şu anda kullandığınız yıllık doğalgaz ithal rakamını azaltabilirseniz o zaman azalacak. EPDK 2013 doğalgaz ithalat tahmini 47.6 milyar standart m3. Fiyatlar artık saklı gizli değil. Rus doğalgazının Almanya sınırında Eylül-2013 teslim fyatı 10.90 ABD Doları/ MMBTU (veya 415 ABD Doları/1000 Sm3). Bize verilen fyat bu rakamın altında değil. Rakamları hesaplamayı ekonomistlere- fnansörlere bırakayım, ama sonuçlar çok büyük. Doğalgaza alternatif oalrak herhalde kömürü önereceksiniz. Peki, kömür fyatları nedir? İthâl kömürün metrik ton başına 6000-6600 kcal/kg Alt ısıl değerde şu anki fyatları FOB 85 ABD Doları civarındadır. FOB- yani maden limanı çıkış fyatı, Güney Afrika, Avustralya, Kolombiya teslim fyatlarıdır. Üstüne gemi taşıma navlun, bekleme, giriş rüsum vergi rakamlarını da ekleyin. Bu rakam ABD Doları / MMBTU biriminden kıyaslanır. ABD Doları / MMBTU biriminden bugünkü ithâl kömür fyatları nedir? Metrik ton başına 85 ABD doları spot piyasa fyat yaklaşık 3.57 ABD Dolar/MMBTU rakamını verir. İthal kömür spot piyasa fyatları sabit kalır mı? Hayır, spot piyasa fyatları hep dalgalanır, yakın geçmişte ithal kömür için metrik ton başına 165 ABD Doları fyat rakamlarını gördük. Avustralya madenlerini sel bastı, Güney Afrika'da demiryolları bozuldu, piyasaya kömür girişi azaldı fyatlar yükseldi. ABD Kaya (şeyl) gazı üretimi artı, ABD iç piyasası gaza döndü, fazla kömürü dünya piyasalarına verdiler, kömür fyatları düştü. Adeta bir kumar gibi, değil mi? Evet, bir kumar gibi, hem de devamlı bir kumar. Ancak iş hayatı/piyasalar kumar kaldırmaz. Yaptığınız yatırımda mümkün olduğu kadar belirsizliği kaldırmak- yok etmek zorundasınız. İş âleminin insanları belirsizliği sevmez, belirsizliği derhal fyatlandırır. Peki, iç piyasada kömür fyatları hangi seviyelerde? Bizim kömürümüzün alt ısıl değeri düşük. 1000-2000-3000 kcal/kg alt ısıl değerlerdeyiz. Bu kömür için tasarım kolay değil. Ancak kömürle çalışan, tasarımı ispatlanmış termik santrallerimiz var. Afşin-Elbistan-B, SeyitÖmer, Soma, Kangal santrallerimiz uzun yıllar yerli kömür ile çalışıyorlar. Tasarımları ispatlanmış santrallerde yakılan yerli kömürün santral teslimi fyatları bugün yine MMBTU üstünden fyatları 1.50-2.50 ABD Doları fyatı eşdeğeridir. Bu fyat zaman içinde fazla değişmez. Yani yerli kömürde fyat istikrarı var mı?
Evet, yerli kömürde fyat istikrarı var! Yerli kömür hem ucuzdur, hem fyat istikrarı vardır. Ancak o kömürü kullanacak- yakacak termik santralin ilk kurulum masrafı biraz yüksektir, özel tasarım gerektirir. Özel tasarım neden pahalı? Her ülkenin tasarım mühendisleri kendi kömürlerine uygun termik santral tasarımlarını kendileri yaparlar. Eskiden bu işler- uzun süreli- pahalı- şirket sırrı- mühendislik çalışması gerektiriyordu. Son yıllarda akademisyenlerin piyasa şartlarında hazırladıkları kapsamlı yazılımlarla iş kolaylaştı. Bugün Kore- Çin- Hindistan yazılımcıları- tasarımcıları hep aynı yazılımları kullanıyorlar. Biraz teknik bir soru olacak ama termik santral tasarımı nasıl yapılır, söyleyebilir misiniz? Kömür giriş analizini giriyorsunuz, kapasite Mwe, ton/saat, buhar basıncı, buhar sıcaklığı, soğutma sistemi, ortam sıcaklığı, belirliyorsunuz. Termik santral buhar kazanı belirliyorsunuz. Tasarım yazılımı Dönüşümlü Akışkan yatak, pülverize kömür, Entegre Gazifkasyon, size çeşit çeşit seçenekli çözümler veriyor, ekipman listesi, ve tahmini piyasa fyatlandırması yapıyor. Gelelim tekrar özelleştirme konusuna, bir özelleştirmede kabul edilebilir geri ödeme süresi nedir? Her ülkenin iç piyasa basit Hazine faizi oranları, enfasyon üstünde faiz kazanç rakamları bellidir. Yatırımcı hesabını yapar, yatırdığı parayı belirli bir kısa sürede geri almak ister. Bu makul kısa süre bizim ülkemizde 4-5 yıldır, en fazla 10 yıldır. Herhalde sizde kabul edersiniz ki 10-yıldan fazla bir geri ödeme bizim piyasalar için pek kabul edilebilir durum değildir. Özelleştirmenin topluma faydası konusunda neler dersiniz? Yani bu süreçten toplum sizce bir şeyler kazanır mı? Önemli olan yatırımcının çevre halkına getireceği istihdam imkânlarıdır. Çevre kirliliğini önlemek / azaltmak için yapacağı yeni rehabilitasyon yatırımlarıdır. Yazılarınızda sık sık yerli teknoloji kullanımına atıfta bulunuyorsunuz. Yurdumuzda termik santral yapımı konusunda çalışan frma var mı? Türkiye de bugün en az kesin 5 tane, belki 10 tane termik santral tasarımını, malzeme satın alma, imalat, montaj ve işletmesini yapacak yerli frma vardır. İzmir bölgesinde uzun yıllar çalışan- şu anda tecrübelerini diğer frmalara aktarmış çok tecrübeli- çok değerli frmanın piyasadan çekilmesi, benim için hep hüzün kaynağı olmuştur. Bunu duyduğumuza hem sevindik hem üzüldük. Yani yerli frmaların olması sevindirici ama piyasadan çekilmeleri de üzücü. Gelelim elektrik enerjisi konusuna. Bu konuda neler dersiniz? Elektrik enerjisinin ucuz, kaliteli, zamanında ve güvenilir şekilde temini ülke yönetimlerinin en öncelikli, en önemli konusudur. Ne kadar çok elektrik üretirseniz o kadar çok üretim yaparsınız. O kadar çok ekonomik büyüme sağlarsınız. Daha çok aş- iş- istihdam- değer üretirsiniz. Siyasi irade istikrarlı büyüme ile yerini sağlamlaştırır. Ekonomik büyüme sağlayamayan siyasi irade iktidarda kalamaz. Bu durumda ABD eski başkanlarından Bill Clinton'nun meşjur lafı akla geliyor, değil mi?
Evet, it's the economy, stupid (1992), - yani iktidarda kalmak ekonomi ile mümkündür. Lâfı ağzımdan aldınız. Enerji piyasalarımız için büyüme önerileriniz nedir? Enerjinin ulusal ve kamusal çıkarları gözeten bir serbest piyasa anlayışı, planlama ve yönetimi önem kazanmaktadır. Enerji yatırım planlamaları, bir ülkenin geleceğini, refahını ve aynı zamanda krizlerini de belirlemektedir. Öncelik yerli- öz kaynaklarımızın, yani yerli kömürün değerlendirilmesi olmalıdır. Yatırımcı yaptığı yatırımı bize/topluma/ yöre halkına çok iyi anlatmalıdır. Yanl konu bir halkla ilişkiler konusudur. Bu da halka daha çok ve doğru bilgi vererek yapılır. Sadece ÇED raporuyla ve EPDK lisansı ile iş bitmez. Yerel halkın onayı mutlaka alınmalıdır. Yanıltma, veya yanlış bilgi verme durumları olmamalıdır. Bu Enformasyon Yüzyılında kimse aptal değil. Gelelim son zamanlarda sıkça duyduğumuz bir başka konuya. Enerjide arz güvenliği, nedir bu güvenlik işi, önemli midir? Enerji az güvenliği en öncelikli konudur. İthal kömür kullanan termik santrallerini Karadeniz kıyısına yapmak bize göre çok risklidir. Boğazlar bu kadar yoğun gemi trafğini kaldıramaz. Limanlar ve boğazlar, sadece kömür gemisi trafğine hizmet vermiyor. Bir zaman sonra Boğazlar ve İskenderun körfezi de bu gemi trafği yükünü taşıyamaz. İskenderun körfezine, Mersin, Adana, Hatay kıyılarına ithal kömür santrali yapma konusunda lisans sınırlaması getirmeliyiz. Evet, ithal kömür termik santrali de lazım ama, işi abartmayalım. Bir de EPDK ya yapılan lisans başvuruları var. Yani herkes bir şeyler yapmak, para kazanmak için lisans peşinde. Yerlisi yabancısı birbirine karışmış durumda. Bu durumu biraz açabilir miyiz? Gerçekten önemli bir konu ve gelişmeler şaşırtıcı. Şu anda abartılı sayıda, konuyu bilen bilmeyen birçok frma, lisans almak için başvurmuştur. Başvuru yapan çoğu frmanın, teknik, ticari, fnansal yeterliliği yoktur. Yerel linyit yakabilecek, yerli mühendislik kapasitesiyle tasarımı yapılmış, yerli imkânlarla imal edilmiş, yerli personel ile montajı yapılmış, yerli personel ile işletilen termik santrallerin sayısını hızla artırmalıyız. Türkiye, kendi enerji piyasasına, kendi yatırımcısı, imalatçısı, akademisyeni, mühendislik ve müteahhitlik hizmetleriyle sahip çıkmalıdır. Yani bu çerçevede yurtiçi frmalar mühendislik yapabilirler. Ancak onlara sağlam yerel mühendislik kadroları gerekir. Yabancı mühendislikle bir yere varılmaz. Her ülke kendi yerel yakıtlarına uygun tasarımını kendi yapar. Enerji piyasasında yatırımcı veya müteahhit olarak çalışacak frmaların, yatırım projelerinin temel mühendisliğini yapabilecek sağlam genç, bilgili ve donanımlı mühendis kadrolarına ihtiyaçları vardır. Kendi mühendislik kadroları olmayan yerli frmaların, ne kadar büyük olurlarsa olsunlar, uzun dönemde enerji piyasalarında başarılı olmaları mümkün değildir. Bir de ÇED Raporu olarak bilinen Çevre Etki Değerlendirme Raporları var. Bunlar hakkında ne dersiniz? Öncelikle kamuoyu bu ÇED raporlarına ve EPDK lisans detaylarına rahatlıkla ulaşabilmeli. Kim ne yapmış, ne almış, ne vermiş, bilinmeli! Kamuoyu şefafık ister, saydamlık ister. Detaylarda, proje gelişim raporlarında, aylık güncellemeler yapılmasını sağlamalıyız. EPDK bir lisans veriyorsa çok iyi değerlendirme yapması lazım. Lisans alan frma piyasadan kolayca fnansman da bulabilmeli. Lisans bir anlamda projeyi bankable (fnansman- borç
para verilebilir) yapabilmelidir. Eğer bu değerlendirmeyi EPDK yapamıyorsa, meslek örgütleri yapar, piyasa yapar. Enerji ile ilgili tüm kurumların çalışmalarında şefaf olmaları, bilgilerin yaygınlaşması, herkesçe erişilebilir ve kullanılabilir olması gerekir. ÇED raporu ve EPDK lisans tadilat başvurularında, sonradan yakıt değişimine, özellikle yerli kömürden ithal kömüre geçişe, abartılı kapasite artırımlarına kesinlikle izin vermemelidir. Enerji verimliliği yatay ve dikey sektörlerde artırmalıyız. Enerji sektörünün özellikle arz politikalarında enerji, verimliliğine özel bir yer vermeliyiz. Enerji verimliliği konusunu enerji sektörünün arz politikaları arasında yer vermeli, enerji verimliliği yatırımlarını enerji sektörü yatırımları arasında saymalıyız. ÇED raporu önemli, anladık ama bunun denetimi nasıl sağlanacak? Yerel Çevre örgütleri, yerel basın, yöre üniversitelerinin çalışmaları, yatırımcının doğru karar vermesi ve yılda 365 gün/günde 24 saat devamlı denetlenmesi için çok önemlidir. Yerel STK örgütleri termik santraller konusunda kendilerini doğal görevli hissetmelidirler. Yatırımcıyı her daim denetleyecek Amasra/ Sinop/ Hatay/ Çanakkale/ Samandağ Çevre Örgütleri benzerlerine, yerel basına, yerel üniversitelerin çalışmalarına ihtiyaç vardır. Devamlı Denetim sadece kamu kuruluşlarına bırakılmaz. Peki, yerli üretim nasıl sağlanır? Daha çok yerli linyit/kömür/ hata biyo-kütle yakan, temiz ve verimli teknoloji kullanan termik santraller inşa etmeli, yeni yazılım ve donanımları kullanarak kendimiz tasarımlarını yapmalı, kendimiz imal etmeli, kendimiz monte etmeli, kendimiz çalıştırmalı ve işletmeliyiz. Daha çok yerli imkânı, yerli mühendisliği, yerli tasarımları kullanmalıyız. Daha çok sayıda rüzgâr santrali, güneş santrali, yenilenebilir enerjiler, hidrolik santraller inşa etmeli, yeni yazılım ve donanımları kullanarak kendimiz tasarımlarını yapmalı, kendimiz imal etmeli, kendimiz monte etmeli, kendimiz çalıştırmalı ve işletmeliyiz. Güneş, rüzgâr ve diğer teknolojik gelişmeler hep aynı yönü işaret ediyor: Yenilenebilir enerji! Sizce çözüm mü? Mutlaka çözüm, ama yakın gelecekte- bugünden yarına- hemen çözüm olamaz. Çünkü henüz pahalı, çünkü yeni ek yatırımlar lazım. Yenilenebilir enerjilerin depolanması için Pompalamalı Hidro Elektrik Santralleri(PHES), ulusal şebekeye bağlanması için gerekli yeni iletim hatları yatırımları için bütçe ayırmalıyız. Küresel ısınmayı azaltmak için lazım. Buraya kadar anlatıklarınızdan görünen o ki söz konusu gelişmeleri yakından takip etmek gerekiyor. Neticede dışa bağımlı bir enerji politikasının sonuçlar malumdur değil mi? Evet, dışa bağımlı bir politika, iplerin sizin elinizde olmaması nedeniyle, cari açığı çok ciddi şekilde artırma potansiyeline sahiptir. Bu durumdan kurtulmanın kısa vadede görünen tek yolu dışa bağımlı yakıt miktarını ve enerji arz güvenliği riskini azaltmaktır. Yerli kaynaklara yönelmeli, ithal doğalgaz ve ithal kömür kullanımını yerli kaynaklarla ikame etmeliyiz. Buna gücümüz var! Sayın Direskeneli, konuyu biraz da akademik, bilimsel çalışmalara getirelim. Üniversiteler bu noktada neler yapabilir? Yabancı tasarımla, yabancı mühendislikle bir yere varılmaz. Üniversitelerimizde genç mühendislerimize, akademisyenlerimize daha çok yüksek lisans, doktora ve doktora sonrası araştırma imkânları vermeli, onlara daha çok yazılım ve donanım sağlamalıyız. Yerli
teknoloji, yerli yakıt kullanımı için üniversitelerimizdeki akademik, bilimsel araştırmalara daha çok araştırma fonları, daha çok para ayırmalıyız. Örneğin enerji enstitüleri var. TÜBİTAK Marmara MAM benzeri akademik bilimsel araştırma kuruluşlarımızın, enerji enstitülerimizin sayısını artırmalıyız. Üniversitelerimize Enerji Enstitüsü, Afşin Elbistan da Linyit/Kömür Yakma Teknolojileri, Alaçatı da Rüzgar Santralleri, Ege Bölgesinde Jeotermal Enerji, Güney Doğu Anadolu Bölgesinde mutlaka Hidrolik Enerji Araştırma Merkezleri kurmalıyız. Bir de istihdam konusu var değil mi? Yani bu işler büyüdükçe istihdama da katkısı olacak. Aynen öyle! Bizim için, iş alemi için önemli olan Türk mühendisine, Türk işadamına, Türk işçisine getireceği artan oranda istihdam imkânıdır. Eğer bir yatırım çevre halkına istihdam imkânı sağlamıyorsa, Türk mühendisine iş, çalışanlarımıza istihdam, Türk işadamına, müteahhidine yeni sipariş- yeni iş imkanı vermiyorsa, bizim o yatırıma toplum olarak ihtiyacımız yoktur. Sayın Direskeneli, artık sonlara geliyoruz, Mersin Akkuyu, Sinop derken soralım bize nükleer santral lâzım mı? Elbete lâzım, ithâl kömür santralleri de lazım. Elektrik ihtiyacının karşılanması için- öncelik yerli ve yenilenebilir kaynaklara verilmekle birlikte- enerji arzı içinde nükleer ve ithal kömür santrallerinin de, makul bir payla yer alması bizce uygundur. Umarız yatırımcı frmalar kendi yerli mühendislik kapasitelerini ve yerli işgücünü sonuna kadar kullanırlar ve yatırımlarını zamanında bitirirler. Son olarak söylemek istediğiniz bir şey var mı? Son sözlerim yine şefafık ve hesap verebilirlik üzerine olacak. Kurumların yaptığı ikili anlaşmaların ticari sır içeren hükümleri belki kamuoyunun yaygın bilgisine sunulmayabilir, ancak hiç bir anlaşma ülke çıkarlarının üzerinde olamaz, enerji konularında hiç bir bilgi bir ülkenin kurumlarından ve yurtaşlarından saklanamaz. Saklansa bile mutlaka günün birinde ortaya çıkar. Ülke çıkarlarını koruma görevi de yalnızca gizlenen anlaşmaları imzalayan kamu görevlilerinin tekelinde olamaz. Bu tekel, bu iletişim yüzyılında eninde sonunda zaman içinde biter. Enerji konuları hepimizin konusudur, hepimiz üstünde düşünmeli ve katkı koymalıyız. Bu çerçevede biraz da sizin alanınıza atıfta bulunarak demeliyim ki bizim işimiz "risk belirlemek, yani İngilizce karşılığı ile risk assesment". Yatırımcıya ve hata daha önemlisi yatırımcıya proje kredisi veren fnansman kuruluşuna yol gösteririz. Güzel haberleri herkes verir, önemli olan zor- güçproblemli kötü haberleri, risk analizini, risk değerlendirmesini, zor çözümleri verebilmek, daha da önemlisi bunları zamanında hata erken verebilmektir. Teşekkürler htp://www.ekonomik-cozum.com.tr/ 2013-10-29