Sürdürülebilirlik Ekseninde Ekonomik Büyüme Politikalarına bir Bakış Doç. Dr. Ahmet Atıl Aşıcı İTÜ İşletme Mühendisliği Bölümü SOMA'DAN SONRA: TÜRKİYE'DE ENERJİ KAYNAKLARI, ÜRETİM VE TÜKETİMİ, ALTERNATİF ENERJİLER, ENERJİ POLİTİKALARI 18 Haziran 2014, İstanbul 1
Sürdürülemez bir ekonomik büyüme modeli Soma Faciası Doğa ve insan haklarının gasbı Kurumsal yapıdaki çöküş 2
Bu yapı sürdürülebilir mi? Sürdürülebilirlik 3 bileşenden oluşur Ekonomik Sürdürülebilirlik Toplumsal Sürdürülebilirlik Ekolojik Sürdürülebilirlik Ekolojik sürdürülebilirlik olmazsa olmaz! 3
Yapı ekonomik olarak sürdürülebilir değildir! Büyürken cari açık veren bozuk bir yapı 2014 1. çeyrek cari açık GSYH nın %7.4 ü 1994 ve 2001 krizleri öncesinden daha yüksek Sebebi ara ve yatırım mallarında dışa aşırı bağımlılık Toplam ithalatın %88 i (Kaynak: GİTES Raporu) 4
Yapı toplumsal olarak sürdürülebilir değildir! Gelir dağılımı her yıl daha da bozuluyor. Ekonomi büyürken istihdam yaratamıyor. 2000 öncesi ortalama %7-8 işsizlik 2002 sonrası ortalama %11 e yükselmiş İş sahibi olan «şanslı» kesimin reel ücretleri artmıyor Emek piyasası gittikçe güvencesizleştiriliyor 5
Yapı ekolojik olarak sürdürülebilir değildir! Ekolojik Ayakizi vs. Biyokapasite Üretim ve tüketim için doğadan talep ettiklerimiz için kişi başına 2.55 hektara ihtiyaç var Oysa sahip olduğumuz doğal kaynakların bize yılda sunabildiği miktar 1.3 hektar Kaynak: Küresel Ayak İzi Ağı, 2012. Biyokapasite Açığı nı 2 yolla kapamak mümkün Varolan stokları tüketerek Orman ve balık stoklarının aşırı tüketilmesi Yurtdışından kapasite ithal ederek Sudan dan tarım için kiralanan topraklar, yurtdışında maden yatırımları 6
Açmazdaki Türkiye Ekonomisi 1995-2009 yılları arasındaki Girdi-Çıktı tablolarından faydalanarak 1995-2002 ve 2003-2009 dönemlerinde Lokomotif sektörler Sektörel dışa bağımlılık oranları Sektörel enerji kullanımı ve CO2 emisyonları Kaynak: http://www.wiod.org/new_site/database/niots.htm 2007 yılında Bu sektörlerin ekolojik ayak izine katkıları ne olmuş? 7
Ekonomik yapıdaki dönüşüm Lokomotif Sektörler-Kod 1995-2002 Büyümeye Katkı CO2 payı Enerji Kullanımı payı (TJ) İthalat Bağımlılık Oranı Finansal Aracılık-c28 5.3 0.1 0.2 0.04 (18) Tekstil-c4 4.1 2.9 2 0.18 (1) Gayrimenkul Faaliyetleri -c29 3.1 0.1 0.3 0.03 (21) Kara ve Boruhattı Taşımacılığıc23 2.2 4 0.4 0.08 (7) Diğer Taşımacılık-c26 1.8 0.4 2.7 0.08 (6) Lokomotif Sektörler- Kod Büyümeye Katkı 2003-2009 CO2 payı Enerji Kullanımı payı (TJ) İthalat Bağımlılık Oranı Gayrimenkul Faaliyetleri -c29 4.1 0.3 0.2 0.04 (19) Kara ve Boruhattı Taşımacılığı-c23 3.9 3.2 2.5 0.09 (5) Makine Ekipman Kiralamac30 2.8 0.1 0.1 0.08 (18) Tekstil-c4 2.6 2.9 3.1 0.21 (1) Finansal Aracılık-c28 2.2 0.1 0.2 0.04 (27) Kamu yönetimi ve savunma; zorunlu SG-c31 1.8 0.4 0.1 0.03 (24) Perakende Ticaret-c21 2.1 0.7 0.5 0.04 (24) İnşaat-c18 1.2 6 4.6 0.13 (5) Posta ve Telekomünikasyonc27 Tarım, Avcılık, Oramncılık ve Balıkçılık-c1 1.2 0.2 0.3 0.06 (33) 1.1 7.3 4.6 0.07 (6) Kağıt ve basım-c7 1.1 0.8 2.6 0.16 (16) Elektrik, Gaz ve Su Dağıtımıc17 0.9 30.4 22.3 0.17 (12) Perakende Ticaret-c21 0.9 0.3 0.2 0.03 (23) Eğitim-c32 0.9 0.2 0.1 0.07 (22) Toplam 25.6 53.1 40.4 Tüm Sektörler 28.6 100 100 Toptan Ticaret-c20 2 0.7 0.7 0.06 (17) İnşaat-c18 1.4 5 4.6 0.17 (4) Tarım, Avcılık, Oramncılık ve Balıkçılık-c1 1.1 6.4 4.5 0.08 (9) Gıda, İçecek ve Tütün-c3 1.1 2.5 2 0.14 (3) Kimyasallar ve kimyasal ürünler-c9 1.1 4.3 4.7 0.20 (10) Ulaştırma Ekipmanları-c15 1.1 0.4 0.6 0.33 (8) Elektrik, Gaz ve Su Dağıtımı-c17 0.9 33.1 26.6 0.22 (6) Toplam 26.4 59.7 50.3 Tüm Sektörler 35.6 100 100 8
Cari Açık ve Biyokapasite Açığı artıyor! 2003-2009 döneminde 15 lokomotif sektör İnşaat ve çoğu inşaatla alakalı sektörler yükselişe geçmiş 1995-2002 dönemine göre ithalata bağımlılık oranı yükselmiş. Enerji ve hurda-demir-çelik ithalatı patlamış 2013 te 100 milyar dolarlık dış ticaret açığının %65 i 2002 yılında enerji ithalatının toplam ithalat içindeki payı %12 den 2013 yılında %22 ye yükselmiş. Bir önceki döneme göre büyümeyi sırtlayan sektörlerin enerji tüketimi ve CO2 salınımları artmış. Bu 15 sektör tüm ekonominin yarattığı ekolojik ayak izinin %82 sinden sorumlu! (2007 yılında) Biyokapasite açığı 2002 yılında 0.76 hektardan 2008 de 1.25 e çıkmış. 9
2023 Vizyonu? 10. büyük ekonomi Peki ama nasıl? Hangi sektörler eliyle? Vizyon da tek strateji dışa bağımlılığı azaltmak Girdi-Tedarik Sistemi (GITES) ve Yeni Teşvik Yasası Stratejik sektörler» Kömür madenciliği» Yerli kömürle elektrik üretimi» Yerli payının arttığı otomotiv» Demir-çelik Dolaylı ve dolaysız birçok teşvik Sürdürülebilirlik bahsi muğlak bırakılmış! 10
Çözülen Kurumsal Yapı Son 10 yılda seçilen ama artık sınırlarına dayanılan büyüme modelini ne pahasına olursa olsun sürdürme inadı varolan düzenlemelerin esnetilmesini, diğer uluslar arası sözleşmelerden bahis bile edilmemesini gerektiriyor! Bozuk ekonomik yapı kurumsal yapının çökmesiyle birleşince facialara davetiye çıkarılıyor. Son bir yıldan birkaç örnek Ocak 2003 ten bugüne Kamu İhale Kanunu 160 tan fazla kez değişti. Mayıs 2013: Tabiatı ve Biyolojik Çeşitliliği Koruma Kanunu Mayıs 2013: ÇED Muafiyet Yasası Şubat 2014: Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu'nda değişiklik (SİT alanları) Nisan 2014: Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği 3. kez değişti Nisan 2014: Kamu Özel işbirliği ile yapılan projelere Hazine garantisi Haziran 2014: Mekansal Planlar Yapım Yönetmeliği vd. Bir soru: Mevcut anlayış ve şartlar altında güvenli bir şekilde nükleer enerji üretmek mümkün mü? 11
İnşaata dayalı büyüme inadı Tükettiğimizden daha çok demir-çelik ve çimento üretiyor, sadece bu 2 sektörde elektriğin %50 sini hoyratça harcıyoruz. Enerji ithalatı cari açığı artırınca, yerli kömüre teşvik vermek yoluna gidiliyor. Maliyeti düşürmek için çevre ve emek standartlarından feragat ediliyor. Daha çok inşaat için imar yasaları deliniyor, ormanlar, sulak alanlar yok ediliyor. Konut fazlası Yama Mütekabiliyet Yasası ile yabancıya satış Merkez Bankası na faiz baskısı Sorulmayan soru: Bu sektörlere gerçekten mecbur muyuz? 12
Kömür Tuzağı 10. Kalkınma Planı (2014-18) Öncelikli hedef Yerli kömür kaynaklarının özel sektör eliyle elektrik enerjisine dönüştürülmesi KP e göre elektrik talebi 2018 de 2012 ye göre %41 artacak ve 341 GWh ye çıkacak, bunun için kurulu gücün 57 bin MW den 78 bin MW ye çıkması gerek! 80 adet yeni kömürlü termik santral planı gerekli!!! Abartılı tahminler gereksiz yeni enerji santrallerine gerekçe olarak kullanılıyor. Neden abartılı?» Bir önceki 9. KP de 2013 için öngörülen talep 295 bin GWh iken gerçekleşen talep 245 bin GWh. %20 daha az!» Mevcut kömürlü santrallerin (22 ve 7 si yapım aşamasında) toplam kurulu gücü 13 bin MW iken, kurulması planlanan kömürlü termik santrallerinin toplam kurulu gücü 59 bin MW.» Türkiye nin mevcut kurulu gücü 65 bin MW iken bu akıl almaz bir hedeftir. 13
Kömür Sevdası TEİAŞ ın rakamlarına göre Türkiye nin mevcut enerji üretim tesisleri 2014 için 320 bin GWh enerji talebini karşılayabilecek kapasitededir. Bu rakam 10. Kalkınma Planı nda 2018 için öngörülen enerji talep tahminine çok yakındır. Türkiye nin hızla yeni enerji santralları kurmaya ihtiyacı olduğu varsayımı dayanaktan yoksundur. Kömür sevdası sadece temelsiz büyüme saplantısının bir sonucudur. Bunun yanında kömürlü termik santralleri Küresel ısınma, insan sağlığını tehdit eden gaz ve asit yağmurlarının temel sorumlularından biridir. Pnömokonyoz gibi meslek hastalıkları ve akciğer kanserine yol açmaktadır. Greenpeace tarafından Stuttgart Üniversitesi'ne yaptırılan bir çalışma, Türkiye deki kömürlü termik santralların neden olduğu hava kirliliğinin her yıl 7.900 kişinin ölümüne neden olduğunu ortaya koymaktadır. Kömürden vazgeçmeden iklim değişikliğine karşı mücadele etmek ve uluslararası müzakerelerde anlamlı bir yer edinmek mümkün değildir. 14
Vizyon 2023 ün Yönü? 10000 15000 20000 25000 5000 TTO ISL ARE SAU OMN MLT KOR SYC NZL SVK POL CZE HUN BHS CYP TUR PRI PRT GRC ISR ITA HKG GBR IRL EST BRB SGP CAN KWT BEL FIN NLD AUS USA SWE DEU AUT DNK QAT CHE NOR BMU 0 0 20000 40000 60000 80000 100000 kişi başı gelir 15
Şili-Almanya-Türkiye 5000 5500 6000 6500 _CHL-1995 _TUR-2011 _CHL-2011 _TUR-1995 _DEU-1995 _DEU-2011 0 10000 20000 30000 40000 50000 kişi başı gelir 16
Oysa Hayali enerji talep tahminleriyle savurgan ve verimsiz enerji kullanımının bir bileşkesi olan Türkiye nin enerji politikaları kalkınma ve enerji bağımsızlığı söylemini kullanarak Türkiye yi içinden çıkılması mümkün olmayacak bir kömür tuzağına sürüklemektedir. Oysa Ekonomiyi büyütmek o kadar da zor değil! Yeşil ekonomik dönüşüm politikaları ile 2030 da daha yaşanılabilir bir Türkiye mümkün! (Erinç Yeldan vd. 2012) Doğal kaynak-yoğun ve kirletici sektörler eliyle büyümeye çalışmak, ancak ekonomik, toplumsal ve ekolojik sürdürülebilirlik ilkelerinden vazgeçmekle mümkün! Sormamız gereken soru? Bu sektörlere bağımlı mıyız? Bu sektörleri beslemek için mi daha çok elektrik üretmeliyiz? Türkiye nin daha fazla elektrik üretmeye değil, ürettiği elektriği daha akıllıca kullanmaya ihtiyacı olduğu açıktır. 17
Ne yapılabilir? Salt ekonomik büyüme hedefi toplumsal ve ekolojik sürdürülebilirlik ilkeleriyle genişletilmeli, toplumsal ya da ekolojik sürdürülebilirlikle çelişen hedefler revize edilmelidir. Madencilik ve fosil enerji yatırımlarına verilen devlet desteği derhal kaldırılmalı, bu ve benzeri doğal kaynak-yoğun sektörler kademeli olarak bir plan dahilinde küçültülmelidir. Demir-çelik, çimento ve enerji üretiminde dünya liderleri arasına girme hedefinden vazgeçilmelidir. Enerjide dışa bağımlı bir ülkeyi enerji-yoğun sektörlerde değil, daha az doğal kaynağa dayalı, istihdam ve doğa dostu katma-değeri daha yüksek sektörlerle büyütmek mümkün. Süreç içinde %100 Yenilenebilir Enerji ye geçiş hedefi konulmalıdır. 18
asici@itu.edu.tr http://www.yesillervesolgelecek.org/ 19