EĞİTİM KURSU GIDA ÖRNEKLERİNDE GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMA ANALİZLERİ KURS ELKİTABI Editörler: Maddalena Querci, Marco Jermini ve Guy Van den Eede Bu yayına elektronik ortamda ulaşmak için: http://mbg.jrc.ec.europa.eu/capacitybuilding/documentation.htm ISBN 978-92-79-13574-3 Katalog No. LB-X1-06-051-TR-C Asli Basım 2006 Çeviri 2010 WORLD HEALTH ORGANIZATION REGIONAL OFFICE FOR EUROPE ORGANISATION MONDIALE DE LA SANTE BUREAU REGIONAL DE L'EUROPE WELTGESUNDHEITSORGANISATION REGIONALBÜRO FÜR E UROPA ВСЕМИРНАЯ ОРГАНИЗАЦИЯ ЗДРАВООХРАНЕНИЯ ЕВРОПЕЙСКОЕ РЕГИОНАЛЬНОЕ БЮРО
EĞİTİM KURSU GIDA ÖRNEKLERİNDE GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMA ANALİZLERİ KURS ELKİTABI Editörler: Maddalena Querci, Marco Jermini ve Guy Van den Eede Bu yayına elektronik ortamda ulaşmak için: http://mbg.jrc.ec.europa.eu/capacitybuilding/documentation.htm ISBN 978-92-79-13574-3 Katalog No. LB-X1-06-051-TR-C Asli Basım 2006 Çeviri 2010 WORLD HEALTH ORGANIZATION REGIONAL OFFICE FOR EUROPE ORGANISATION MONDIALE DE LA SANTE BUREAU REGIONAL DE L'EUROPE WELTGESUNDHEITSORGANISATION REGIONALBÜRO FÜR E UROPA ВСЕМИРНАЯ ОРГАНИЗАЦИЯ ЗДРАВООХРАНЕНИЯ ЕВРОПЕЙСКОЕ РЕГИОНАЛЬНОЕ БЮРО
II YASAL UYARI Avrupa Komisyonu, yahut Komisyon adına faaliyet gösteren hiç bir şahıs, bu yayından yararlanılması ve kullanılma biçimi ile ilgili herhangi bir sorumluluk taşımaz. Avrupa birliği ile ilgili daha ayrıntılı bilgi Internet de mevcuttur.europa sunucusu üzerinde aşağıdaki adresten temin edilinebilir http://www.europa.eu Luksemburg: Avrupa Birliği Resmi Yayınlar Dairesi ISBN-978-92-79-13574-3 Avrupa Birliği, 2010 Kaynak göstererek çoğaltılabilir Italya da basılmıştır Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri
III EDİTÖRLER Maddalena QUERCI European Commission Joint Research Centre Institute for Health and Consumer Protection Molecular Biology and Genomics Unit Molecular Biology Scientific Area Coordinator E-mail: maddalena.querci@jrc.ec.europa.eu Marco JERMINI Repubblica e Cantone Ticino http://www.ti.ch Dipartimento della sanità e della socialità Divisione della salute pubblica Laboratorio Cantonale - Bellinzona E-mail: marco.jermini@ti.ch Guy VAN DEN EEDE European Commission Joint Research Centre Institute for Health and Consumer Protection Molecular Biology and Genomics Unit Head of Unit E-mail: JRC-BGMO@ec.europa.eu Türkçe editör Sadiye Birep AYGÜN European Commission Joint Research Centre Institute for Health and Consumer Protection Molecular Biology and Genomics Unit Applied Molecular Biology Competence Group E-mail: birep.aygun@ec.europa.eu Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri
IV ÇEVİRENLER Remziye YILMAZ, Dr. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Merkezi Laboratuvar Moleküler Biyoloji ve Biyoteknolji Ar-Ge Merkezi E-posta: remziye@metu.edu.tr Füsun EYİDOĞAN, Dr. Başkent Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi E-posta: fusunie@baskent.edu.tr M. Tufan ÖZ Orta Doğu Teknik Üniversitesi Biyolojik Bilimler Bölümü E-posta: oztufan@metu.edu.tr Meral YÜCEL, Dr. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Biyolojik Bilimler Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi Merkezi Laboratuvar Moleküler Biyoloji ve Biyoteknolji Ar-Ge Merkezi E-posta: meraly@metu.edu.tr Hüseyin Avni ÖKTEM, Dr. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Biyolojik Bilimler Bölümü E-posta: haoktem@metu.edu.tr Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri
V Önsöz Avrupa Komisyonu Ortak Araştırma Merkezi (JRC) Sağlık ve Tüketiciyi Koruma Enstitüsü (IHCP), Dünya Sağlık Örgütü (WHO) Çevre ve Sağlık Avrupa Merkezi - Roma Birimi nin (ECR) Gıda Güvenliği Programı ile birlikte Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri üzerine bir dizi eğitim kursu düzenlemiştir. Ortak Araştırma Merkezi, üye ülke laboratuvarları ve Avrupa enstitü, organizasyon ve işletmeleri ile iletişim ve AB Genel Yönetim Kurulu (EU Directorates General) ile işbirliği içinde AB politikalarına bilimsel ve teknik destek vermektedir. WHO ECR nin görevi çevre ve sağlık alanlarında hem karar verici mercilere, hem de Avrupa vatandaşlarına tam ve düzenli bir şekilde destek vermektir. Bahsi geçen eğitim kursları, AB sınırları içinde ve ötesinde, AB 'ne girmeye aday ülkeleri ve geçiş ekonomisine sahip diğer ülkeleri de göz önünde tutarak, WHO Avrupa Bölgesi nde gıda güvenliği ile ilişkili konuların teşvik ve desteklenmesi için iki enstitü arasındaki işbirliğinin bir parçasıdır. Bu kurslar kapsamında, kontrol laboratuvarları personeline moleküler tanı tekniklerine aşinalık kazandırmak, laboratuar tesislerinin ve çalışma programlarının biyoteknoloji alanında dünya çapındaki düzenleyici yasalara uygun analizleri içerecek şekilde düzenlenmesi ve uyarlamalar yapılmasına yardımcı olmak hedeflenmektedir. Kurslar iyi bir analitik bilgi seviyesine sahip fakat bahsi geçen özel alanda hiç ya da çok az bilgili laboratuvar personeline moleküler tanı tekniklerini öğretmeye yönelik olarak tasarlanmıştır. Ortak Araştırma Merkezi, GDO tanımlama ve miktar tayininde eğitim sağlama konusunda kararlı bir irade ile sağladığı genel eğitim kurslarının yanı sıra geçmişte olduğu gibi bugun de çeşitli ihtiyaçlar için özel eğitimler de sunmaktadır. Mevcut ve gelişmekte olan AB yasama sistemine uygunluğa duyulan ihtiyaç ve bunun önemi nedeniyle GDO tanımlama ve miktar tayini uzerine eğitimler sıklıkla talep edilmektedir. Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri
VI Biyoteknoloji ve GDO Birimi ( yenı adı ile Moleküler Biyoloji ve Genomik Birimi), yıllar boyunca GDO tanımlama, miktar tayini ve ilgili alanlarda derin bir bilgi birikimi geliştirmiş; tanımlama ve ölçüm için yöntemler geliştirmiş, uyarlamış, geçerliliklerini onaylamış ve doğrulamıştır. Bu tekniklere ait bilgi, yayınlar, ortak projeler, özel eğitimler ya da kurslar ile işbirliği içinde bulunulan laboratuvarlara aktarılmıştır. Teknik detaylar kursiyerlere sözlü sunumlar ya da kısa yazılı özetler olarak da sağlanmıştır. Kalıcı bilgi kaynağına duyulan ihtiyacın farkındalığı ile Molekuler Biyoloji ve Genomik birimi çalışanları laboratuvarlarımızda kullanılan bazı teknikleri içeren bu el kitabını hazırlamışlardır. Kurslar sırasında ele alınan alanlar şu şekildedir; - Ham ve işlenmiş materyallerden DNA izolasyonu - GDO varlığını tespit için gıdaların Polimeraz Zincir Reaksiyonu (Polymerase Chain Reaction, PCR) ve nested PCR ile taranması - Eş zamanlı (real-time) PCR ile GDO miktar tayini - ELISA (Enzyme-Linked ImmunoSorbent Assay) ile GDO miktar tayini Bu el kitabı Ortak Araştırma Merkezi (JRC) Sağlık ve Tüketiciyi Koruma Enstitüsü (IHCP) tarafindan kurs katılımcıları için temel bilgi kaynağı olarak hazırlanmıştır. Günümüzde kullanılan metot ve yöntemlerle ilgili teorik ve deneysel bilgiyi sağlaması amaçlanmıştır. Kitabın içeriği GDO tesbit, tanımlama, nitelendirme ve miktar tayini için kullanılan bir çok tekniği kapsamakta ve GDO belirleme alanında çalışmayı isteyen herhangi bir kişi için önemli temel bilgi olduğu düşünülen teorik bilgiyi barındırmaktadır. Umuyoruz ki bu kitabın yapı ve içeriği, kurs katılımcılarının (ve diğer tüm okur ve kullanıcıların) kazandıkları becerileri ve edindikleri bilgileri, farklı çalışma ortamları ve ihtiyaçlar doğrultusunda yayma ve dağıtmalarında yardımcı olacaktır. Diğer kitap ve bilimsel dergilerde bulunan bilgiler ile herhangi bir biçimde rekabete girmek hiç bir şekilde niyetimiz değildir. Bu el kitabı alanın uzman eserlerinde varolan bilgiyi tamamlamayı amaçlamaktadır. Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri
VII Bilgiyi yayma ve danışmayı hızlandırmak ve kolaylaştırmak için bu yayın http://mbg.jrc.ec.europa.eu/capacitybuilding/documentation.htm adresinde mevcuttur. Bu el kitabının hazırlanmasına katılmış olan Ortak Araştırma Merkezi (JRC) çalışanları Maddalena Querci tarafından gözetilerek denetlenmiş ve her biri İçindekiler bölümünde katkıları doğrultusunda anılmıştır. Bireysel olarak anılmış olmasalar da, bu el kitabının başarı ile hazırlanmasına katkıda bulunmuş olan tüm Molekuler Biyoloji ve Genomik Birimi çalışanlarına da burada özel takdir ve teşekkürler sunulmaktadır. Ayrıca bu el kitabının düzeltme ve yenilenmesinde destek ve işbirlikleri için Sabrina Miglierina, Elisabeth Dilger, Manuela Zingales, Stephen Langrell ve Steven Price a teşekkürler sunulmaktadır. Maddalena Querci, Dr. Kurs koordinatörü Haziran 2004 Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri
Dünya Sağlık Örgütü nden Giriş Niteliğindeki Görüş ve Açıklamalar VIII Dünya Sağlık Örgütü (WHO) gıda üretimi ve işlenmesinde modern biyoteknolojinin güvenli kullanımı ve uygulanmasına büyük öncelik vermektedir. Bu nedenle WHO 90 ların başından beri biyoteknolojik yöntemlerle elde edilen gıdaların güvenliği konusunda uzman danışmanlığının organizasyonu alanında son derece etkin olmuştur. Mayıs 2000 de, 53. Dünya Sağlık Toplantısı (53rd World Health Assembly) WHO nun, genetiği değiştirilmiş gıdalar ile ilgili sağlık konulu kararlarda, üye ülkelere bilimsel temeller sağlama biçiminde destek olmasına karar vermiştir. Buna ek olarak WHO Yönetim Kurulu ilgili konuların diğer kuruluşlarla işbirliği içinde araştırılması ve çözümlenmesini öngörmüştür. Codex Gıda Heyeti (Codex Alimentarius Commission, CAC) gıdalar konusunda uluslararası standartların oluşturulması için kurulmuş devletlerarası bir organizasyondur. Heyetin temel amacı tüketici sağlığını korumak ve gıda ticaretinde doğru ve adil uygulamaları garanti etmektir. WHO, 1963 te kuruluşundan itibaren Codex Heyetinin üst kuruluşlarından birisi olmuştur. WHO ve kardeş organizasyonu BM (Birleşmiş Milletler, UN) Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Codex sistemi içerisinde yer alan Codex Biyoteknoloji ile Üretilen Gıdalar Çalışma Kolu (Ad Hoc Intergovernmental Codex Task Force on Foods Derived from Biotechnology), Codex Gıda Etiketleme Komisyonu (Codex Committee on Food Labeling) ve Codex Analiz Metotları ve Örneklendirme Komisyonu (Codex Committee for Methods of Analysis and Sampling) ile çalışmaktadır. Avrupa daki WHO Gıda Güvenliği Programı, 2000 yılından itibaren gıdalarda Genetiği Değiştirilmiş Organizma (GDO) saptama teknikleri üzerine eğitim kursları düzenlenmesinde Avrupa Komisyonu Ortak Araştırma Merkezi (JRC) ile işbirliği içinde olmuştur. Bu kursların amacı gıda kontrol laboratuvarı çalışanları için analitik biyoteknoloji yöntem ve becerileri sağlamak ve Avrupa ve dünyada GDO saptama için doğrulanmış ve onaylanmış yöntemlerin kullanılmasını teşvik etmek olmuştur. Analiz ve örneklendirme için uygun metodlar, gıdaların doğru etiketlendirilmesi yolu ile üretim süreçlerinde şeffaflığın arttırılması ve izlenebilirliğin hızlandırılması ve Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri
IX boylelikle gıda güvenliği sistemlerinin kuvvetlendirilmesine katkıda bulunması açısından esas ve temeldir. Bahsi geçen yöntemlere geniş çaplı erişim imkanı vermek için JRC/WHO ortak eğitim kurslarında kullanılan eğitsel el kitabının sanal ortamda (internet ortamında) yayınlanmasına karar verilmiştir. Bu kitapta sunulan yöntemler Codex Analiz Metodları ve Örneklendirme Komisyonu tarafından dikkate alınan yöntemler ile uyum içindedir. Avrupa WHO Gıda Güvenliği Programı, GDO lar konusunda dünya çapında tanınmış bilimsel bir enstitü olan Avrupa Komisyonu Ortak Araştırma Merkezi (JRC) ile işbirliğinin öneminin farkındadır ve gıdalarda GDO saptama yöntemleri alanında kapasite arttırmaya yönelik etkinlikleri Avrupa ve diğer bölgelerde desteklemeye devam edecektir. Cristina Tirado, V.Dr., Dr. Avrupa WHO Besin Güvenliği Programı Bölgesel Danışmanı Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri
X ÇEVİREN ÖNSÖZÜ Günümüzde Genetiği Değiştirilmiş Organizma (GDO) kavramı bilim insanlarının yanı sıra toplumun da sıklıkla kullandığı ve sorguladığı bir kavram olmuştur. Bu nedenle GDO ların belirlenmesi ve bu amaçla kullanılan analiz yöntemleri giderek artan bir önem taşımaktadır. Türkiye nin bu konudaki resmi politikası olası beklenmeyen etkilere karşı biyolojik çeşitlilik, insan ve hayvan sağlığının korunmasının temel ilke olmasını benimsemekle birlikte ulusal gereksinimler doğrultusunda şimdi ve gelecek için modern biyoteknoloji ve elde edilen ürünlerden yararlanılması olarak resmi otoriteler tarafından açıklanmıştır(?). Bu nedenle, ülkemizde bu konu ile ilgili yasal düzenlemelerin oluşturulması ve yayımlanması süreci devam etmekle beraber, analiz yöntemleri konusunda doğru ve anlaşılır bilgiye ulaşılması büyük önem taşımaktadır. GDO ların belirlenmesi konusunda altyapı imkanlarının iyileştirilmesi ve Türkçe kaynak ihtiyacının giderilmesi öncelikle ele alınması gereken hususların başında gelmektedir. Konuya olan ilgiyi arttırabilme ve ülkemizde GDO tayini yapacak araştırmacılara ve resmi laboratuvarlara referans oluşturabilmek için bu kaynağın Türkçe ye çevrilmesinin faydalı olacağı düşünülmüştür. Bu kitap, Avrupa Komisyonu Ortak Araştırma Merkezi (JRC) Sağlık ve Tüketiciyi Koruma Enstitüsü (IHCP) ile Dünya Sağlık Örgütü (WHO) Çevre ve Sağlık Avrupa Merkezi Roma Birimi nin (ECR) Gıda güvenliği Programı tarafından birlikte düzenlenen Gıda örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri konulu Çalıştay da yapılan çalışmaları içermektedir. El kitabının içeriğinde, Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar, AB Kanunları Hakkında Genel Bilgi, DNA Ekstraksiyonu ve Saflaştırılması, Agaroz Jel Elektroforezi, PCR ve ELISA teknikleri, GDO ların nitel ve nicel belirlenmesi ile ilgili bilgilerin yanısıra MON810 mısır, Bt-176 mısır ve Roundup Ready Soya gibi transgenik hatlar ile ilgili örnek çalışmalar ve AB de kabul görmüş ve uygulanmakta olan standart protokoller bulunmaktadır. Kitabın çevirisi sırasında hataları önlemek için gerekli özeni fazlası ile göstermiş olmamıza rağmen çeviri çalışmalarının zorluğundan kaynaklanan çeşitli hatalarımızın olabileceğini biliyoruz. Siz değerli kullanıcıların sözkonusu hataları fark ettikçe tarafımıza bildirmeleri bu Türkçe kaynağın güncelleştirilmesi çalışmalarında bizlere destak sağlayacaktır. Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri
XI Kitabın Türkçe olarak çevrilmesine gönüllü olduğumuzu bildirdikten sonra her aşamada bizi manevi olarak destekleyen ve yayınlanmasını sağlayan Sayın Maddalena Querci ve Sayın Guy Van den Eede ve onların nezdinde JRC IHCP Moleküler Biyoloji ve Genombilim Ünitesi ne teşekkür ederiz. Kitabın ülkemizde bitki biyoteknolojisinin gelişmesine ve GDO ların bilimsel bir platformda değerlendirilmesine katkı sağlaması dileklerimizle. Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri
XII Eğitim Kursu Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri KURS ELKİTABI İÇİNDEKİLER Bölüm Başlık Yazarlar 1 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar, AB Kanunları Hakkında Genel Bilgi 2 El Kitabının Sunumu, Çalışma Yöntemleri ve Kurs Bilgileri M. Querci, G. Van den Eede, M. Jermini M. Querci 3 Kurs Sırasında Kullanılan Örnekler M. Querci, N. Foti 4 DNA Ekstraksiyonu ve Saflaştırılması M. Somma 5 Agaroz Jel Elektroforezi M. Somma, M. Querci 6 Polimeraz Zincir Reaksiyonu (PCR) M. Somma, M. Querci 7 MON810 mısır, Bt-176 mısır ve Roundup Ready Soyanın Özellikleri 8 El kitabında tanımlanan Nitel PCR sistemlerinin Özellikleri 9 MON810 Mısır, Bt-176 Mısır ve Roundup Ready Soya nın PCR ile Nitel Saptanması M. Querci, M. Mazzara M. Querci, M. Mazzara M. Querci, M. Maretti, M. Mazzara 10 GDO ların Saptanması için Nicel PCR F. Weighardt 11 Roundup Ready Soya nın Eş Zamanlı (Real-Time) PCR ile Nicel Saptanması N. Foti 12 Roundup Ready Soyanın ELISA ile Nicel Saptanması F. Eyquem Ek Çalışma Programı Örneği M. Querci Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri
Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri Bölüm 1 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar, AB Kanunları Hakkında Genel Bilgi M. Querci, G. Van den Eede, M. Jermini WORLD HEALTH ORGANIZATION REGIONAL OFFICE FOR EUROPE ORGANISATION MONDIALE DE LA SANTE BUREAU REGIONAL DE L'EUROPE WELTGESUNDHEITSORGANISATION REGIONALBÜRO FÜR E UROPA ВСЕМИРНАЯ ОРГАНИЗАЦИЯ ЗДРАВООХРАНЕНИЯ ЕВРОПЕЙСКОЕ РЕГИОНАЛЬНОЕ БЮРО
Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar, AB Kanunları Hakkında Genel Bilgi 2 İçindekiler Bölüm 1 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar, AB Kanunları Hakkında Genel Bilgi Giriş 3 Bitkilerde genetik mühendisliği 4 AB Kanunları 5 Modern biyoteknoloji yaklaşımı ile üretilen gıdaların güvenlik ve etiketlendirilmesi - WHO yaklaşımı 13 EK-1. GDO ların pazarda yer alması ile ilgili belli kontrol programları ve ilgili etiketlendirmeyi de içeren AB mevzuatı 17 Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri Bölüm 1
Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar, AB Kanunları Hakkında Genel Bilgi 3 Giriş Dünyada belli bolgelerde yetistirilen genetiği değiştirilmiş tahıl hatları dışında, günümüzde ekilmekte olan bütün tahıl ürünleri, zararlı hayvanlara direnç sağlamak veya daha önceki yabani hallerinden daha kaliteli ya da farklı ürün üretebilmek için yoğun biçimde ıslah edilerek geliştirilmistir. İnsanların kullanımı için bitkilerin ilk ıslahından beri süregelen bu tip değişiklikler,ayni türün uzun süreler boyunca iç çaprazlanmasi yahut aralarında üreme bariyeri bulunmayan yakın türler arasi istenen özelliklerin (genlerin) aktarımını veya değiş tokusunu içerir. Son yıllarda, sadece doğal olarak gen çaprazlaması mümkün olan yakın türlerde değil doğada çaprazlanmaya karşı steril olan türlerde de gen değişimi yapmak mümkün olmuştur. Bu amaçla kullanılan tekniklerden bazıları embriyo-kurtarma metodları, in vitro in vivo embryo kültürü, yumurta ve yumurtalık kültürleri, in vitro tozlaşma ve in vitro fertilizasyondur. Buna ek olarak, mutasyonel değişiklikler, örneğin tohumların radyasyona maruz bırakılması gibi yollarla da elde edilebilir. Geleneksel hibridizasyon ve seçme prosedürlerinin bir takım zorlukları mevcuttur. Bunların başında, ıslahçıların bütün bir genomu transfer ederek çaprazlamak yerine seçilmiş tek özelliği transfer etmek istemesi gelmektedir. Ayrıca genetik olarak sabit çeşitlerin seçilimi ve ayrımı çok yavaş bir işlemdir. Bu tarz engellerin rekombinant DNA ve transformasyon teknolojileri kullanılarak aşılabileceği görülmektedir. Genetiği değiştirilmiş organizmalar (GDO) terimi, genetik materyali doğada çaprazlama veya doğal rekombinasyon yolları dışında değişikliğe uğramış organizmaları tanımlamak için kullanılmaktadır. GDO, kendi başına çoğalıp genetik materyalini transfer edebilen biyolojik bir sistem olmalıdır. Tahıllara uygulandığında bu terim, farklı türlerden gen ya da genlerin genetik mühendisliği yöntemleri ile alıcı genomuna kalıcı olarak aktarıldığı ve birçok durumda aktarılan genlerin protein sentezlediği bitkileri ifade eder. Birbiri ile ilişiksiz türler arasında gen aktarımı ve onlardan fonksiyon elde etme işlemi genetik transformasyon olarak tanımlanır. Avrupada deneysel amacli salınım bildirimleri incelendiginde en sık test edilen özelliklerin herbisit toleransı, erkek sterilite/fertilite yenilemesi, Bt-kaynaklı böcek direnci, virüs direnci, mantar direnci, ve nişasta biyosentezinin değişikliği olduğu görülmektedir (daha detaylı bilgi için http://gmoinfo.jrc.ec.europa.eu/). Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri Bölüm 1
Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar, AB Kanunları Hakkında Genel Bilgi 4 Bitkilerde genetik mühendisliği Bitki transformasyonu konusunda pek çok farklı yaklaşım olmakla birlikte, bitkilerde genetik modifikasyon sağlamak için kullanılan için bir kac temel yöntem vardır. Bu teknolojilerden en eskisi, 1980 lerde geliştirilmiş olup ilgilenilen genin alıcı bitkiye aktarılmasında bir bakteri türünü (Agrobacterium tumefaciens) kullanmaktadır. Agrobakter, 20. yüzyıl başlarından beri bilinen ve bitkilerde crown gall hastalığına sebep olan bir mikro organizmadır. Doğada Agrobacterium tumefaciens, tümör oluşumuna sebep olan (Ti) plazmidinden belirli bir DNA parçasını (T-DNA) enfekte olan hücrenin çekirdeğine aktararak alıcı genomuna kalıcı olarak entegre olup eşlenmesi ile tümör oluşturma yeteneğine sahiptir. Aktarılan bu T-DNA parçasının her iki yanında transfer için cis element sinyali olarak görev yapan 25 baz dizilik (bp) tekrarlar yer alır. Bilim adamları, T-DNA sınırları arasına yerleştirilmiş herhangi bir yabancı DNA nın bitki hücrelerine transfer edilebilmesi avantajını kullanarak, normalde yer alan hastalığa sebep olan genleri, aktarımı istenen özel DNA dizisi ile değiştirerek modifiye Agrobakter suşları geliştirmislerdir. Bitki biliminin gelişimiyle birlikte, Agrobakter yoluyla bitki hücrelerine gen transferinin anlaşılması hakkında önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Ancak doğada Agrobakter yalnızca çift çenekli bitkileri enfekte etmektedir. Bu nedenle tahılları (tek çenekli) da içine alan ekonomik önemi olan bitki uzun süre genetik manipulasyona ile erişilmez olarak kalmıştır. Bunun için, polietilen glikol-yoluyla transfer, mikroenjeksiyon, protoplast ve sağlam hücre elektroporasyonu ve gen silahı (gen bombardımanı) teknolojisi gibi alternatif direkt transfer metodları geliştirilmiştir. Ancak Agrobakter yoluyla gen transferinin direk gen transferi yöntemlerine göre önemli avantajları vardır. Transgenin kopya sayısını azaltarak transgenin ko-supresyonu ve sabit (kalıcı) olmaması ile ilgili problemleri azaltır. Her iki durumda da, hücreler (Agrobakterle enfekte olanlar veya biolistik uygulananlar) yeni geni veya genleri taşıyan bitkilere rejenere olurlar. Bu bitkiler test edilir, yogun bicimde cogaltilir ve nihayetinde, yeni nesil genetiği değiştirilmiş bitki hatlarinin eldesi için tohum sağlar. Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri Bölüm 1
Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar, AB Kanunları Hakkında Genel Bilgi 5 AB Kanunları 1,2 Genetik olarak değiştirilmiş organizmaların kullanımı çevreye salınımı, ekimi, ithalatı ve özellikle gıda ve gıda katkısı olarak kullanımı Avrupa Birliği icinde titizlikle uygulanan bir dizi işlemle düzenlenmiştir. İlk hukuksal birlik dayanağı (Konsey Direktifi 90/220/EEC ve Konsey Direktifi 90/219/EEC) 1990 da insan ve hayvan sağlığını ve çevreyi korumak özel amacı ile oluşturulmuştur. Günümüzde temel hukuksal birlik dayanağı, Avrupa Birliği içinde biyoteknoloji ile ilgili yatay kanuni çerçeve olarak kabul gören ve GDO ların onceden tasarlanmış olarak çevreye salınımını da içeren Avrupa parlementosunun ve Konseyinin 12 Mart 2001 tarihli 2001/18/EC Direktifidir. Konsey Direktifi 2001/18/EC, Konsey Direktifi 90/220/EEC yi fesh ederek GDO ların çevreye salınımı ile ilgili daha önceki kuralları kuvvetlendirmekte ve bu kapsamda çevresel risk değerlendirme prensipleri, pazara salınımından sonraki zorunlu (cevresel) gözlemleme, halkın bilgilendirilmesi zorunlulugu, pazara salınım için bütün safhaların etiketleme ve izlenebilirliği zorunlulugu ve moleküler kayıt envanterlerinin oluşturulması konularında yeni prensipler getirmektedir. Direktif 2001/18/EC, Konsey Direktifi 90/220/EEC altında varolan muvafakatnamelerin uygunsuzluklardan kaçınmak için 2001/18/EC Direktifinin koşulları göz önünde tutularak yenilenmesini gerektirmektedir.muvafakat yayınlandığı günden itibaren 10 yıl süre için geçerlidir. GDO yahut GDO içeren bir ürünün pazarda yer almasının ardından, muvafakat basvurusunu yapmis olan taraf ( bildiren) muvafakat koşulları çerçevesinde pazara salınım sonrası izleme ve raporlama ile mükelleftir. Ulusal kanunlar kapsamında her üye ülkede uygulanan Direktif 2001/18/EC, hem küçük ölçekli tarla denemeleri (deneysel amaçlar için gönüllü salınımlar, direktiftin B bölümü) hem de GDO ların pazarlama koşulları (direktifin C bölümü) ile ilgilidir. Tablo 1 de gösterildiği gibi daha önceki 90/220/EEC prosedürü kapsaminda onay almış18 GDO bulunmaktadır(15 i bitki kökenli, 3 tanesi icin üye ülkeler muvafakatı). Bu güne dek Direktif 2001/18/EC kapsamında GDO ların pazarda yer alması ile ilgili 25 den fazla muvafakiyet başvurusu yapılmıştır (Dosyaların son durumu için http://gmoinfo.jrc.ec.europa.eu/). 1 EK-1 de GDO lar ile ilgili AB düzenlemelerinin detaylı olmayan tam listesine bakınız. 2 09.06.2004 statüsü Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri Bölüm 1
Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar, AB Kanunları Hakkında Genel Bilgi 6 Tablo 1. 90/220/EEC Direktifi altında AB de pazarlanması onaylanan genetik olarak değiştirilmiş organizmalar Ürün Hat Tebliğ eden Bildirilen ana özellik Komisyon kararı Sayı / Tarih Karanfil Florigene Değiştirilmiş çiçek rengi Karanfil Florigene Değiştirilmiş çiçek ömrü Karanfil Florigene Değiştirilmiş çiçek rengi Mısır Zea mays L. MON810 Monsanto BtcryIA(b) geninin ifadesi Mısır* Zea mays L. Novartis Glufosinat amonyuma tolerans ve BtcryIA(b) geninin ifadesi Mısır Zea mays L. Hat T25 İlkbahar Swede Kolza Swede Kolza Swede Kolza Brassica napus L. ssp oleifera Brassica napus L. oliefera metzg, MS1, RF1 Brassica napus L. oliefera metzg, MS1, RF2 Mısır Zea mays L. Hat Bt176 Steril erkek hindiba** Soya Fasülyesi* Swede Kolza Cicharium intybus L. AgrEvo AgrEvo Plant Genetic Systems Plant Genetic Systems CibaGeigy Bejo-Zaden BV Glufosinat amonyuma tolerans Glufosinat amonyuma tolerans Glufosinat amonyuma tolerans Glufosinat amonyuma tolerans Glufosinat amonyuma tolerans Glufosinat amonyuma tolerans 20.10.98 MS muvafakat 20.10.98 MS muvafakat 01/12.97 MS muvafakat 98/294/EC 22 Nisan 1998 98/292/EC 22 Nisan 1998 98/293/EC 22 Nisan 1998 98/291/EC 22 Nisan 1998 97/393/EC 6,6,1997 97/392/EC 6.6.1997 97/98/EC 23.1.1997 96/424/EC 20.5.1996 Glycine Max L. Monsanto Glifosinata tolerans 96/281/EC 3 Nisan 1996 Brassica napus. L. oliefera Metzg. MS1BnxRF1Bn Plant genetic Systems Glufosinat amonyuma tolerans 96/158/EC 6.2.96 Tütün TB100x çeşit SETTA Bromoxynil toleransı 94/385/EC 8.6.94 *Avrupa Birliğinde ekimi onaylanmamıştır. **Yanlızca tohum üretimi içindir. Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri Bölüm 1
Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar, AB Kanunları Hakkında Genel Bilgi 7 Kardeş bir direktif genetiği değiştirilmiş mikroorganizmaların kapalı kullanımını kontrol eder (26 Kasım 1998 tarihli 98/81/EC Konsey Direktifi, daha önce Konsey Direktifi 90/219/EEC ile düzenlenen genetiği değiştirilmiş mikroorganizmaların kapalı kullanımına tashih). Yukarıda bahsedilen direktiflere ek olarak, insan tüketimi için hedeflenen GDO ların güvenli kullanımı ve onayı ile ilgilenen bir dizi yatay hukuki dayanak yıllar boyunca uygulanmış ve detaylandırılmıştır. Yakin bir zamana dek birlik içinde pazara yeni gıda ve yeni gıda içeriklerinin sunulmasi, dikey kanuni çerçeve ile düzenlenmiştir. 258/97 nolu kanun (AB) özellikle aşağıdaki durumlarda uygulanır: -90/220/EEC Direktifi içinde GDO içeren yahut GDO olan gıda ve gıda içerikleri -GDO lardan üretilen fakat GDO içermeyen gıda ve gıda içerikleri -Yeni ve-veya primer molekül yapısı ozellikle değiştirilmiş gıda ve gıda içerikleri -Bakteri, mantar veya alg den izole edilmiş ya da bunları içeren gıda ve gıda içerikleri -Güvenilir gıda kullanımına sahip ve geleneksel ıslah veya üretim yöntemleri ile elde edilmiş gıda ve gıda içerikleri dışında, hayvanlardan izole edilen gıda içerikleri ve bitkilerden izole edilen gıda ve gıda içerikleri -Gıdanın besin değeri, metabolizması veya istenmeyen maddelerin seviyesini etkileyebilecek şekilde gıda ve gıda içeriklerinin yapısında önemli değişiklikler yaratabilecek bicimde, yaygın olarak kullanılamayan yahut yeni üretim işlemleri uygulanmış gıda ve gıda içerikleri Genetiği değiştirilmiş gıdaların etiketlenmesindeki özel konular birden fazla yasal dayanak ile ele alınmıştır. Etiketleme ihtiyaçlarına ilk olarak 258/97(EC) kanununda (Orijinal Gıda Kanunu) değinilmiştir. Fakat bazi GM mısır ve soya hatları ozel olarak Konsey Direktifi 1139/98(EC) ile etiketlendirilmişlerdir. Esasında bu iki GDO (Roundup Ready soya ve Maximizer Mısır), 258/97(EC) düzenlemesinden önce pazarda yer almış olup, bu GDO lar için özel etiketleme düzenlemesi sonradan 1139/98 Konsey Direktifi ile yapılmıştır. 258/97 Direktifi, gıda içeriği veya varolan gıdanın eşdeğeri olmayan gıda içeriği ya da yeni gıda haline gelen besinlerin yaygın kullanımı veya besin değeri ya da içeriğinde değişiklik yapılan gıdalardaki herhangi bir farklılığın son kullanıcı tarafından bilinmesini sağlamak amacı ile geliştirişmiştir. Günümüzde, genetiği değiştirilmiş vakalardan üretilen 17 gıda ürünü onaylanmış ve Avrupa Birliğinde resmi olarak satışa sunulabilmektedir (Tablo 2). Bunlardan bir GD Soya ve bir GD Mısır, Orijinal Gıda Yasası zorunlu olmadan önce 90/220/EC direktifi çerçevesinde onay almıştır. Diğerleri (7 GD Kolza ve 5 GD Mısır dan türetilen işlenmiş gida Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri Bölüm 1
Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar, AB Kanunları Hakkında Genel Bilgi 8 ve 2 GD Pamuk tohumundan üretilen yağ) Orijinal Gıda Direktifine uygun olarak tebliğ edilmiş ve sadelestirilmiş prosedür ile onaylanmıstir. 1139/98 Konsey Direktifi, herhangi bir genetiği değiştirilmiş gıda veya gıda içeriğinde genetik modifikasyon sonucu ortaya çıkan DNA veya protein belirlenebilir ise, bu ürünün GDO olmayan eşdeğeri ile eşit kabul edilmediği prensibine dayanır. Katkı maddeleri, Komisyon Direktifi 50/2000 devreye girene dek etiketleme düzenlemesi dışında değerlendirilmiştir. 1139/98 Direktifi, 10 Ocak 2000 tarihli Komisyon düzenlemesi (EC) 49/2000 ile tashih edilerek eşik kavramı tanımı getirilmiştir. Kasıtsız kontaminasyon probleminin üstesinden gelmek icin konulan eşik düzenlemesi ile kanun iyileştirilmiştir. Bu yasa, gıda içeriğinde GDO dan elde edilen materyaller bulunan gıda ürünlerinde, her bir ayrı materyal için %1 den fazla olmayacak oranda GDO taşıyan gıdalar için ek etiketleme zorunluluğu olmadığını taahhüt eder. Buna ek olarak, bu materyalin varlığının tesadüfi olduğunun ispatı için operatörler, GDO kullanımından kaçınmak için gerekli tedbirlerin uygulandığının kanıtını sağlamak zorundadır. GDO lar ile ilgili çeşitli kullanıcı birliklerinin farklı ve çakışan görüşlere sahip olmasi, süreç boyunca yayınlanan yasal dayanakların yorumlanması ve uygulanmasındakı sıkıntılar, diğerlerinin yanında genetiği değiştirilmiş yemler icin özel bir AB düzenlemesinin olmaması gibi sebepler bu konuda birleştirilmis, güncellenmiş ve bütünsel yasal dayanaklara olan ihtiyaca dikkat çekmiştir. Sonuç olarak Ekim 2003 de daha önceki yasal dokümanları iptal edip iyileştiren ve daha açık bilgi veren iki yeni düzenleme yayımlanmıştır. Gıda Örneklerinde Genetiği Değiştirilmiş Organizma Analizleri Bölüm 1