KENDi HESABlNA ÇALIŞMA: KAVRAM, ÖLÇÜM VE ÖZELLiKLERi

EKDIVDMiK YAKLAŞlM 75 KENDi HESABlNA ÇALIŞMA: KAVRAM, ÖLÇÜM VE ÖZELLiKLERi Na ci GÜNODGAN [ * 1 1- Giriş ışgücü piyasası içersinde yer alan kategorilerin tanımlanması ve ölçülmesi oldukça sorunlu bir alanı oluşturmaktadır. Herşeyden önce, bu kategorilerin uluslararası düzeyde kabul görmüş standarda oturlulması meselesi gelir. Standartıaşma işgücü piyasasına dönük veri tabanının oluşturulması ve bu verileri kullanarak analiz yapılmasını kuşkusuz kolaylaştırmaktadır. Ayrıca, benzer tanım ve ölçüınierin dünya ölçeğinde kabul görmesi, uluslararası karşılaştırmalar yapma olanağını da sağlamaktadır. Ancak işgücü piyasasına ait kategorilerin kesin içeriği herbirinin nasıl tanımlandığına bağlı olarak değişmektedir (Özkaplan, 1999: 61). Ülkelerin gelişmişlik düzeyleri arasındaki farklılaşmalar, kuşkusuz işgücü piyasaları arasında da yapısal bir takım farkların doğmasına yol açmıştır. Bu da işgücü piyasasında yer alan kategorilerin tanımlanması ve standartlaştırılmasını önemli ölçüde zorlaştırmaktadır. "Kendi Hesabına Çalışma" kategorisi bu konuda verilebilecek en uygun örneklerden birisidir. ll- "Kendi Hesabma Çalişma" Kavrami Kendi hesabına çalışmanın tanımlanması konusundaki güçlükler literatürde sürekli olarak tartışılmaktadır. Bu kavramın değişik anlamları ifade etmesi, teorik olarak anlaşılınasını ve amprik olarak da ölçülmesini zorlaştırmaktadır. Bu kategoride yer alan faaliyetlerin önemli bir kısmının genellikle enformel ekonomi içersinde yer alması da bu güçlüğü bir kat daha arttırmaktadır. Bir tarafta, kendi hesabına çalışan statüsünde yer alan bir kişi, ürünleri, üretim süreçlerini ve dağıtım kanallarını geliştiren, yeni fırsatları keşfeden * Yrd.Doç.Dr., Anadolu Üniversitesi, İİBF, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü Ekonomik Yaklaşım, Cilt 10, Sayı34, Sonbahar 1999

76 Naci GÜNOOGAN bir girişimci olabileceği gibi diğer taraftan, işsiz bir kişiden farklı olmayan bir gelire sahip bulunan birisi de olabilmektedir (Earle, 1998 : 1). Literatürde her iki bakış açısına da rastlanmaktadır. Özellikle gelişmiş ülkelerde yapılan son çalışmalar, kendi hesabına çalışmanın olumlu, "girişimci" yönünü vurgular niteliktedir. Örneğin, Blanchtlower zenginlikle kendi hesabına çalışma arasında pozitif bir ilişkinin varlığını tespit etmiştir (Blanchtlower, 1998 : 6). Kendi hesabına çalışma ile ilgili standartlar geliştiren uluslararası örgütlerin bu alanda yapmış oldukları çalışmalar büyük önem taşımaktadır. Bu konuda Uluslararası Çalışma ı Örgütü (ILO) genel kabul görmüş standart bir tanım yapmıştır. 1993 yılında 15.Uluslararası Çalışma İstatistikçileri Konferansı 'nda (ICSE-93) yapılan sınınandırmaya göre, istihdam statüleri altı grupta toplanmıştır. Bunlar; işçi, işveren, kendi hesabına çalışan işçiler, üretici kooperatif üyeleri, yardımcı aile işçileri ve sınıtlandırılamayan statüdeki işçilerdir. ICSE- 93'de tanımlanan bu istihdam statüleri de, "ücretli istihdam"(paid employment) ve "kendi hesabına çalışma"(self-employment) olmak üzere iki temel kategori altında sınıflandırılmıştır. Ücretli istihdam içersinde yer alanlar ücret ve maaş alırken, kendi hesabına çalışanların geliri ise ürünün ya da hizmetin satışından elde edilen kara bağlıdır. B u sınıflandırma içersinde "işçi" statüsünde yer alanların ücretli istihdama gireceği açıktır. Kendi hesabına çalışma içersinde ise; işveren, kendi hesabına çalışan işçiler ve yardımcı (ya da ücretsiz) aile işçileri bulunmaktadır. İşveren, referans döneminde, sürekli bir temele dayanan işletmesinde bir veya daha fazla işçi çalıştıran, kendi başına ya da bir veya daha fazla ortağı bulunan kişilerdir. Kendi hesabına çalışan işçiler, kendi hesabına bir ya da daha fazla ortakla çalışan kişilerdir. Ücretsiz aile işçileri ise, aynı ailede yaşayan ve aralannda akrabalık ilişkisi bulunan kişiler(ki bunlar ortak olarak dikkate alınmaz) tarafından yapılan piyasaya yönelik işlerde çalışan kişilerdir. Geleneksel olarak gençlerin, özellikle, aynı evde yaşamamakla beraber akrabası olan bir kişinin iktisadi işletmesinde ücretsiz olarak çalışması durumunda "aynı evde yaşama" şartı çıkarılabilir (ILO, 1997 : 1228). OECD de ICSE-93 'e paralel bir sınıflandırmaya gitmiştir. Buna göre, işverenler, kendi hesabına çalışan işçiler ve referans dönemindeki çalışma sürelerine bakılmaksızın ücretsiz aile işçileri kendi hesabına çalışma içinde ele alınmalıdır. Ayrıca, kendisi ve aile tüketimi için mal ve hizmet üretimiyle uğraşanlar da, üretim ailenin toplam tüketimine önemli ölçüde katkı sağlıyorsa, kendi hesabına çalışma içinde değerlendirilmelidir (OECD, 1998 : A22). Avrupa Birliği istatistik örgütü EURO ST AT da kendi hesabına çalışmayı ; "Kendileri için (bizzat) çalışanlar, işçi istihdam eden veya etmeyen ve herhangi bir ücret almaksızın işletmeye (üretime) yardım eden aile üyeleri"olarak tanımlamaktadır ( Duggan, 1998 : 3). Aslında yukarıdaki tanımlamalarda kendi hesabına çalışma kategorisinde yer alan gruplar homojen gibi görülmekle birlikte, literatürdeki tartışmalara bakıldığında bunun pek de öyle olmadığı söylenebilir. Bazı yazarlar, tam zamanlı kendi hesabına çalışma ile yarı

EKONOMiK YAKLAŞlM 77 zamanlı kendi hesabına çalışmanın birbirinden farklı olduğunu vurgularken, bazıları da kadınların kendi hesabına çalışması ile erkeklerin kendi hesabına çalışmasının birbirinden ayrı değerlendirilmesi gerektiği üzerinde durmaktadırlar. Ancak bu alandaki tartışmanın en önemli bölümü iki kategori etrafında yoğunlaşmaktadır. Birincisi; yanında işçi istihdam eden kendi hesabına çalışanlarla, işçi istihdam etmeyenlerin önemli ölçüde birbirinden farklı olduğudur. İkincisi ise, tarımda kendi hesabına çalışanları dışanda tutmanın gerekliliği konusudur (Duggan, 1998 : 4). lll- Kendi Hesabma Çaftşmantn Ölçülmesi Bir bireyin kendi hesabına çalışıp çalışmadığının tespiti kolay bir konu değildir. Burada iki temel sorunla karşılaşılmaktadır. Bunlardan ilki, soru kağıdında bununla ilgili olarak sorulacak olan soru ve bu soruya verilecek olan cevabın ne şekilde değerlcndirileceğidir. Bu konuda ülkeden ülkeye farklı bazı uygulamalar göze çarpmaktadır. Örneğin, ILO tarafından istihdam statülerini tanımlamak için oluşturulan standartları kısmen kabul eden ABD Çalışma İstatistikleri Bürosu (BLS) kendi hesabına çalışma ile 1 1 1 1 1 t t ~ r p ilgili verileri düzenli olarak yayıniayan aylık raporunda (CPS), kendi hesabına çalışanlan şu soru ile tespit etmektedir; "Kamuda mı, özel bir işletmede mi, kar amacı gütmeyen bir örgütte mi çalışıyorsunuz? veya kendi hesabımza mı çalışıyorsunuz? Bu soruya "kendi hesabına" cevabını verenlere bu defa şu soru yöneltilir; "Çalıştığınız işletme anonim bir şirket midir?" Bu soruya "hayır" cevabını verenler kendi hesabına çalışanlar olarak sınıflandırılırken, "evet" diyenler "ücretli işçi" olarak değerlendirilmektedir. Yani, anonim şirkette kendi hesabına çalışanlar işçi statüsündedirler. Bunlar yasal olarak kendi işletmelerinin işçileri sayılırlar (Brigger, 1996 : 3-4). Bir başka ülkede, örneğin Kanada'da ise, kendi hesabına çalışanlar Kanada İşgücü Raporu'nda (LFS) şu soru ile tespit edilmektedir; " işçi misiniz ya da kendi hesabımza mı çalışıyorsunuz?" Yanında işçi çalıştırsın ya da çalıştırmasın, işletme bir anonim şirket olsun ya da olmasın, bu soruya "kendi hesabına" cevabını verenlerin hepsi kendi hesabına çalışma içersinde ele alınmaktadır (Picot, 1998: 23). Dolayısıyla ölçüm konusunda sorulan soruların farklı olması ya da alınan cevapların farklı şekilde değerlendirilmesi bu konuda yapılacak olan uluslararası karşılaştırmaların da sağlıksız olması sonucunu doğuracaktır. Ölçme konusundaki ikinci temel sorun ise, kendi hesabına çalışma oranının (selfemployment rate) nasıl tespit edileceğidir. Buradaki sorun iki yönlüdür. Birincisi; tarımda kendi hesabına çalışanların bu oranın hesaplanmasında dikkate alınıp alınmayacağıdır. İkincisi ise, bu oranda paydanın ne olacağıdır. Payda ya istihdam, ya işgücü (istihdamdakiler+işsizler) ya da çalışma çağındaki nüfus (16-65 yaş) olacaktır (Blanchflower, 1998 : 10). Bununla birlikte uluslararası istatistiklerde kullanılan kendi hesabına çalışma oranı, kendi hesabına çalışanların toplam istihdama oranını ifade etmektedir.

78 Naci GÜNODGAN Tablo 1- OECD ülkelerinde tarımda kendi hesabına çalışanlar ve tarım dışı faaliyetlerde kendi hesabına çalışanlar Tarımda kendi hesabına çalışma Kendi hesabına çalışma Ülke % Toplam istihdam Tarım dışı istihdam Avustralya 20.1 11.3 Avustuı ya 45.4 7.4 Belçika 11.2 14.4 Kanada 19.5 8.9 Danimarka 23.6 7.2 Finlandiya 37.6 9.1 Fransa 30.0 7.8 Almanya 17.4 8.3 Yunanistan 42.1 25.1 İzlanda 24.2 13.2 ı, 1 j 1 İrlanda 44.3 11.7 İtalya 16.4 20.8 Japonya 27.3 12.0 Lüksemburg 26.1 5.4 Hollanda 17.0 9.6 Yeni Zelanda 27.6 14.5 Norveç 37.2 5.4 Portekiz 34.6 17.3 İspanya 24.3 17.4 İsveç 17.9 8.5 Türkiye 73.5 22.8 İngiltere 8.3 11.3 ABD 15.8 6.8 Kaynak : OECD Labour Force Statistics, 1996..

EKONOMiK YAKLAŞlM 79 Tablo 2- OECD ülkelerinde toplam istihdam içersinde, toplam işgücü içersinde ve çalışma çağındaki nüfus içersinde kendi hesabına çalışanlar Kendi hesabına Kendi hesabına Kendi hesabına çalışma çalışma çalışma Ülke o/o Toplam istihdam Toplam işgücü Çalışma çağındaki nüfus Avustralya ı5.ı ı3.7 10.3 Avusturya 13.7 13.2 9.4 Belçika 18.4 16.2 10.3 Kanada 11.3 10.2 7.6 Danimarka 9.5 8.7 6.9 Finlandiya ı4.5 ı 1.9 8.8 Fransa ı 1.6 9.7 6.5 Almanya ıo.6 9.5 6.7 Yunanistan 46.1 41.5 25.0 İzlanda ı8.2 17.5 14.8 İrlanda 20.9 18.3 11.7 İtalya 28.9 24.7 14.7 Japonya ı7.7 ı7.ı 13.5 Lüksemburg 7.6 7.4 5.8 Hollanda 12.5 11.6 8.2 Yeni Zelanda 20.4 19.1 14.4 Norveç 8.7 8.2 6.5 Portekiz 28.7 26.3 19.1 İspanya 25.0 ı8.8 ı 1.6 İsveç 11.0 10.1 7.6 Türkiye 58.3 53.6 30.6 İngiltere 13.6 12.4 9.3 ABD 8.4 7.9 6.1 Kaynak : OECD Labour Force Statistics, 1996.

so Naci GÜNOOGAN VI- Kendi Hesabma Ça!Jşmayt Belirleyen Faktörler Kişinin "kendi patronu olma arzusu", onu kendi hesabına çalışmaya yöneiten temel sebeplerden biridir. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Anketİ Programı (ISSP) tarafından 1989 yılında onbir ülkede tesadüfi örnekler üzerinde yapılan ankette şu soru sorulmuştur;" Farklı işler arasında seçim yapma şansınız olsa aşağıdakilerden hangisini seçerdiniz?" (i) Bir işçi olmayı (ii) Kendi hesabına çalışmayı (iii) Seçernem Bu soruya verilen cevaplar arasında, kendi hesabına çalışmayı seçerrlerin ülkeler bakımından oranları şöyle ortaya çıkmıştır; Tablo 3- Bazı ülkelerde kendi hesabına çalışmak isteyenler Ülke Genel olarak (%) İşçilerin tercihi(%) Avusturya 60.2 55.5 İngiltere 47.7 43.1 İtalya 65.2 61.0 Hollanda 38.5 33.2 Norveç 26.0 21.6 ABD 62.9 59.0 Almanya 49.0 46.8 Kaynak: International Social Survey Programme, 1989. Kendi hesabına çalışma ile ekonomik konjonktür arasındaki ilişkiyi açıklayan, birbirine zıt iki grup teoriden söz edilebilir. "Durgunluk İticiliği" (recession push) olarak adlandırılan teoriye göre, işsizliklekendi hesabına çalışma arasında pozitif bir ilişki vardır. Kendisi için uygun ücretli istihdam fırsatı bulamayanlar kendi işini kurma riskine itilmişlerdir. Bu hipotezi destekleyen pek çok amprik kanıt bulunabilir. OECD ülkeleri arasında karşılaştırmalı analizler yapan Acs, Audretsch ve Evans (1994) kendi hesabına çalışma oranının işsizlik oranıyla birlikte arttığı sonucuna ulaşmışlardır. İspanya ve ABD'de kendi hesabına çalışmaya geçişin belirleyicilerini test eden Alba-Ramirez (1994) işsizlik

EKONOMiK YAKLAŞlM 81 döneminin her iki ülkede de kendi hesabına çalışmaya geçişi arttırdığını ortaya koymuşlardır. Evans ve Leighton (1989) ise işsiz bireylerin çalışanlara göre kendi hesabına çalışmaya geçiş olasılıklarının daha yüksek olduğunu ifade etmişlerdir (Picot, 1998 : 14). "Durgunluk İticiliği" hipotezinin karşıtı "Girişimci Çekiciliği"(entrepreneurial pull) olarak bilinen teoriye göre ise, bireylerin sahip oldukları bilgiler ve özel yetenekleri onları motive eder ve girişimcilik yolunda risk almaya zorlar. Girişimcilik, kendi hesabına çalışmanın en saf biçimi olduğuna göre, doğal olarak bu teoriye göre kendi hesabına çalışma ile işsizlik arasında bir ilişki yoktur. Hatta negatif bir ilişkinin varlığından bile söz edilebilir. Şöyle ki, yüksek işsizlik kendi hesabına çalışmaya girmenin çekiciliğini azaltır. Çünkü, makroekonomik koşulların olumsuz ve işsizliğin yüksek oranda olduğu dönemlerde insanlar başarısızlık olasılığının yüksek olduğu iş hayatına girme konusunda çekingen davranacaklardır. Bu teoriyi de destekleyen pek çok amprik bulguya rastlamak mümkündür. Blanchflower ve Oswald 1990 yılında yaptıkları bir çalışmada, 1983-89 döneminde İngiltere'de bölgesel işsizlik ve kendi hesabına çalışma arasında güçlü bir negatif ilişkinin varlığını tespit etmişlerdir (Blanchflower, 1998 : 7). Tablo 4- İngiltere'de 1983-1989 döneminde işsizlik ve kendi hesabına çalışma oranları 1983 1984 1985 1985 1987 1988 İşsizlik Oranı (%) 12.4 11.7 11.2 11.2 10.3 8.6 Kendi Hes. Çalış. Or.(%) 9.6 11.4 11.5 11.5 12.4 12.6 1989 7.2 13.3 Kaynak: OECD, Economic Outlook, 1998. Her iki teoriyi savunanların görüşlerini aynı anda destekleyen çalışmalar da vardır. Acs, Eudretsch veevans işsizliğin kendi hesabına çalışmayı hem olumlu hem de olumsuz yönde etkileyebileceğini iddia etmektedirler. Sonuçta, kendi hesabına çalışma ile işsizlik arasındaki net ilişki, hangisi baskınsa ona bağlı olacaktır. Tabii ki kendi hesabına çalışmayı, yukarıdaki teorilerde ifade edildiği gibi, olumlu ya da olumsuz yönde etkileyen tek faktör ekonomik koşullar ya da işsizlik düzeyi değildir. Her ülkenin tarihsel geçmişi, kültürel yapısı, içinde bulunduğu sosyal ve siyasal koşullar kendi hesabına çalışmayı belirleyen ya da düzeyini etkileyen faktörlerin farklılaşmasına yol açmaktadır. Bu duruma verilebilecek en güzel örneklerden birisi İtalya'dır. Avrupa ülkeleri

82 Naci GÜNDOGAN arasında İtalya kendi hesabına çalışan nüfusun nispi olarak yüksek olması nedeniyle dikkat çekmektedir. Bu durum İtalya'nın yine nispi zayıf ve geç sanayileşme trendinin tarihsel bir sonucudur. Bu oranın yüksek oluşunu Sestito şu faktörlere bağlamaktadır; a) Büyük ölçekli ekonomiterin azalması, b) Kendi hesabına çalışanlara yönelik vergi oranlarında sağlanan avantajlar, c) işsizliğin gizlenmesinde kendi hesabına çalışanların rolü, d) Küçük endüstriyel yapıların nispi avantajları (Belussi, 1998 : 6). İtalya'nın bu durumunu bir çeşit "mikro-kapitalizm" olarak adlandıran Weiss'e göre, II.Dünya Savaşı sonrasında büyük işletmelere çok fazla tolerans gösterilmezken, bütün siyasal güçler ticaret sektörünü koruyarak, çiftçilere sübvansiyontarla yardım ederek, vergi ve sigorta ödemelerinde indirimler yaparak ve özel yasal önlemlerle küçük firmaları koruyarak kendi hesabına çalışmayı teşvik etmişlerdir. İtalya'da hem sağ hem de sol partilerin küçük ölçekli özel girişimciliğe odaklanmış ekonomik bir model konusunda hemfikir olmaları da kendi hesabına çalışmayı destekleyen önemli bir faktör olmuştur (Belussi, 1998 : 10). Blau da ABD'de tarım dışı sektörde kendi hesabına çalışanların yükselmesinin temel nedenlerinin teknolojik değişim, endüstrinin yapısı, vergi oranları ve sosyal güvenlik ödemeleri olduğunu ifade etmektedir (Blau, 1987 : 27). 1991 yılı Fransız Hanehalkı Raporunu kullanarak, kendi hesabına çalışmayı belirleyen mikro faktörleri test eden Laferrere ve McEntee ise, ailenin zenginlik ve eğitim gibi transferlerle bu konuda önemli bir belirleyiciliğe sahip olduğunu kanıtlamışlardır. Bu çalışmada, bir kişiye ne kadar yüksek düzeyde eğitim sağlanırsa, onun kendi hesabına çalışma olasılığının da o derece azalacağı sonucuna varılmıştır. Bu da, Fransa'da yüksek öğretim sisteminin ücretli işten kendi hesabına çalışmaya doğru hareketliliği azalttığını ortaya koymuştur (Belussi, 1998 : 6). V- Kendi Hesabma Çalişaniann Demografik Özellikleri Kendi hesabına çalışanların demografik özellikleri konusunda farklı ülkelerde yapılan araştırmalar, bu kategoride yer alan kişilerin bazı ortak özelliklere sahip olduklarını ortaya koymaktadır. Örneğin ABD'de CPS verileri, kendi hesabına çalışanların genellikle orta yaş ve üstünde olan kişiler olduğunu göstermektedir. ABD'de kendi hesabına çalışanların %61.5'i, Kanada'da %61.6'sı, İngiltere'de %48.1 'i ve Türkiye'de ise %53.1 'i 45 yaşın üstündedir. Hatta ABD'de kendi hesabına çalışanların %29.1'ini 65 yaş üstü grup oluşturmaktadır. Bregger bu durumu açıklarken gençlerin kendi işlerini kurabilmelerinin güç olduğunu, bu iş için gerekli mali kaynakların, bilgi ve tecrübe birikiminin yaşla doğru orantılı olduğunu belirtmektedir (Bregger, 1996: 7).

EKONOMiK YAKLAŞlM 83 Erkeklerin kadınlara göre kendi hesabına çalışanlar arasında daha yoğun olarak yer alması bu kategorinin bir diğer demografik özelliğidir. İngiltere' de kendi hesabına çalışanların %74.1'ini erkekler, %25o9'unu kadınlar oluştururken, aynı oran ABD'de erkekler için %65, kadınlarda %35 'tir. Ülkemizde ise bu farklılık daha da belirginleşmiş tir. Kendi hesabına çalışanların %90.2'sini erkekler oluştururken kadınların bu kategori içersindeki oranı sadece %908'dir (DİE, 1998)0 Kendi hesabına çalışanların medeni durumlarına bakıldığında ise büyük bir kısmının evli olduğu görülmektedir. Örneğin, kendi hesabına çalışanların İngiltere'de %75'i; Kanada'da %7406'sı ve Türkiye'de de %8405'i evlidir. Kanada'da yapılan bir araştırma ise, bu kategoride yer alanların yaklaşık %75'inin hiç çocuk sahibi olmadıklarını, yine yaklaşık %16'sının tek çocuğa sahip bulunduklarını ortaya koymuştur (Kuhn, 1998 : 18)0 Kendi hesabına çalışanların eğitim durumlarına baktığımızda ise bunların genellikle orta düzeyde eğitime sahip kişiler olduğu görülmektedir. Bu kategori içersinde yüksek öğrenim görenlerin oranı İngiltere'de %2603, Kanada'da %1807, ABD'de %2608 iken ülkemizde bu oran %1.4' tür (bu oran yalnızca yanında işçi istihdam etmeyen kendi hesabına çalışanlara aittir) o VI- Türkiye'de Kendi Hesabma Çaltşma Toplam istihdamın yaklaşık olarak yarısını (%43.4) tarımsal istihdamın oluşturduğu ülkemizde, kendi hesabına çalışmanın önemli bir istihdam kategorisi olduğu söylenebilir. DİE tarafından hazırlanan Hanehalkı İşgücü Anketİ sonuçları bu gerçeği gözler önüne sermektedir. DİE kendi hesabına çalışanları şu şekilde tanımlamaktadır : "Kendi işinde, örneğin tarlasında, dükkanında, yazıhanesinde vb o yerlerde yalnız olarak veya ücretsiz aile fertleriyle birlikte nakdi veya ayni gelir temini amacıyla çalışan kişilerdir" o Tablo 5- İşteki durum (Genel olarak,looo) Toplam istihdam : 21.958 Toplam istihdama oranı(%) a) Ücretli ve yevmiyeli 9.585 43065 b) Kendi hesabına ve işveren 60626 30.17 c) Ücretsiz aile işçisi 50767 26026

84 Naci GÜNOOGAN Tablo 6- İşteki durum (Tarım dışı faaliyetlerde,looo) Toplam istihdam : 12.424 Toplam istihdama oranı(%) a) Ücretli ve yevmiyeli 8.911 71.72 b) Kendi hesabına ve işveren 3.027 24.36 c) Ücretsiz aile işçisi 485 3.90 Tablo 7- İşteki durum (Tarımsal faaliyetlerde,looo) Toplam istihdam: 9.534 Toplam istihdama oranı(%) a) Ücretli ve yevmiyeli 654 6.85 b) Kendi hesabına ve işveren 3.599 37.74 c) Ücretsiz aile işçisi 5.281 55.39 Kaynak: DiE, Hanehalkı İşgücü Anketi, Ekim 1998. Yukarıdaki tablolara baktığımızda ücretli ve yevmiyeli çalışanların dışındaki statüleri kendi hesabına çalışma olarak dikkate alırsak (ILO ve OECD'nin sınıflandırmasında olduğu gibi) Ekim 1998 itibariyle, istihdamın yaklaşık %57'sinin kendi hesabına çalışanlardan oluştuğunu görürüz. Tarımdışı faaliyetlerde bu oran %28 iken tarımsal faaliyetlerde %90'ı bulmaktadır. Bu oranlar OECD ülkeleri arasındaki en yüksek oranlardır (bkz. tablo 1-2). Tarımın toplam istihdam içersindeki önemli payı ve ücretsiz aile işçilerinin (ki tarımda çalışanların yaklaşık %60'ı ücretsiz aile işçisidir) sayısı şüphesiz bu oranın ortaya çıkmasındaki en önemli etkendir. Ücretsiz aile işçilerinin kendi hesabına çalışanlar içindeki payı ABD'de %1.7, İtalya'da %14, Almanya'da %12.9, İspanya'da %14.3, Hollanda'da %10.3 iken Türkiye'de bu oran %45 civarındadır. Türkiye'de kendi hesabına çalışanların demoğrafik özelliklerine baktığımızda ise, büyük çoğunluğunun erkek, orta yaş grubunda, evli ve eğitim düzeylerinin de düşük olduğu görülmektedir. İktisadi faaliyet kolları itibariyle bakılacak olursa, kendi hesabına çalışanların %60'ının tarımsal faaliyetlerde, %20'sinin toptan ve perakende ticaret, lokanta ve otellerde, %8'inin ulaştırma, haberleşme ve depolama faaliyetlerinde, %7'sinin de imalat sanayiinde çalıştığı söylenebilir (DİE, 1998).

EKDI\IDMiK YAKLAŞlM 85 Tablo 8- Türkiye'de kendi hesabına çalışanların özellikleri Cinsiyet Sayısı(lOOO) (%) Erkek 4.801 90.2 Kadın 521 9.8 Yaş 25 yaşın altı 187 3.5 25-44 yaş 2.308 43.4 ( 45-64 yaş 2.177 40.9 65 yaş üstü 650 12.2 Medeni Durum Hiç evlenınedi 240 3.8 Evli 4.807 90.3 Diğer 276 5.3 Eğitim Durumu Okur-yazar olmayan 709 13.3 İlkokul bitirınedi 430 8.1 İlkokul 3.486 65.5 Ortaokul 301 5.6 Lise 236 4.4 Meslek lisesi 78 1.4 Üniversite 78 1.4 l Sonuç Kaynak: DiE, Hanehalkı İşgücü Anketİ, Ekim 1998. Son yıllarda, özellikle Avrupa Birliği ülkelerinde temel bir sorun haline gelmeye başlayan işsizliğin önlenmesinde, kendi hesabına çalışmanın geliştirilmesi, önündeki engellerin kaldırılması ve bu yolla da yeni işler yaratılması önemli bir istihdam politikası haline gelmeye başlamıştır. Bu nedenledir ki, bu konuyla ilgili gerek Avrupa'da ve gerekse ABD'de sayısız çalışma yapılmıştır ve yapılmaktadır. Hatta, Eylül 1998'de Kanada'da kendi hesabına çalışmanın tüm yönleriyle değerlendirildiği uluslararası bir konferans

86 Naci GÜNOOGAN gerçekleştirilmiştir. OECD ülkeleri arasında kendi hesabına çalışma oranının en yüksek olduğu ülkemizde ise bu konuyla ilgili yeterince çalışma yapılmamış olması ise gerçekten önemli bir eksikliktir. KAYNAKÇA BELUSSI, F. (1998), "A Framework of Analysis For Self-Employment in Italy", Intemational Conference on Self-Employment in Canada, içinde BLANCHFLOWER, D. (1998), "Self-Employment in OECD Countries", International Conference on Self-Employment in Canada, içinde BLANCHFLOWER, D.and OSWALD, A. (1998), "Entrepreneurship and the Youth Labour Market Problem", A Report for the OECD. BLAU, D. (1987)," A time-series analysis of self-employment in the United States", Joumal of Political Economy, Vol.95, N.3. BREGGER, J. E. (1996), "Measuring Self-Employment in the United States", Monthly Labor Review, Jan./Feb. s. 3-9. DIE (1998), Hanehalkı İşgücü Anketİ, Nisan 1998. DUGGAN, C. (1998), "Self-Employment in the UK and Ireland", International Conference on Self-Employment in Canada, içinde. EARLE, J. and Z. SAKOVA (1998), "Self-Employment in Transitional Economies", Intemational Conference on Self-Employment in Canada, içinde. ILO (1997), Yearbook of Labour Statistics 1997, 56th Issue, Geneva. LE MAROIS, H. (1998), "Self-Employment in France", International Conference on Self Employment in Canada, içinde. OECD (1998), Labour Market Indicators, Methodological Notes. ÖZKAPLAN, N. (1999), "İşgücü Piyasasına Ait Kavramların Sorgulanması", Ekonomik Yaklaşım, Cilt 10, Sayı 32, Bahar s. 61-85. PICOT, G. and M. MANSER (1999), "The Role of Self-Employment in Job Creation in and The United States", Monthly Labor Review, April s. 13-25.

\. EKOI\IOMİK YAKLAŞlM 87 ABSTRACT SELF EMPLOYMENT: CONCEPT, MEASUREMENT AND CHARECTERISTJCS The difficulties of defining and measuring self employment have been discussed in the literature. The concept of self employment is fraught w ith ambiguity. On the one h and, self employment is a type of entrepreneurship. Sometimes, a self employed worker may be an entrepreneur improving products, production process and exploiting new opportunies. On the other hand, it is sametimes thought that individuals are driven into self employment by poor opportunities in the labor market.