T. C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

T. C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Gökhan FİLİK RASYONA İLAVE EDİLEN ÇAKŞIR (FERULA ELEAOCHYTRIS) KÖKÜ TOZUNUN YUMURTACI TAVUKLARDA YUMURTA VERİMİ VE KALİTE ÖZELLİKLERİNE ETKİLERİ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI ADANA, 2009

T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ RASYONA İLAVE EDİLEN ÇAKŞIR (FERULA ELEAOCHYTRIS) KÖKÜ TOZUNUN YUMURTACI TAVUKLARDA YUMURTA VERİMİ VE KALİTE ÖZELLİKLERİNE ETKİLERİ Gökhan FİLİK YÜKSEK LİSANS TEZİ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI Bu Tez../ /2009 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği İle Kabul Edilmiştir. İmza. İmza İmza Prof.Dr.H.Rüştü KUTLU Prof.Dr.Murat GÖRGÜLÜ Doç.Dr. Ahmet ŞAHİN Danışman Üye Üye Bu Tez Enstitümüz Zootekni Anabilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza Mühür Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ RASYONA İLAVE EDİLEN ÇAKŞIR (FERULA ELEAOCHYTRIS) KÖKÜ TOZUNUN YUMURTACI TAVUKLARDA YUMURTA VERİMİ VE KALİTE ÖZELLİKLERİNE ETKİLERİ Gökhan FİLİK ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI Danışman :Prof. Dr. Hasan Rüştü KUTLU Yıl : 2009, Sayfa 52 Jüri : Prof. Dr. Hasan Rüştü KUTLU Prof. Dr. Murat GÖRGÜLÜ Doç. Dr. Ahmet ŞAHİN Mevcut çalışma çakşır (Ferula eleaochytris) kökü tozunun Nick Brown yumurtacılarda yumurtlama performansı, yumurta kalitesi, yumurta kolesterolü ve bazı kan parametreleri üzerine etkilerini belirlemek amacıyla yürütülmüştür. Denemedeki otuz dört haftalık yaştaki yumurtacı tavuklarda, benzer canlı ağırlığa göre her birinde 18 hayvan bulunan 4 gruba ayrılmış ve 8 hafta boyunca bireysel kafeslerde yetiştirilmişlerdir. Muamele 4 gruptan oluşup, bunlar standart yumurtacı tavuk yemlerine ilaveten 0, 2, 4 ve 8 g/kg çakşır (Ferula eleaochytris) kökü tozu katkısı ile beslenmişlerdir. Deneme boyunca 16: 8 saatlik aydınlık: karanlık ışıklandırma programı kullanılmış ve yem ve su serbest olarak verilmiştir. Performans verimleri ise, günlük olarak yem tüketimi, yumurta ağırlığı, yumurta verimi belirlenip, yumurta kalitesi ve yumurta kolesterol içeriği haftalık olarak belirlenmiştir. Deneme başı, ortası ve sonunda hayvanlardan alınan kan örneklerinden glukoz, kolesterol, trigliserid ve kalsiyum düzeyleri belirlenmiştir. Elde edilen bulgular çakşır (Ferula eleaochytris) kökü tozunun canlı ağırlık, yem tüketimi, yemden yararlanma oranı, yumurta verimi ve yumurta ağırlığını önemli düzeyde etkilemediğini (P>0.05) göstermiştir. Denemede kullanılan çakşır kökü tozunun, plazma glukoz konsantrasyonunu arttırdığı (P<0.01) görülmüştür. Kontrol gubunda 237.8 mg/dl iken 8 g/kg çakşır kökü tozu alan grupta ise 251.1 mg/dl dir. Yumurta sarısı kolesterol düzeyi 4 g/kg çakşır katkısı ile özellikle 3., 4. ve 5. haftalarda (mg/g yumurta) azalmıştır (P<0.05). Çakşır kökü tozu kan plazma kalsiyum seviyesi üzerine etkili olmamıştır (P>0.05). Anahtar Kelimeler: Çakşır (Ferula eleaochytris) kökü tozu, Yumurta Verimi ve Kalitesi, Kan parametreleri, Yumurta Kolesterol, Kalsiyum I

ABSTRACT MSc THESIS FERULA ELEAOCHYTRIS POWDER EFFECT IN LAYER DIET ON LAYING PERFORMANCE AND EGG QUALITIES Gökhan FİLİK DEPARTMENT OF ANIMAL SCIENCE INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES Supervisor UNIVERSITY OF CUKUROVA : Prof. Dr. Hasan Rüştü KUTLU Year : 2009, Page: 52 Jury : Prof. Dr. Hasan Rüştü KUTLU Prof. Dr. Murat GÖRGÜLÜ Assoc. Prof. Dr. Ahmet ŞAHİN The present study was conducted to evaluate whether dietary Ferula eleaochytris powder would affect laying performance, egg quality and egg cholesterol level of Nick Brown layers. Thirty four weeks old layers were divided into 4 groups of similar mean weight, comprising 18 birds each. The birds were fed standard layer diets containing 0, 2, 4 or 8 g Ferula eleaochytris powder for 8 weeks period. The birds were housed in individual cages in a complete randomized design. A 16:8 hours light:dark photoperiod was employed. Feed and water were given ad libitum. Laying performance was assessed by recording feed intake, egg weight, egg production daily; egg quality, egg cholesterol weekly and blood parameters (glucose, cholesterol, triglyceride and calcium level) biweekly. The results showed that Ferula eleaochytris powder inclusion did not have significant (P>0.05) effects on body weight, feed intake, feed conversion efficiency, egg yield (production), egg mass and egg weight. However, Ferula eleaochytris powder inclusion affected size index (P<0.05), increased plasma glucose concentration (P<0.05), decreased egg yolk cholesterol level (mg/g) (P<0.01). The results obtained in the experiment suggest that providing dietary Ferula eleaochytris powder, especially 3., 4. and 5. weeks have decreased egg yolk cholesterol level to produce functional egg production (P<0.01), on the other hand Ferula eleaochytris powder, inclusion 4 g/kg have decreased egg yolk cholesterol level (P<0.01). During the experiment, Ferula eleaochytris powder decreased egg yolk cholesterol level each week. However, Ferula eleaochytris powder inclusion did not have any significant effects on calcium level (P>0.05). Keywords: Ferula eleaochytris powder, Egg Production and Quality, Blood Parameters, Egg Cholesterol, Calcium II

TEŞEKKÜR Bu çalışmanın oluşumunda bana yol gösteren, yüksek lisans öğrenimim süresince desteğini ve yardımlarını esirgemeyen, tez danışmanım ve kıymetli hocam Sayın Prof.Dr. Hasan Rüştü KUTLU ya, araştırmanın yapılması sırasında Zootekni Anabilim Dalı olanaklarını sunan Bölüm Başkanı Sayın Prof. Dr. Murat GÖRGÜLÜ ye, yüksek lisans öğrenimim süresince ve tezimin yürütülmesi aşamasında her türlü bilimsel katkı ve yardımlarını esirgemeyen kıymetli hocamlarım Sayın Doç. Dr. Ahmet ŞAHİN ve Doç. Dr. Ladine BAYKAL ÇELİK e en içten teşekkür ve saygılarımı sunarım. Ayrıca, yüksek lisans eğitimine başlamam hususunda başlangıçta bana destek olan Sayın Prof. Dr. Sermet ÖNDER ve eşi Yrd.Doç.Dr. Derya ÖNDER e teşekkürü bir borç biliyorum. Araştırma süresince doğrudan veya dolaylı yardımlarını gördüğüm başta Dr. Mustafa BOĞA olmak üzere, Arş. Gör. Ayfer BOZKURT KİRAZ a, Dr. Ahmet Tekeli ye, Dr. Uğur Serbester e, Arş. Gör. Zeynep BOZKURT ŞAHAN a, Makina Müh. Engin PINAR a, Zir. Müh. Şerife BEYAZITOĞLU na, Zir. Yük. Müh. Ahmet OLĞUN a, Zir. Yük. Müh. Mesut BABAOĞLAN a, Zir. Yük. Müh Neslihan DOĞAN a, Zir. Yük. Müh. Murat AKILLI ya, Biyolog Volkan Vural TAŞ a, özellikle üniversite hayatım boyunca yanımda olan arkadaşım İngilizce Öğretmeni Özlem GÜRGÖN e ve diğer bütün arkadaşlarıma, eğitimim ve tez aşaması boyunca verdikleri her türlü destek ve özverilerinden dolayı değerli aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım. III

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER... IV ÇİZELGELER DİZİNİ.......VI RESİMLER DİZİNİ......VII ŞEKİLLER DİZİNİ........VIII 1. GİRİŞ...1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR...6 3. MATERYAL VE METOD.12 3.1. Materyal...12 3.1.1. Hayvan Materyali....12 3.1.2. Yem Materyali..12 3.1.3. Deneme Odası...14 3.1.4. Kafes, Yemlik ve Suluklar....15 3.2. Metod......15 3.2.1. Deneme Planı....15 3.2.2. Yemlerin Besin Madde Analizleri....16 3.2.3. Canlı Ağırlık Değişiminin Belirlenmesi...17 3.2.4. Yem Tüketiminin Belirlenmesi.17 3.2.5. Yemden Yararlanma Oranının Belirlenmesi.....17 3.2.6. Yumurta Verim ve Kalitesinin Belirlenmesi....17 3.2.7. Yumurta Sarısı Kolesterol İçeriğinin Belirlenmesi...19 3.2.8. Plazma Glukoz, Kolesterol ve Trigliserit Konsantrasyonunun Belirlenmesi.....20 3.2.9. Serumda Kalsiyum Düzeyinin Belirlenmesi...21 3.2.10. İstatistikî İşlemler....21 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA.....23 4.1. Yem Tüketimi ve Yemden Yaralanma Oranı......23 IV

4.2. Yumurta Verimi......25 4.3. Sekiz Hafta Süresince Elde Edilen Yumurtaların Ortalama Yumurta Kalite Kriterlerine İlişkin Bulgular....27 4.4. Yumurta Sarısında Kolesterol Konsantrasyonları (mg/g yumurta)....31 4.5. Plazma Ortalama Glukoz, Kolesterol ve Trigliserid Konsantrasyonu (mg/dl)... 32 4.6. Ortalama Plazma Kalsiyum Konsantrasyonu..35 5.SONUÇ VE ÖNERİLER.37 KAYNAKLAR...40 ÖZGEÇMİŞ...44 V

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Deneme Materyali Olarak Kullanılan Çakşır Kökü Tozu Bileşenleri...13 Çizelge 3.2. Deneme Grupları ve Uygulanan Muameleler...15 Çizelge 3.3. Kafes Tavuğu Birinci Dönem Yumurta Yemine ait Hammadde Bileşimi ve Hesaplanmış Besin Madde İçeriği......16 Çizelge 4.1. Rasyonlarda Farklı Düzeylerdeki Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Tozunun Yumurta Tavuklarının Yem Tüketimi ve Yemden Yararlanma Oranı Üzerine Etkileri.24 Çizelge 4.2. Rasyonlarda Farklı Düzeylerdeki Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Tozunun Yumurta Tavuklarının Yumurta Verimi Üzerine Etkileri..26 Çizelge 4.3. Rasyonlarda Farklı Düzeylerdeki Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Tozunun Yumurta Tavuklarının Sekiz Hafta Ortalama Yumurta Kalitesi Üzerine Etkileri...28 Çizelge 4.4 Türk Standartları Enstitüsü Naturel Yumurta Sınıfları..29 Çizelge 4.5. Rasyonlarda Farklı Düzeylerdeki Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Tozunun Yumurta Tavuklarının Yumurta Sarısının Kolesterol Düzeyi Üzerine Etkileri (mg/g yumurta) 31 Çizelge 4.6. Rasyonlarda Farklı Düzeylerdeki Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Tozunun Plazma Ortalama Glukoz, Kolesterol ve Trigliserid Konsantrasyonu Üzerine Etkileri (mg/dl)...33 Çizelge 4.7. Rasyonlarda Farklı Düzeylerdeki Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Tozunun Yumurta Tavuklarının Ortalama Plazma Kalsiyum Düzeyi Üzerine Etkileri (mg/dl)...35 VI

RESİMLER DİZİNİ SAYFA Resim3.1. Kel Dağ 12 Resim 3.2. Deneme Ünitesinin Genel Görünümü..14 Resim 3.3. Yumurta Boyutunun Ölçümü.......18 Resim 3.4. Sarı Ağırlığının Tartımı...18 Resim 3.5. Ak Yüksekliğinin Ölçümü...18 Resim 3.6. Kabuk Kalınlığının Ölçümü...18 Resim 3.7. Tavuklardan Kan Alımının Görünümü...20 Resim 3.8. Serum Glukoz, Kolesterol ve Trigliserit Analizlerinde Kullanılan Otoanalizör Cihazı...20 Resim 3.9. Yumurtacı Tavuklarda Çakşır Kökü Tozu İlavesinin Kalsiyuma Etkisi...21 VII

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 4.1. Rasyonlarda Farklı Düzeylerdeki Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Tozunun Yumurta Tavuklarının Yemden Yararlanma Oranı Üzerine Etkileri...25 Şekil 4.2. Rasyonlarda Farklı Düzeylerdeki Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Tozunun Yumurta Tavuklarının Yem Tüketimi Üzerine Etkileri...25 Şekil 4.3. Rasyonlarda Farklı Düzeylerdeki Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Tozunun Yumurta Tavuklarının Ortalama Yumurta Ağırlığı Üzerine Etkileri...27 Şekil 4.4. Rasyonlarda Farklı Düzeylerdeki Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Tozunun Yumurta Tavuklarının Toplam Yumurta Ağırlığı Üzerine Etkileri...29 Şekil 4.5. Rasyonlarda Farklı Düzeylerdeki Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Tozunun Yumurta Şekil İndeksi Üzerine Etkisi...30 Şekil 4.6. Rasyonlarda Farklı Düzeylerdeki Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Tozunun Yumurta Boyu Üzerine Etkisi...30 Şekil 4.7. Rasyonlarda Farklı Düzeylerdeki Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Tozunun Yumurta Sarı Genişliği Üzerine Etkisi...32 Şekil 4.8. Rasyonlarda Farklı Düzeylerdeki Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Tozunun Yumurta Sarısı Kolesterol Düzeyi (mg/g yumurta) Üzerine Etkisi...32 Şekil 4.9. Rasyonlarda Farklı Düzeylerdeki Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Tozunun Yumurta Tavuklarının Plazma Glukoz, Kolesterol ve Trigliserid Düzeyi Üzerine Etkisi 34 Şekil 4.10. Rasyonlarda Farklı Düzeylerdeki Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Tozunun Yumurta Tavuklarının Ortalama Plazma Kalsiyum Düzeyi Üzerine Etkisi...36 VIII

1.GİRİŞ Gökhan FİLİK 1. GİRİŞ İlk çağlardan bu yana insanların çok yoğun bir şekilde tükettiği ve günümüzde de sağlıklı bir hayvansal gıda olarak tüketmeye devam ettiği protein kaynağı olan yumurtanın üretimi ve kalitesinin arttırılabilmesi için birçok çalışma yapılmıştır. Organik hayvansal üretimin giderek daha büyük önem kazandığı günümüzde diğer hayvancılık dallarında olduğu gibi yumurta sektöründe de verim artırıcı olarak kullanılan doğal bitkisel ekstraktların kullanımı giderek yaygınlaşmaktadır. İnsanların besin maddelerindeki kimyasal kalıntılardan kaynaklanan hastalıkları ve diğer oluşturabileceği etkileri azaltmak için organik tarım önem kazanmış ve Avrupa Topluluğu hayvan yemlerinde büyüme uyarıcı olarak antibiyotik kullanılmasını (70/524/EEC Direktif ve 1831/2003/EC sayılı yönetmelikle) 1 Ocak 2006 tarihinden itibaren tamamen yasaklamıştır (Kutlu, 2008). Bu yasa ile birlikte hayvancılık sektöründe kimyasal içeriği antibiyotiğe alternatif olabilecek doğal yem katkı maddelerine olan yönelim büyük önem kazanmıştır. İnsanların tercihlerindeki organik tarıma yönelik artış bitkisel ve hayvansal orijinli maddelerin yem sektöründe de kullanımına yönelik çalışmaları artırmıştır. Ayrıca bu yönelim diğer sorunların çözümünü ve verimi artırmaya yönelik çalışmaların hızlanmasına da ortam sağlamıştır. Bu katkılarının bitki orijinli olanlarına Fitokimyasallar (Ör. Kekik teki Thymol), hayvansal orijinli olanlara ise Zookimyasallar (Ör. Somon ve Ton balığındaki Omega-3 yağ asitleri, Propolis vb.) denilmektedir (Coşkun, 2005; Yeşilbağ, 2007). Fitokimyasalların kendilerine özgü bilinen esas etkilerinden birisi bunların antimikrobiyal aktiviteleridir (Kutlu, 2008). Antimikrobiyaller; birçok aromatik bitkide antimikrobiyel etki gösteren çeşitli bileşikler bulundurmaktadır. Aromatik bitkilerin çoğunda (özellikle biberiye, kekik, hardal, karanfil ve tarçın) bulunan uçucu yağlar antimikrobiyel etkiye sahiptir. 2

1.GİRİŞ Gökhan FİLİK Antimikrobiyal aktiviteleri yanında fitokimyasallar, endokrinolojik etkilere de sahip olabilirler. Östrojenik etkiye sahip bitkiler de yaygın olarak bulunmakta ve bu tip bitki östrojenlerine fitoöstrojen adı verilmektedir. Fitoöstrojenler, insan ve hayvan vücudunda östrojene benzer biyoaktif etki gösteren, doğal olarak oluşan steroidal olmayan bitkisel kökenli maddelerdir. Östrojenik özelliklerinden başka, fitoöstrojenlerin özellikle izoflavonların polifenolik yapılarına bağlı olarak antioksidan etkileri vardır. İzoflavonlar serbest radikal süpürücü aktiviteleri ile oksidatif DNA hasarını önleyebilirler. Antioksidanların yaşlanmaya, kanser ve kardiovasküler hastalıklar gibi yaşlanmanın dejeneratif hastalıklarına karşı savunucu olduğu bilinmektedir. Fitoöstrojenler ayrıca insan derisinde karsinogenezini ve cilt yaşlanmasını önlemede etkilidirler. Hayvan beslemede kullanılan birçok yem hammaddesi ve kaba yem çeşitleri fitoöstrojen içermektedir. Yaygın olarak bilinen fitoöstrojen içeren bitkiler soya fasulyesi (Glycine max), kızılyonca (Trifolium pratense), karayılan kökü (Cimicifuga racemosa), bazı üçgül çeşitleri, bezelye, patates ve pancardır (Ünsal ve Sarıyar, 2008). Akdeniz Bölgesi nin doğusundan başlayarak Asya nın merkezine kadar uzanan bölgede; kurak iklimlerde yetişen, tarihte baharat ve östrojenik etkisi nedeniyle tedavi amacıyla kullanılmış bir diğer bitki de çakşırdır (Önal ve ark., 2004; Maggi ve ark., 2008). Bilinen yöresel ismi ile çakşır (Ferula), pek çok bitki varyetesinin gen kaynağı olup, Akdeniz e kıyısı olan ülkelerde bu bitkinin 130 farklı varyetesine rastlanmaktadır (Appendino, 1997). Ayrıca, her varyetenin biyokimyasal yapısı gerek miktar ve gerekse bileşim bakımından farklılık göstermektedir. Hatay da yöresel olarak bilinen çakşır (Ferula eleaochytris) Umbelliferae familyasına ait olup yöresel olarak şeytanotu ya da hiltik olarak da isimlendirilmekte ve tüm Akdeniz sahilinde tıbbi ve aromatik bitki olarak bilinir. Bunun yanında kemik erimesi, kemik ağrıları, kısırlık tedavisi ve afrodizyak etkisi için kuru kökü öğütülüp balla karıştırılarak yenmesi tavsiye edilmektedir. Ancak, bu bitki türünün bazı çeşitleri (Ferula hormonis) içerdikleri ferulenol, ferprenin, prenylated coumarin bileşikleri nedeniyle zararlı etkiye de sahip olabilmektedirler (Homady ve ark., 2002). Bazı sığır yetiştiricileri, dişi sığırlarına 3

1.GİRİŞ Gökhan FİLİK kızgınlığın görülmediği durumlarda az miktarda bu bitkinin kökünden yedirdikleri bilinmektedir (Ayanoğlu, 1999). Kızgınlık üzerine çakşırın etkisi içermiş olduğu ferutunin denilen bir fitoestrojenik maddeden kaynaklandığı bildirilmektedir (Appendino ve ark., 2001). Önal ve ark (2004) ve Keskin ve ark (2004) koyun ve keçilerde yaptıkları çalışmalarda çakşır kökü tozunun küçükbaş hayvanlarda kızgınlık oranını arttırdığını tespit etmişlerdir. Şimdiye kadar yapılan çalışmalar diğer Ferula varyetelerinin genelde biyokimyasal içeriği (Appendino ve ark., 2001) ile ilgili olup, fizyolojik etkilerine dair çalışma sayısı oldukça sınırlıdır. Kanatlılar üzerinde de yapılan çalışmalar oldukça sınırlıdır. Östrojenik etkisi yanında çakşır kökü tozunun olası anabolik etkisini araştırmak için Şahin ve ark (2004) yaptıkları çalışmada, 5 g kg -1 çakşır kökünün etlik civciv yemlerine 14 günlük yaştan itibaren 27 gün boyunca verilmesinin etlik piliçlerin göğüs eti, karaciğer ve kalp ağırlığını arttırdığını tespit etmişler ve çalışmanın ticari şartlarda denenmesi gerektiği sonucuna varmışlardır. Şahin ve ark., (2007) yaptıkları ticari şartlardaki çalışmada ise çakşır kökünün (5 g kg-1) broyler civcivlerin pazarlanabilir canlı ağırlıklarını yaklaşık 100 g (P<0.01), kanat ağırlığını 6 g arttırmış (P<0.05) ve yem dönüşüm oranını %8 oranında (P<0.05) iyileştirdiğini fakat daha fazla hayvana aynı dozdaki çakşır kökü uygulaması etlik civcivlerin performansını etkilemediğini tespit etmişlerdir. Bu çalışmalar sonunda, çakşır kökünün veya ekstraktının broyler beslemede yaygın olarak kullanmadan önce daha fazla sayıda biyokimyasal ve fizyolojik çalışmaların yapılması gerektiği vurgulanmıştır. Şahinler ve ark. (2005) çakşır kökünün (10, 20 ve 40 g kg -1 ) yumurta tavuklarında (muamele başına 6 tavukta) verime etkisini belirlemek için kullanmışlar ve çakşırın yumurta verimini kısa süre için arttırdığı; ancak toplam yumurta verimini ve kabuk kalitesini olumsuz yönde etkilediğini tespit etmişlerdir. Bu olumsuz etkinin muhtemelen yüksek dozda kullanımından kaynaklandığı düşünülmüştür. Zira Şahin ve ark (2004, 2007) etlik piliçlerde, 5 g/kg dozunda çakşır kökünün fizyolojik etkiye sahip olduğu bulunmuştur. Bu durum çakşır kökünün 4

1.GİRİŞ Gökhan FİLİK kanatlı hayvanlarda etkilerinin daha fazla sayıda hayvanla ve daha dar doz aralığı ile detaylı incelenmesi gerektiğini göstermiştir. Ayrıca, Hatay ekolojisinden toplanan çakşırın (Ferula eleaochytris) yaprak, gövde ve köklerindeki olası flavonoidler, terpenler, saponinler, fitostreroidler, esans yağlar vs. gibi etkicil madde düzeylerinin farklı olabileceği, çakşır kökünde yapılacak analizlerle etken madde miktarının da göz önüne alınması gerektiği düşünülmektedir. Zira, söz konusu etkicil maddeler, çakşır bitkisinin Dünyanın farklı coğrafyasındaki varyetelerinde farklı çalışmalarla tespit edilmiştir (Appendino ve ark., 1997; Eigner ve Scholz, 1999; Chen ve ark., 2000; Ramezani ve ark., 2001; Abramov ve ark., 2001; Ahmed ve ark., 2001: Abd El-Razek ve ark., 2001; Khajeh ve ark., 2005)..... 5

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Gökhan FİLİK 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR El-Taher ve ark. (2001) Ferula hermonis Boiss in tohumlarından elde edilen yağ üzerine yürüttükleri araştırmalarında erkek farelerde ereksiyon fonksiyonunu ve zehirlilik oranını arttırdığını test etmiştirler; doza bağlı olarak ereksiyonun cinsel aktiviteyi arttırdığı kanıtlamışlardır; LD50 (12mg/kg) 880 kez şiddetli ve yarı şiddetli zehirlilik gözlenmişlerdir. Erkeğin cinsel aktivitesini arttırdığı kabul edilmekle birlikte bilimsel olarak doğrulanamamıştır. Vücut ağırlığında ve buna ilaveten kolesterol seviyesinde de önemli bir azalma olduğu saptamıştır. Lee ve ark. (2003), Boronia megastigma isimli bitkinin uçucu yağlarından elde edilen 4-(2,6,6-trimethyl-1-cyclohexen-1-yl)-3-buten-2-one (B-ionone) mikrobiyal gelişimin artması için önemli bir potansiyele sahip olduğunu bildirmişlerdir. Bileşenleri hipokolesterolamik aktiviteye de sahip olduğunu ve broilerlerde B-ionone nin büyüme performansı ve kolesterol metabolizması üzerine etkisini araştırmak için 2x2 faktöriyel deneme dizaynında yeme 0 ya 10 g/kg kolesterol ve 0 ya da 200 ppm B-ionone ilave etmişlerdir. Bu yemlere 1 günlük yaştaki dişi broilerler 26 gün boyunca beslemişler, canlı ağırlık kazancı, yem tüketimi ve yemden yararlanma oranının deneme muamelelerinden etkilenmediğini saptamışlardır. Ancak, B-ionone nin büyüme performansı üzerine etkisinin azaldığını tespit etmişlerdir. Günlük kolesterol önemli bir şekilde plazma, karaciğer kolesterolü, plazma trigliserid konsantrasyonu ise yükselmiştir. Günlük yemin kolesterol bakımından zengin ya da fakir olmasına bakmaksızın B- ionone azalması plazma yağ profilini azaltmıştır. Kaya ve ark. (2003), 9 haftalık 135 yumurtacı Japon bıldırcını 3 ayrı gruba ayrılmıştır. Her grup kendi içerisinde 3 ayrı alt grupta 15 bıldırcın olacak şekilde ayrılmıştır. 14 hafta boyunca bıldırcınlara 0, 100 ve 200ppm Yucca schidigera tozu ilaveli yemler serbest olarak verilmiştir. Canlı ağırlık, yumurta üretimi, yem tüketimi ve yemden yararlanma oranı gruplardaki uygulanan muameleden etkilenmemiştir. Yumurta ağırlığının kontrol grubunda yükseldiği bulunmuştur. Yucca schidigera uygulaması serum glukoz, kolesterol ve trigliserid seviyelerini düşürmüştür. Serumda total protein konsantrasyonu uygulamalarla değişmemiş fakat albumin 6

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Gökhan FİLİK seviyesi 100 ppm yucca ilaveli grupta azalmıştır. Yumurta sarı kolesterol konsantrasyonu önemli olmamıştır fakat yucca uygulamasına bağlı olarak %11,5 bir azalmaya neden olmuştur. Kırmızı Kan Hücreleri (KKH) ve Beyaz Kan Hücreleri (BKH) sayısı, Packed Cell Volume (PCV), Ortalama Eritrosit Hacmi (OEH) ve Ortalama Eritrosit Hemoglobin (OEH) yucca tozu muamelesinden etkilenmemiştir. Fakat Hemoglobin Konsantrasyonunda (HB) keskin bir artış olmuş ve Ortalama Eritrosit Hemoglobin Konsantrasyonunda (OEHK) 200 ppm ilavesi ile önemli bir artış olmuştur. Çopur ve ark. (2004) nin deneme materyalini 43 haftalık yaştaki Amerikan Bronz Hindiler oluşturmuştur. Denemeye konu hindiler 34 haftalık yaşta ilk olarak yumurta verimine başlamıştır. 6 hafta boyunca devam eden çalışmada, her bir grupta (çakşır ve kontrol) 46 dişi ve 7 erkek bronz hindi olmak üzere deneme süresince toplam 92 dişi ve 14 erkek hayvan kullanılmıştır. Deneme ve kontrol grupları 10 günlük süreyle yumurta verimi kontrolüne tabi tutulduktan sonra çakşır uygulaması başlatılmıştır. Araştırmada her iki gruba yapısında % 14 HP ve 2900 kcal ME/kg enerji içeren hindi damızlık yemi verilmiş (NRC 1994), çakşır grubuna (deneme) aynı yeme % 5 düzeyinde öğütülmüş çakşır kökü tozu karıştırılmıştır. Hindilere deneme boyunca istedikleri kadar (ad libitum) yem ve su içmelerine imkan tanınmıştır. Denemede çakşırın yumurta verimi ve bazı özellikler yanında kuluçka sonucu üzerindeki etkisinin belirlenmesi söz konusu olduğundan, yem tüketimi sadece dişi hayvanlarda değil erkek hayvanların da yer aldığı grup bazında haftalık olarak belirlenmiştir. Günlük yem tüketimi deneme ve kontrol gruplarında sırayla 278.97 ve 285.71 g/hayvan/gün olarak tespit edilmiştir. Deneme ve kontrol grupları içerisinde erkek ve dişiler için aynı yemleme ve yemlik sistemi kullanılmış olması nedeniyle gerek erkek gerekse dişi hayvanların yem tüketimleri cinsiyet bazında tespit edilemediğinden, dişilere ait yemden yararlanma oranları belirlenememiştir. Önal ve ark. (2004), bitkisel östrojen içeren çakşır kökü tozunun (Ferula communis) koyunların bazı üreme parametreleri üzerine etkilerini araştırmışlardır. Denemede aşım mevsiminde İvesi ırkı 15-18 aylık yaştaki toklular kullanmışlardır. Kontrol grubundaki toklular (K; n=9) %18 HP ve 13,5 MJ ME/kg içeren ticari karma yemle yemlenirken, diğer gruplardaki toklulara kontrol grubu rasyonuna ilave olarak 7

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Gökhan FİLİK günlük yem tüketiminin %5 (5Ç; 75 gr; n=10) veya %10 u (10Ç; 150 gr; n=10) düzeyinde öğütülmüş ve 0,5 litre suda çözülmüş çakşır kökü 21 gün süreyle içirmişlerdir. Denemenin 1. gününde toklulara vagina içi sünger (Cronogest) takılarak kızgınlıkların senkronizasyonu sağlanmış, 15. gününde süngerler çekildikten sonra 24., 36. ve 48. saatlerde kızgınlıklar tespit edilmiş ve kızgınlık gösteren toklular elde aşılmışlardır. Süngerlerin çekilmesinden sonraki 24. saatte 5Ç grubundaki hayvanların %80 i, 10Ç grubunda %60 ı ve K grubunda %10 u kızgınlık göstermiştir (P<0.05). Denemenin 21. gününde kesilen toklulardan embriyolar toplanmış ve ovaryumdaki folliküller ve corpus luteum sayılmıştır.1-3 mm çapındaki follikül sayısı 5Ç grubundaki toklularda (6,7±0,5) kontrol grubundakilerden (4,5±0,5) daha yüksek bulmuşlardır (P<0.05). 4 mm den daha büyük çaptaki folikül sayısı ise çakşır gruplarında kontrol grubuna göre daha düşük bulmuşlar (P<0.05). Corpus luteum sayısı 5Ç grubunda (0,7±0,3) K (0,2±0,1) ve 10Ç (0,1±0,1) gruplarına göre daha yüksek bulmuşlar (P<0.05). 10Ç grubunda embriyo elde edilemezken, 5Ç grubunda 4 ve K grubunda 1 embriyo elde etmişlerdir. Çakşır otunun toklu rasyonuna %5 oranında ilavesi yumurtalıklar üzerinde bulunan küçük (1-3 mm) foliküllerin sayısını ve ovulasyon oranını arttırdığını bulmuşlar. Sonuç olarak aşım döneminde döl veriminin artırılması amacıyla koyunlara öğütülmüş ve suda çözülmüş çakşır otu kökünün günlük yem tüketiminin %5 i oranında verilebileceğini önermişler. Keskin ve ark. (2004) 20 baş Şami keçisinde çakşır kökü tozunun üreme üzerine etkisini araştırmışlardır. 2 grup olarak kontrol ve uygulama olarak hazırlanmışlardır. Progesteronlu süngerler (Chronogest metodu) her iki gruba 17 gün boyunca uygulamışlar. Kontrol grubundaki hayvanlar %16 HP ve 2500kcal/ME li yem vermişler. Muamele grubuna ise östrojenik etkisi için aynı rasyona %10 çakşır kökü tozu (Ferula communis) ilave etmişler. Denemenin 10. Gününde sünger uygulamasına son vermişlerdir. Östrusun belirlenmesi arama koçu vasıtasıyla yapmışlar. Sünger uygulamasından sonra arama koçu muamele grubuna günde 3 defa dâhil etmişlerdir. Arama koçunun bulunduğu esnada Ferula Communis muamele grubunda kontrol grubundan daha erken östrus artmasına neden olduğu belirlemişlerdir. Muamele grubunda hayvanların ilk ve son kızgınlık aralığı daha 8

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Gökhan FİLİK geniş olduğunu bulmuşlar. Bu süreç muamele ve kontrol grubu için ayrı ayrı 21 ve 25 saat olarak gözlemlemişler. Öte yandan ikizlik oluşum oranı aynı grup içinde sırayla %60 ve %30 olarak hesaplamışlar. Sonuç olarak Ferula communis in östrus senkronizasyonunda önemli bir etkisi olduğu ancak yavru sayısı üzerine bir etkiye sahip olmadığı görmüşlerdir. Şahin ve ark, (2004) yemlerine çakşır kökü ilave edilen broilerlerin östrojenik etkisi yanında çakşır kökü tozunun herhangi bir anabolik etkisinin olup olmadığını da araştırmışlardır. Bu amaçla 60 adet, 4 günlük erkek broiler civcivler 4 muamele grubuna dağıtılmışlardır, bu gruplarda ticari broiler yemine çakşır kökü tozu her kg na 0, 2.5, 5, 10 g olacak şekilde (190 g HP ve 3200 Kcal ME kg-1) 7 gün boyunca ilave edilmiştir. 2.5 ve 5 g/kg çakşır kökü tozu ilave edilen gruplarda diğer performans özelliklerini etkilemediği (P>0.05) halde karkas ve göğüs ağırlığı artmıştır. Yem tüketimi 5 g/kg çakşır kökü tozu ilave edilen grupta etkili olmadığı halde karaciğer ağırlığı, kalp ve duadenum ağırlığı artmıştır (P<0.05). 5 g kg-1 çakşır kökü tozunun etlik civciv yemlerine 14 gün yaştan itibaren 27 gün boyunca eklenmesinin etlik piliçlerin göğüs eti, karaciğer ve yürek ağırlığını arttırdığını tespit etmişler; ancak çalışmanın ticari şartlarda denenmesi gerektiği sonucuna varmışlardır. Özbek ve ark. (2005), otlu peynir yapımında kullanılan Allium sp. (sirmo), Anthriscus nemorosa (mendi, mendo), Ferula sp. (heliz) bitkilerinin ve bu bitkilerle yapılan peynirlerin sıçanların bazı kan parametreleri ile mide ve duodenum histolojisi üzerine etkilerini araştırmışlardır. Her birinde beş erkek ve beş dişi sıçan bulunan sekiz çalışma grubu oluşturulmuş ve kontrol grubuna (grup I) yalnızca standart pelet sıçan yemi vermişlerdir. Allium sp., Anthriscus nemorosa ve Ferula sp. bitkileri sırayla grup II, III ve IV ün yemlerine katılmıştır. Grup V, VI ve VII ye içerisine sırayla Allium sp., Anthriscus nemorosa ve Ferula sp. katılmış otlu peynir, VIII. gruba ise ot katılmamış sade peynir üç ay süreyle verilmiştir. Çalışma sonunda ratlardan anestezi altında kan ve doku örnekleri alınarak histopatolojik yönden herhangi bir olumsuz bulguya rastlanmamıştır. V, VI ve VII. çalışma gruplarının serum trigliserid düzeylerinin yüksek olduğu saptanmıştır. Alyuvar değeri yönünden V. ve VIII. grupların, hemoglobin ve hematokrit değerleri yönünden V. gruba ait 9

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Gökhan FİLİK değerlerin kontrol grubuna göre yüksek olduğu, ortalama eritrosit hacmi değeri yönünden ise V. ve VIII. gruplara ait değerlerin kontrol grubundan düşük olduğu saptanmıştır. Sonuç olarak, tek başına ya da bitkilerle birlikte peynir alımının sıçan mide ve duodenumuna bir etkisinin olmadığı, otlu peynirlerin sıçan serum trigliserid düzeyini artırdığı sonucuna varılmıştır. Şahinler ve ark. (2005) yumurta tavuğunda çakşır kökü tozunu 10, 20 ve 40 g kg -1 (muamele başına 6 tavukta) yumurta performansı üzerinde etkisini incelemişlerdir. Çakşır kökü tozunun yumurta verimini kısa süre için arttırdığı; ancak toplam yumurta verimini ve kabuk kalitesini olumsuz yönde etkilediğini tespit etmişlerdir. Bu olumsuz etki kullanılan dozların yüksek oluşundan kaynaklanmış olabileceği kanaatine varmışlardır. Bu durum çakşır tozunun etkilerinin daha fazla sayıda hayvanla ve daha dar doz aralığı ile çalışılmasına gerektiğini göstermiştir. Şahin ve ark. (2007) yaptıkları ticari şartlardaki çalışmada ise çakşır kökü katkısının broylerde performans etkisini araştırmışlardır. Çakşır kökü tozunun (5 g kg -1 ), broyler civcivlerin pazarlanabilir canlı ağırlıklarını yaklaşık 100 g (P<0.01), kanat ağırlığını 6 g arttırmış (P<0.05) ve yemden yararlanma oranını % 8 oranında (P<0.05) iyileştirdiğini fakat daha fazla hayvana aynı dozdaki çakşır kökü tozu uygulaması etlik civcivlerin performanslarının iyi ve kötü yönde etkilemediklerini tespit etmişlerdir. Bu çalışmalar sonunda, çakşır kökü tozunun veya ekstraktlarının broyler beslemede yaygın olarak kullanmadan önce daha fazla sayıda biyokimyasal ve fizyolojik çalışmaların yapılması gerektiği vurgulanmıştır. Canoğulları ve ark. (2007) çakşır kökü tozunun (FE) japon bıldırcınlarında gelişim ve üreme performansına etkisini araştırmışlardır. Denemenin ilk aşamasında (2-5 haftalık) 2 haftalık yaştaki 135 bıldırcın civcivini 3 deneme grubuna ayrılmışlardır, her grupta 45 civciv olacak şekilde 2 muamele ve kontrol grubu vardır; FE5 (kg yemde 5 g çakşır kökü tozu) ve FE10 (kg yemde 10 g çakşır kökü tozu) ayrıca her grup kendi içerisinde 3 farklı alt gruba ayrılmıştır. Her kilogram bıldırcın yemi 220g HP ve 12.97 MJ ME içermiştir. Denemenin 2.aşamasında (5-12 haftalar arası) bu civcivlere 160 g HP ve 10.88 MJ kg-1 içeren bıldırcın yemi verilmiştir. Çakşır kökü tozu dozları içeren rasyonlar hazırlanmıştır. Denemenin ilk aşamasında (büyüme aşaması) çakşır kökü tozu CAK, YT ve YYO üzerine etkili 10

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Gökhan FİLİK olmamıştır (P>0.05). Denemenin ikinci aşamasında (yumurta üretim periyodu); Cinsi olgunluk yaşı, yumurta verimi %50 sine ulaştığındaki CA, ilk 10 yumurta ağırlığı, yumurta ağırlığı, yumurta üretimi ve yumurta kalite kriterleri çakşır kökü muamelelerinden etkilenmemiştir (P>0.05). Erkek civcivlerin çakşır kökü tozu ilaveli muameleleriyle testis ağırlığı artmasına rağmen (7.02 g, 9.72 g and 9.57 g bireysel gruplarda), kuluçkalık yumurtalarda döllülük ve çıkış gücü çakşır kökü tozu ilavesi tarafından tamamıyla baskılanmıştır. Sonuç olarak, çakşır kökü tozu yumurtlayan (dişi) bıldırcında östrojenik etkiye sahip olmadığı, ayrıca erkeklerde üreme sorununa neden olduğundan çakşır kökü tozunun damızlık bıldırcınlarda kullanılmaması gerektiği kanaatine varmışlardır. 11

3. MATERYAL VE METOD Gökhan FİLİK 3. MATERYAL VE METOD 3.1. Materyal 3.1.1. Hayvan Materyali Araştırmada hayvan materyali olarak Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma ve Uygulama Çiftliği Hayvancılık Şubesi nden temin edilen 34 haftalık Brown Nick Kahverengi Yumurtacı tavuklar kullanılmıştır. Araştırmada kullanılan tavuklar Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü ndeki tam kontrollü Yumurtacı Tavuk Deneme Ünitesi nde 8 haftalık denemeye alınmışlardır. 3.1.2. Yem Materyali Denemede yem materyali olarak Tavaş Yem Sanayi ve Ticaret A.Ş. den sağlanan standart (prebiotik, probiotik, enzim vb. özel katkı maddesi içermeyen, Mısır-Soyaya dayalı) 1. dönem yumurtacı kafes tavuk yemi kullanılmıştır. Deneme süresince hayvanlara yem ve su serbest olarak verilmiştir. Deneme kullanılan çakşır kökü Hatay İlinin Yayladağı İlçesinin batısında bulunan Kel Dağı (Rakım: 1739) eteklerinden ve yakın civarından (1000-1500 metre rakımdan, Resim 3.1) 2007 yılı Eylül ayının ilk haftasında toplattırılmıştır. Dış yüzeyindeki toprak ve yabancı maddelerden arındırılıp, genel temizliği yapılan materyal güneşte kökler çürütülmeden temiz ve kuru bir zeminde kurutulduktan sonra 1 mm elekten geçecek şekilde yem değirmeninde öğütülerek yem katkısı olacak şekilde toz haline getirilmiş ve içeriğindeki aktif maddeler için analiz edilmiştir (Çizelge3.1.). Resim3.1.Kel Dağı http://static.panoramio.com/photos/original/1380777.jpg 12

3. MATERYAL VE METOD Gökhan FİLİK Çizelge 3.1. Deneme Materyali olarak kullanılan Çakşır Kökü Tozu Bileşenleri RT AREA % CAS BİLEŞEN AREA NUMBER 29.79 153126 0.23 GAMMA CADINENE 39029-41-9 31.24 186865 0.28 ARISTOLEN 27862-07-3 31.49 131119 0.19 ALLOAROMADENDRENE 25246-27-9 31.56 124651 0.18 ALPHA-GURJUNENE 489-40-7 31.64 338881 0.50 ISOLEDENE 31.95 114000 0.17 ALPHA-AMORPHONE 483-75-0 32.04 39286 0.06 SEYCHELLENE 20085-93-2 32.26 918263 1.36 BETA-FARNESE 1879-84-8 33.17 59636 0.09 SORELLIN 73004-62-3 33.37 209484 0.31 ALPHA-CURCUMENE 644-30-4 33.71 161299 0.24 NOPOL 12850-7 33.9 67325 0.10 ALPHA-SELINENE 473-13-2 34.1 703491 1.04 ALPHA-CENDRENE 469-61-4 34.32 73728 0.11 CYCLOPROPANE, TRIMETHYL(2-METHYL-1- PROPENYLIDENE) 34.44 90587 0.13 CUPARENE 644-30-4 34.5 52447 0.08 BETA-CADINENE 523-47-7 34.7 94413 0.14 TRANS-CARYOPHYLLENE 87-44-5 36.2 213875 0.32 CARYOPHYLLENE OXİDE 1139-30-6 36.76 129465 0.19 SPATHULENOL 6750-60-3 36.87 132875 0.20 BETA-COSTAL 3650-40-6 37.01 1142319 1.69 GLOBULOL 489-41-8 37.41 310184 0.46 VERIDIFLOROL 552-02-3 37.69 45363 0.07 T-CADINOL 5937 11 1 37.8 652521 0.96 DRIMENOL 584-79-2 38.07 54133 0.08 GAMMA-EUDESMOL 1209-71-8 42.29 252633 0.37 4-HYDROXY-BETA-IONONE 15401-34-0 42.67 944873 1.39 NEOCLOVENE OXIDE 48.95 9207277 13.59 TRANS-EDULAN 41678-29-9 50.97 83429 0.12 ALPHA-HEXYL-CINNAMALDEHYDE 101-86-0 53.27 449792 0.66 PHENYL ETHYL TIGLATE 5719-85-2 53.91 152546 0.23 3-METHYL-2-BUTENOIC ACID,2,6-DIMETHYLNON-1- EN-3-YN-5-YL ESTER 60.26 15512848 22.89 BETA-IONONE 79-77-6 69.73 9450094 13.95 BENZOIC ACID,2-AMINO-,2-PHENYLETHYL ESTER 133-18-6 70.73 124470 0.18 PIRERONYL ISOBUTYRATE 5461 08 5 76.1 17570580 25.93 KHUSINOL 24268-34-6 77.02 7809292 11.53 2.4-DIMETHOX BENZYL ALCOHOL 7314-44-5 TOPLAM 67757170 Deneme materyali olarak kullanılan çakşır kökü tozu bileşenlerinin analizini yapmak için 5 g çakşır kökü tozunun soksalet cihazı yardımıyla yağı elde edildi. Yağ numunesinden 50 µl alarak üzerine 1 ml hekzanla seyrelterek elde edilen bu numuneden de 1 ml alınarak GC-MS (Gas Chromatography-Mass Spectrometry- Perkin Elmer Clarus 500) cihazına enjekte edilir. GC-MS cihazı koşulları; ilk faz 13

3. MATERYAL VE METOD Gökhan FİLİK olarak cihaz 60 o C de 10 dakika tutularak 4 o C lik artışlarla 220 o C ye gelindi. 2.faz olarak 220 o C de 10 dakika beklendikten sonra 4 o C lik artışlarla 3.faza 250 o C ye gelindi. 3.fazda 20 dakika bekletilerek okumalar yapıldı (GC-MS Cihaz ayarları; Enjeksiyon port sıcaklığı=220 o C, Taşıyıcı gaz= Helyum, MS=NIST, WILEY, NBS kütüphaneleri, Source Sıcaklığı= 200 o C, Scan= 35 ile 425 Dalton, Column=60mX250nm). 3.1.3. Deneme Odası Deneme odası, 7.00x5.20x2.32 m boyutlarında, duvarları ısı alışverişini önleyecek şekilde izole edilmiş ve yapay aydınlatma sistemine sahip özel kafes tertibatlı bir odadır. Deneme odasında iki blok kafes sistemi olup her blokta karşılıklı 3 kat ve her katta 6 bireysel kafes gözü bulunmak üzere toplam 72 bireysel kafes gözü bulunmaktadır. Kafes blokları yan duvarlardan 107 cm uzaklıkta ve iki blok arasında 154 cm boşluk olacak şekilde yerleştirilmiştir (Resim 3.2). Deneme odasının sıcaklığı tam kontrollü klima ile sağlanmıştır. Ayrıca deneme süresince deneme odası sıcaklığı termometre ile sürekli kontrol edilmiştir. 24 saat süre ile oda sıcaklığı 23-25 ºC arasında tutulmuştur. Deneme odasının aydınlatılması flüoresan lambalar ile sağlanmış ve deneme süresince 16:8 saat aydınlık (22:00-06:00) karanlık (06:00-22:00) ışıklandırma programı uygulanmıştır. Havalandırma ise sürekli olarak duvara yerleştirilmiş 15 Kw/h kapasiteli aspiratörle sağlanmıştır. Resim 3.2. Deneme Ünitesinin Genel Görünümü 14

3. MATERYAL VE METOD Gökhan FİLİK 3.1.4. Kafes, Yemlik ve Suluklar Deneme odasında 72 bireysel kafes gözü olup bu kafeslerin her biri 35x45x40 cm boyutlarındadır. Yemlikler kafeslerin önüne monte edilmiş sabit saç olukların içine yerleştirilmiştir. Bu sabit saç olukların altına ise tel ızgara şeklindeki yumurta yolu bulunmaktadır. Yemlikler saçtan yapılmış olup 9x20x13 cm boyutlarındadır. Her bir kafeste otomatik nipel suluk sistemi bulunmaktadır. Gübreler, helezonik götürücülü manuel bant sistemdeki gübreliğe dökülmekte ve sıyırıcılar vasıtasıyla banttan uzaklaştırılmaktadır. 3.2. Metod 3.2.1. Deneme Planı Denemenin başlangıcından önce 2 hafta süreyle tavukların günlük yumurta verimleri kaydedilmiş ve 2. haftanın sonunda canlı ağırlıkları belirlenerek ve buna göre deneme desenine uygun olarak hayvanlar benzer canlı ağırlıkta ve benzer yumurta veriminde olacak şekilde her birinde 18 yumurtacı tavuğun bulunduğu 4 muamele grubuna ayrılarak, tamamen tesadüfî olarak bireysel kafeslere yerleştirilmişlerdir. Araştırmada kullanılan tavuklar 2 haftalık geçiş süresi boyunca 1. dönem standart yumurtacı kafes yemi ile beslenirken, 8 haftalık deneme süresince her grup kendine ait deneme yemi ile beslenmiştir. Çizelge 3.2. Deneme Grupları ve Uygulanan Muameleler Deneme Hayvan Grupları Sayısı Yem Çakşır kökü Katkısı (g/kg yem) Ç0 (kontrol) 18 Standart yumurtacı tavuk yemi 0 Ç2 18 Standart yumurtacı tavuk yemi 2 Ç4 18 Standart yumurtacı tavuk yemi 4 Ç8 18 Standart yumurtacı tavuk yemi 8 Denemede, Ç0. grup (kontrol) standart 1. Dönem Yumurtacı Kafes Tavuk Yemi (Mısır-Soya ya dayalı) kontrol, Ç2. grup bazal rasyona 2g/kg çakşır (Ferula 15

3. MATERYAL VE METOD Gökhan FİLİK eleaochytris) kökü; Ç4. grup bazal rasyona 4 g/kg çakşır kökü ve Ç8. grup bazal rasyona 8 g/kg çakşır kökü ilaveli rasyonlarla beslenmiştir. 3.2.2. Yemlerin Besin Madde Analizleri Denemede kullanılan rasyonların kuru madde, ham kül, ham yağ, ham protein ve ham selüloz analizleri Weende analiz sistemine göre Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Yemler ve Hayvan Besleme Anabilim Dalı Laboratuarı nda yapılmıştır. Çizelge 3.3. Kafes Tavuğu Birinci Dönem Yumurta Yemine ait Hammadde Bileşimi ve Hesaplanmış Besin Madde İçeriği Hammadde Mısır 518.02 Soya Fasulyesi Küspesi (%44) 212.60 Ayçiçeği Tohumu Küspesi (%27) 93.55 Et-Kemik Unu (33/32) 60.00 Mermer Tozu 70.15 Bitkisel Yağ (Soya Yağı) 35.87 D.C.P-18 2.46 Vitamin Karışımı-1 (10/25 2 kg) 2.00 Mineral Karışımı-2 1.50 Tuz 2.72 Metiyonin 0.36 Alimet 0.77 Toplam 1000 Analizle Bulunan Besin Madde İçeriği % g/kg Kuru Madde 91.66 Ham Kül 12.50 Ham Yağ 3.59 Ham Protein 17.76 Ham Selüloz 6.31 Hesaplanan Besin Madde İçeriği % Metiyonin 0.36 Lizin 0.88 Metiyonin+Sisin 0.66 Arjinin 1.25 Triptofan 0.19 Kalsiyum 3.60 Yararlanılabilir Fosfor 0.49 Sodyum 0.16 ME (Kcal/Kg) 2800 1: Her 2 kg lık vitamin karışımı: 12 000 000 IU Vitamin A, 3 500 000 IU Vitamin D3, 100 g Vitamin E, 3 g Vitamin K3, 2.5 g Vitamin B1, 6 g Vitamin B2, 25 g Niasin, 12 g Ca-D-Pantotenat, 15 mg Vitamin B12, 1.5 g Folik Asid, 150 mg D-Biotin, 100 g Vitamin C, 450 g Kolin Klorid, 2: Her 1 kg lık mineral karışımı:100 mg Manganez, 25 g mg Demir, 65 g Çinko, 15 g Bakır, 0.25 g, Kobalt, 1 g İyot, 0.2 g Selenyum. 16

3. MATERYAL VE METOD Gökhan FİLİK 3.2.3. Canlı Ağırlık Değişiminin Belirlenmesi Yumurtacı tavukların denemenin başında ve sonunda canlı ağırlıkları belirlenmiş ve fark canlı ağırlık değişimi olarak alınmıştır. 3.2.4. Yem Tüketiminin Belirlenmesi Bireysel yem tüketimi günlük olarak belirlenmiş ve haftalık olarak değerlendirmeye alınmıştır. Denemedeki tüm hayvanlara yemlikler aynı ağırlıkta olacak şekilde (dara+yem) verilmiştir. Deneme süresince yem tüketiminin belirlenmesi amacıyla tartımlar günde bir kez olmak üzere sabah saat 9.00 da yapılmıştır. Tartım işlemine başlanmadan önce, yemlik oluklarına dökülen yemler ait oldukları yemliğe geri doldurulmuş ve bu şekilde tartıma hazır hale getirilmiştir. Yemlikler her gün aynı gruptan başlamak üzere 0,1 g hassasiyetli terazide tartılmıştır. Tartım sonucu bulunan değerler, dara+yem ağırlığından çıkarılarak her bir hayvanın günlük yem tüketimleri bulunmuştur. Günlük belirlenen değerler toplanarak haftalık yem tüketimi belirlenmiştir. Yemlikler tartımdan sonra, deneme planında ön görülen şekilde karma yemle belirlenen ağırlıklara kadar doldurulmuş ve kafes önlerine tekrar yerleştirilmiştir. 3.2.5. Yemden Yararlanma Oranının Belirlenmesi Haftalık olarak tüketilen yem miktarının, o haftaya ait toplam yumurta verimine bölünerek, yemden yararlanma düzeyleri belirlenmiştir. Yem Tüketimi (g) Yemden Yararlanma Oranı = ------------------------- Yumurta Verimi (g) 3.2.6. Yumurta Verim ve Kalitesinin Belirlenmesi Denemeye alıştırma döneminin başından denemenin son gününe kadar yumurtalar günde bir kez saat 15.00 da toplanmıştır. Yumurta verimi barındırılan tavuk başına günlük yumurta verimi var-yok olarak saptanmıştır. Yumurtalar 17

3. MATERYAL VE METOD Gökhan FİLİK toplanmadan önce her yumurtanın üzerine ait olduğu grup / hayvan numarası yazılmıştır. Toplanan yumurtalar bekletilmeden 0,1 g hassasiyetli terazide tartılarak, her tavuğa ait olan yumurta verim cetveline ağırlıklarıyla birlikte, kırık, çatlak ve kabuksuz olan yumurtalar belirtilerek kaydedilmiştir. Yumurta kalitesi, haftada bir kez olmak üzere bir gün bekletilen yumurtalar üzerinde yapılarak, elde edilen değerler her gruba ait yumurta kalitesi ile ilgili cetvele kaydedilmiştir. Üzerinde ait olduğu grup ve hayvan numaraları yazılan yumurtalar ilk önce 0,1 g hassasiyetli terazide ağırlıkları tartıldıktan sonra, kumpas ile yumurtaların eni ve boyu ölçülerek (Resim 3.3) yumurta kalite cetveline kaydedilmiştir. Daha sonra yumurtalar kırılarak yumurta akından ayrılan yumurta sarısının ağırlığı 0,1 g hassasiyetteki terazide tartılmış (Resim 3.4), sarı yüksekliği, sarı genişliği, ak yüksekliği, ak genişliği mikrometre ile ölçülmüş (Resim 3.5) ve kalite cetveline kaydedilmiştir. Kabuk içinde ak kalmayacak şekilde temizlenerek kabuk ağırlığı da ilgili cetvele kaydedilmiştir. Yumurta kabuğunun sivri, orta ve küt kısımlarından alınan kabuk örnekleri mikrometre yardımıyla kalınlıkları ölçülerek yumurta kalite cetveline kaydedilmiştir (Resim 3.6). Yumurta kalite analizleri, alıştırma sürecinde yapılmamıştır fakat çakşır (Ferula eleaochytris) kökü katkılı yemler verilmeye başlandığı haftadan itibaren deneme sonuna kadar haftada bir kez olmak üzere 8 defa yapılmıştır. Resim 3.3. Yumurta boyutunun ölçümü Resim 3.4. Sarı ağırlığının tartımı Resim 3.5. Ak yüksekliğinin ölçümü Resim 3.6. Kabuk kalınlığının ölçümü 18

3. MATERYAL VE METOD Gökhan FİLİK Yumurta iç ve dış kalite ölçütleri olarak; en-boy, kabuk ağırlığı, kabuk kalınlığı (sivri-orta-küt), ak ve sarı ağırlığı, sarı renk skalası (Roche Sarı Renk Yelpazesi,1-15), ak ve sarı yüksekliği, ak ve sarı çapı ölçümlenmiş, şekil indeksi (1), sarı indeksi (2) ve ak indeksi (3) haugh birimi (4) aşağıdaki şekilde hesaplanmıştır (Şenköylü, 2001). Hesaplamalar; (1) şekil indeksi = (yumurtanın eni/yumurtanın boyu) x 100 (2) sarı indeksi = (sarı yüksekliği / sarı genişliği) x100 (3) ak indeksi = (katı albumin yüksekliği / (uzunluk + genişlik / 2)) x 100 (4) haugh birimi = 100 log (katı ak yüksekliği + 7.57 1,7 yumurta ağırlığı 0.37 3.2.7. Yumurta Sarısı Kolesterol İçeriğinin Belirlenmesi Yumurta sarılarında kolesterol analizi için denemenin her haftasından örnekler alınmıştır. Buna göre her haftaya ait her alt gruptan 8 er adet olmak üzere her bir grup için toplam 32 adet yumurta analiz için ayrılmıştır. Bu yumurtalar 10 dk süreyle haşlandıktan sonra sarıları alınmış, ezilerek karıştırılmış ve homojenize edilmiştir. Bu örneklerden 0,1 g hassas terazide tartıldıktan sonra cam tüpe konulan yumurta sarısı üzerine %99,5 saflıkta 4 ml izopropil alkol ilave edilmiştir. Vortekste (3000 devir/dk) 10 dk kadar karıştırılan örnekler daha sonra 37 C de su banyosunda 10 dk bekletildikten sonra 5 dk süre ile 25 C de 3000 rpm devirde santrifüj edilmiştir. Elde edilen süpernatanttan eppendorf tüplerine 0.02 ml konulmuş, üzerine 0.98 ml kolesterol kiti ilave edilerek 1 ml ye tamamlanmıştır. Hazırlanan bu eppendorf tüpleri tekrar 37 C de sıcak su banyosunda 10 dk bekletilmiştir. Buradan alınan örnekler kristal küvezlere konularak 520 nm dalga boyuna ayarlanan spektrofotometrede okutulmuştur. Okunan optik dansite değerleri (OD) belirtilen formülde yerine konularak yumurta sarısı örneklerinin kolesterol içerikleri belirlenmiştir. 19

3. MATERYAL VE METOD Gökhan FİLİK Numune O.D. Ekstraktaki Kolesterol Miktarı (mg/g) =----------------- X Standardın Konsantrasyonu Standart O.D. (Ekstrakt Kolesterol Miktarı/100) X 4 Yumurta Sarısı Kolesterolü (mg/g) = ---------------------------------------------- Numune Miktarı(g) 3.2.8. Plazma Glukoz, Kolesterol ve Trigliserit Konsantrasyonunun Belirlenmesi 8 hafta süren denemede deneme başında, ortasında ve sonunda her gruptan deneme başında tesadüfen belirlenmiş 8 hayvanın kanatlarından kanları heparinli tüplere alınmış (Resim 3.7), santrifüj edildikten sonra Hayvan Besleme Laboratuarı nda otoanalizör cihazında (Resim 3.8) plazmalarda glukoz, kolesterol ve trigliserid analizleri; ticari kitler (glucose GOD-PAP; cholesterol CHOD-PAD; triglycerides GPO-PAP; Roche Diagnostics, GmbH, Germany) kullanılarak analizleri yapılıncaya kadar 25 C de saklanmıştır. Resim 3.7. Tavuklardan kan alımının Görünümü Resim 3.8. Serum Glukoz, Kolesterol ve Trigliserit Analizlerinde Kullanılan Otoanalizör Cihazı 20

3. MATERYAL VE METOD Gökhan FİLİK 3.2.9. Plazma Kalsiyum Düzeyinin Belirlenmesi 8 hafta süren denemede, her gruptan deneme başında tesadüfen belirlenmiş 8 hayvandan deneme başında, ortasında ve sonunda kanat altı venlerden heparinli tüplere kan alınmış, santrifüj edildikten sonra Hayvan Besleme Laboratuarı nda mevcut olan Varyan AA240FS Fast Sequential Atomik Absorbsiyon Spektrometre cihazında üretici firmanın önerdiği AA93 nolu metoda uygun olarak kalsiyum analiz yapılmıştır. Resim 3.9. Yumurtacı Tavuklarda Çakşır Kökü Tozu İlavesinin Kalsiyuma Etkisi 3.2.10. İstatistikî İşlemler Denemede elde edilen veriler SAS (2002) paket programı kullanılarak deneme modeline (Tesadüf Parselleri Deneme Planı) uygun olarak General Linear Model (PROC GLM) prosedürü ile varyans analizine tabi tutulmuş, ölçümlenen tüm parametreler üzerine (muamele) çakşır (Ferula eleaochytris) kökü düzeylerinin etkisi linear, kuadratik ve kübik olarak aynı paket programda ortogonal polinom kontrast tanımlanarak regresyon analizi ile belirlenmiştir (Düzgüneş ve ark 1987). 21

3. MATERYAL VE METOD Gökhan FİLİK Deneme planına ait matematik model aşağıda verilmiştir; y ij = µ + α i + e ij μ= populasyonun ortalaması α i(l+q+c+geri Kalan) = çakşır (Ferula eleaochytris) kökü muameleler arası etki L (Linear Regrasyon Payı) Q (Kuadratik Regresyon Payı) C (Kübik Regresyon Payı) Geri Kalan (Regresyonla İzah Edilemeyen) e ij = Muameleler içi (Hata) Araştırma sonunda elde edilen bulgular grup ortalamaları, gruplar arası farklılığın standart hatası (SED) ve regresyon (Linear, Kuadratik, Kübik etki) analiz sonuçları etkileri ile birlikte çizelgeler halinde sunulmuştur. Deneme verilerinden elde edilen kan plazma glukoz, kolesterol ve trigliserid deneme başı değerleri birbirinden çok farklı olduğu için kovaryans analizine tabi tutulmuştur. 22

4.ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Gökhan FİLİK 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Mevcut çalışma çakşır (Ferula eleaochytris) kökü tozunun Nick Brown yumurtacılarda yumurtlama performansı, yumurta kalitesi, yumurta kolesterolü ve bazı kan parametreleri üzerine etkilerini belirlemek amacıyla yürütülmüştür. 4.1. Yem Tüketimi, Yumurta Verimi ve Yemden Yararlanma Oranı Kilogram yeme 0, 2, 4 ve 8 g düzeylerinde çakşır (Ferula eleaochytris) kökü tozu ilaveli rasyonla beslenen grupların haftalık yem tüketimi ve yemden yararlanma oranına ilişkin sonuçlar Çizelge 4.1'de verilmiştir. Yem tüketiminde muamele grupları arasında önemli farklılıklar olmamakla birlikte, 4. Haftalarda; 2 ve 8 g/kg çakşır verilen gruplarda kontrol grubuna göre sayısal olarak artış görülürken 4 g/kg çakşır kökü tozu ilave edilen gruptaki azalış (kübik etki; P<0.05) belirlenmiştir. Fakat 4.hafta yemden yararlanma oranında ise kontrol grubuna göre daha iyi değer gösteren 4 g/kg çakşır kökü tozu ilave edilen grupta en yüksek yemden yararlanma oranı tespit edilmiştir. Bu bilgiler doğrultusunda ve hayvanların 38 haftalık yaşta olduklarını düşünürsek; 4 g/kg çakşır kökü tozu ilavesinin hayvanın pik seviyelerindeyken verimi artırabileceğini söyleyebiliriz. Canoğulları ve ark. (2007) yaptıkları çalışmanın ilk aşaması olan büyüme döneminde rasyona 5 ve 10 g/kg çakşır kökü tozu ilave ederek Japon bıldırcınlarının (2-5.haftalar) yem tüketimi, yemden yararlanma oranı ve canlı ağırlık artışına etkisinin olmadığı görülmüştür (P<0.05). Aksine Şahin ve ark. (2007) broilerlerde yapmış oldukları çalışmada rasyona 5g/kg ilave edilen çakşır kökü tozunun %8 oranında yemden yararlanma oranını iyileştirdiğini tespit etmişlerdir. Sonuç olarak rasyona ilave edilen çakşır kökü tozunun hayvanlarda iştah acıcı bir etkisi olabileceğini vurgulamışlardır. 23

4.ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Gökhan FİLİK Çizelge 4.1. Rasyonlarda Farklı Düzeylerdeki Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Tozunun Yumurta Tavuklarının Yem Tüketimi ve Yemden Yararlanma Oranı Üzerine Etkileri Parametre Deneme Başı Canlı Ağırlık (g) Deneme Sonu Canlı Ağırlık (g) Deneme Süresi CAA (g) YT (g /7 Gün) Rasyon Çakşır (Ferula eleaochytris) Kökü Önem Etkiler Tozu Düzeyleri (g) SED Düzeyi 0 2 4 8 L Q C 1892 1881 1861 1891 20.19 0.947 0.901 0.618 0.751 1968 1959 1902 1927 23.65 0.753 0.398 0.729 0.543 75.83 78.53 41.18 36.39 9.27 0.237 0.062 0.841 0.390 1. Hafta 961.7 978.8 956.9 972.5 6.12 0.585 0.848 0.954 0.172 2. Hafta 955.2b 994.3a 960.8ab 983.7ab 5.99 0.077 0.330 0.501 0.020 3. Hafta 980.9 999.8 999.8 988.8 6.05 0.628 0.657 0.221 0.885 4. Hafta 960.6ab 981.5a 942.0b 985.8a 6.34 0.066 0.523 0.371 0.015 5. Hafta 970.8 973.4 944.7 972.6 6.61 0.368 0.691 0.342 0.147 6. Hafta 996.7 997.2 986.0 1006 6.22 0.734 0.768 0.438 0.451 7. Hafta 1006 1006 976.9 990.4 7.99 0.519 0.281 0.657 0.335 8. Hafta 973.7 985.8 953.4 966.4 9.07 0.654 0.501 0.980 0.277 TYT (g /56 Gün) 7806 7917 7721 7866 41.85 0.403 0.966 0.834 0.092 OYT (g / Tavuk / 7 Gün) 975.8 989.6 965.1 983.3 5.23 0.403 0.966 0.834 0.092 YYO (Yumurta Verimi/Yem Tüketimi, 7 gün) 1. Hafta 2.13 2.22 2.15 2.18 0.02 0.225 0.565 0.368 0.075 2. Hafta 2.11 2.23 2.20 2.19 0.02 0.265 0.278 0.145 0.420 3. Hafta 2.13 2.24 2.22 2.15 0.02 0.176 0.879 0.032 0.601 4. Hafta 2.09 2.15 2.08 2.12 0.01 0.188 0.898 0.671 0.034 5. Hafta 2.13ab 2.16a 2.07b 2.10ab 0.02 0.180 0.200 0.982 0.068 6. Hafta 2.18 2.21 2.34 2.25 0.03 0.227 0.162 0.314 0.227 7. Hafta 2.23 2.22 2.31 2.68 0.13 0.559 0.218 0.475 0.894 8. Hafta 2.12 2.28 2.29 2.59 0.13 0.641 0.230 0.803 0.718 TYYO 2.14 2.21 2.19 2.18 0.01 0.312 0.359 0.135 0.514 YYO: Yemden Yararlanma Oranı (Yumurta Verimi/Yem Tüketimi, 7 gün), YT: Yem Tüketimi, TYT: Toplam Yem Tüketimi (g/56 gün), OYT: Ortalama Yem Tüketimi (g/tavuk/7gün), TYYO: Toplam Yemden Yararlanma Oranı (56 gün), CAA: Canlı Ağırlık Artışı 24