Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Ağrı-Doğubayazıt da Lise Öğrencilerinin Sigara İçme Alışkanlıkları ve Sigaraya Karşı Tutumları Smoking Habits and Attitudes of High School Students Towards Smoking in Agrı-Dogubayazit Serdar BERK.* Ö. Tamer DOĞAN,** Naim NUR*** ÖZET Doğu sınırımızda bulunan Doğubayazıt ilçemizde lise öğrencilerinin içme alışkanlıklarını ve ya karşı tutumlarını belirlemek amacıyla 169 u erkek (%49.7), 171 i (%50.3) kadın toplam 340 lise öğrencisine anket uygulandı. Öğrencilerin yaş ortalaması 16.5 olup, 82 sinin (%24.1) içtiği, 258 inin (%75.9) içmediği, içenlerin de 71 inin (%86.6) erkek olduğu saptandı. Sigaraya başlama yaşı 13.52±3.21 olarak hesaplandı. Sigara içen öğrencilerin %73.2 sinin alırken zorluk çekmediği, %59.8 inin kaçak içtiği saptandı. Cinsiyet, yaş ve sınıflar karşılaştırıldığında erkeklerde, lise son sınıflarda ve ileri yaşlarda içme alışkanlığı anlamlı olarak daha fazlaydı (p=0.000). Anne ve babanın eğitim öğretim düzeyi, iş ve içmesi ile öğrencilerin içmesi arasında bir ilişki saptanmazken kardeşi içen öğrencilerin istatistik olarak anlamlı daha fazla içtiği saptandı (p=0.000). Kız ve erkek öğrencilerin nın neden olduğu hastalıklarla ilgili bilgi düzeyleri karşılaştırıldığında iki grup arasında anlamlı farklılık saptanmadı (p>0.05). Öğrenciler yı en sık akciğer kanseri ile en az mesane kanseri ile ilişkilendirdiler. Sonuç olarak yla mücadelede daha etkili yasal, toplumsal, sosyal, ekonomik ve eğitsel çalışmalar yapılmalıdır. Anahtar sözcükler: Sigara, lise öğrencisi, kaçak, Doğubayazıt ABSTRACT In the eastern boundary district Dogubayazit, statistical study about addiction and behavior for cigarette, was applied to the high school students. There were 340 students, 169 male (49.7%) and 171 female (50.3%). The mean age was 16.5 yrs. Eighty two of the students (24.1%) were cigarette occupants and 71 (%86.6) of the occupants were male. Starting age of smoking was 13.52 ± 3.21 yrs. 73.2% of the occupants did not experience any difficulties while obtaining the cigarette and 59.8% of them smoke fugitive cigarette. Gender, age and high school levels compared in this study and addiction rates were significantly higher in male group, senior students and higher age (p=0.0000). Educational level and occupational status of the parents did not differ for the participants (p>0.05). Awareness of the health problems caused by smoking did not differ between two groups (p>0.05). Participants correlate the lung cancer at most and urine bladder cancer at least. In conclusion, during the battle against cigarette addiction, more social, legal, economic and educational issues must be considered. Key words: smoking, high school student, contraband cigarette, Dogubayazit C.Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 29 (4): 149-155, 2007 * Doç. Dr. Yaşar Eryılmaz Doğubayazıt Devlet Hastanesi, AĞRI ** Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları AD, SİVAS *** Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, SİVAS 149
Ağrı-Doğubeyazıt ta Lise Öğrencilerinin Sigara İçme Alışkanlıkları ve Sigaraya Karşı Tutumları GİRİŞ Sigara içimi tüm dünyada ve ülkemizde önemli bir sağlık sorunu olamaya devam etmektedir. Dünya sağlık örgütü (DSÖ) tahminlerine göre günümüzde 15 yaş üstü dünya nüfusunun üçte biri, yaklaşık 1 milyar 100 milyon kişi içmektedir. Bunların büyük kısmı gelişmekte olan ülkelerde yaşamakta (800 milyon) ve büyük kısmını erkekler oluşturmaktadır (700 milyon) (1). Pek çok ülkede olduğu gibi ülkemizde de içme alışkanlığının genç yaşlarda başladığı göz önüne alındığında gençlere yönelik çalışmaların önemi ortaya çıkmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri nde içenlerin %80 inden fazlası 18 yaş altında ya başlamaktadır. Bu nedenle gelecekteki içme eğilimlerinin belirlenmesinde gençlere yönelik faaliyetlerin önemli olduğu vurgulanmaktadır (2). Çocukların ve gençlerin ya karşı tutumlarının, ya başlama yaşının ve başlama nedenlerinin bilinmesi yla mücadelede önemli katkılar sağlayacaktır. Doğubayazıt; ülkemizin doğu sınırında bulunan, köyleriyle birlikte yüz binin üzerinde nüfusa sahip sınır ticaretinin yapıldığı bir ilçemizdir. İlçemizde yasal ya da kaçak tütün mamüllerine ulaşmak daha kolay ve daha ucuz olabilmektedir. Bu çalışma Doğubayazıt ilçemizde lise öğrencilerinin ya karşı tutumlarını, ya ulaşılabilirliği, yla ilişkili hastalıklar ve içiminin kontrolü konusundaki düşüncelerini belirlemek amacıyla bir anket çalışması olarak tasarlanmıştır. YÖNTEM Doğubayazıt ilçe merkezinde bulunan Doğubayazıt Lisesi yöneticileri ile görüşülerek çalışma hakkında bilgi verildi ve çalışmanın yürütülmesi için izin alındı. Dünya Sağlık Örgütünün bu yaş gurubu için önerdiği özellikler dikkate alınarak ve yöremizin özelliklerine göre modifiye edilerek hazırlanan anket formu lise 1., 2. ve 3. sınıfta okuyan ve araştırmaya katılmak isteyen 385 öğrenciye dağıtıldı (3). Form doldurulurken öğrencilerin kimlik bilgilerini yazmamaları, birbirlerinden etkilenmemeleri için de birbirleriyle konuşmamaları ve yanındakilerin formlarına bakmamaları istendi. Anket demografik özellikleri, kendilerinin ve ailelerinin içme alışkanlıkları, kaçak ya da ucuz alıp almadıkları, ya ulaşmada zorluk çekip çekmedikleri, ya başlama nedenleri ve nın zararları konusundaki bilgi düzeyleri ile yla mücadelede alınması gereken önlemlerle ilgili görüşleri belirleyecek sorulardan oluşmaktaydı. Formu eksiksiz dolduran 340 öğrenci çalışmaya dahil edildi. Sigara kullanımı içenler (her gün günde en az bir tane) ve içmeyenler şeklinde iki gruba ayrıldı. Anketlerden elde edilen veriler SPSS 10.0 for Windows paket programına aktarıldı. Verilerin istatistiksel analizinde Ki kare testi kullanıldı. BULGULAR Çalışmaya alınan 340 öğrencinin 120 si (%35.3) lise 1. sınıf (9.sınıf), 100 ü (%29.4) lise 2. sınıf (10.sınıf) ve 120 si (%35.3) lise 3. sınıf (11.sınıf) öğrencilerinden oluşmaktaydı. Öğrencilerin 169 u erkek (%49.7), 171 i (%50.3) kadındı. Yaş ortalaması 16.5 yıldı. Öğrencilerin 82 sinin (%24.1) içtiği, 258 inin (%75.9) hiç içmediği, içenlerin de 71 inin (%86.6) erkek olduğu saptandı. Sigaraya başlama yaşı 13.52 ± 3.21 yıl olarak hesaplandı. Çalışmaya alınan öğrencilerin ve aile bireylerinin içme alışkanlıkları ve sosyo-demografik özellikleri Tablo 1 de gösterilmiştir. 150
Berk ve ark. Tablo 1. Öğrencilerin sosyo-demografik özellikleri ve alışkanlıkları Sigara Sigara İçme İçen N % yen n=82 n=258 (%) (%) İlkokul 11 34 45 13.2 öncesi (13.5) (13.2) 36 103 İlkokul 139 40.8 (43.9) (39.9) Babanın öğrenim Annenin öğrenim Babanın çalışma Annenin çalışma Annenin içme Babanın içme Kardeşl erin içme Ailede içen varlığı Orta 59 17.4 9(10.9) 50 (19.4) Lise 73 21.5 16 57 (19.5) (22.2) Üniversi 10 14 24 7.1 te (12.2) (5.4) İlkokul 35 101 136 40.0 öncesi (42.6) (39.1) İlkokul 139 40.8 31 108 (37.8) (41.8) Orta 34 10.0 10 24 (12.2) (9.3) Lise 24 7.1 3(3.7) 21(8.2) Üniversi 3 4 7 2.1 te (3.7) (1.6) Çalışı yor 243 71.5 61 182 Çalışmı yor 97 28.5 21 76 Ev hanımı 95 95.0 78 245 Çalışı yor 5 5.0 4 13 İçiyor 94 27.6 27 67 İçmiyor 246 72.4 55 191 İçiyor 174 51.2 46 128 İçmiyor 166 48.8 36 130 En az biri içiyor 97 28.5 39 58 İçmiyor 243 71.5 43 200 Var 238 70.0 68 170 Yok 102 30.0 14 88 Sınıf 9.sınıf 120 35.3 20 100 10.sınıf 100 29.4 18 82 11.sınıf 120 35.3 44 76 Cinsiyet Erkek 169 49.7 71 98 χ 2 =19.7 p=0.000 Kız 171 50.3 11 160 Cinsiyet yönünden içme alışkanlıkları karşılaştırıldığında erkek öğrenciler daha fazla içmekteydi (p=0.000). Sınıflar ve yaş grupları karşılaştırıldığında lise son sınıf (11.sınıf) öğrencilerinde ve ileri yaşlarda içme alışkanlığı anlamlı olarak daha fazlaydı (p=0.000) (Tablo 2). Tablo 2. Sigara içenlerin cinsiyet ve yaş grupları ve sınıflara göre karşılaştırılması Cinsiyet İçen (n=82) İçmeyen (n=258) Erkek 71 98 Kız 11 160 Yaş grupları 14-15 yaş 6 62 16-17 yaş 42 164 18 yaş 34 32 Sınıflar 9.sınıf 20 100 10.sınıf 18 82 11.sınıf 44 76 χ 2 =59.9 p=0.000 χ 2 =39.5 p=0.000 χ 2 =16.01 p<0.05 Tablo 3. Sigara içilen yerler, nın temini ile ilgili özellikler, marka tercihleri ve ya başlama nedenleri n (içen) % İçilen yer Ev 43 52.4 Okul 44 53.7 Sokak 52 63.4 İnternet kafe 46 56.1 Kahvehane 35 42.7 Temin ile ilgili özellikler Sigara alırken zorluk 22 26.8 çekenler Kaçak alanlar 49 59.8 Tek tek alanlar 50 61.0 Arkadaşlarından 49 59.8 alanlar Marketten alanlar 67 81.7 Seyyar satıcıdan 43 52.4 alanlar Marka LM 20 24.3 Marlboro 13 15.9 Winston 4 4.8 Vigor 6 7.3 Hepsi / fark etmez 13 15.9 Diğer 13 15.9 Marka belirtmeyenler 13 15.9 Sigaraya başlama nedenleri Özenti 37 45.1 Merak 31 37.8 Büyük, olgun görünmek 27 32.9 için Ailemde içen olması 19 23.2 Televizyondan etkilendim 15 18.3 Arkadaşlarımdan 41 50.0 etkilendim Ünlü birinden etkilendim 12 14.6 Stres nedeniyle 67 81.7 Keyif aldığım için 38 46.3 151
Ağrı-Doğubeyazıt ta Lise Öğrencilerinin Sigara İçme Alışkanlıkları ve Sigaraya Karşı Tutumları Öğrencilerin yı temin ettikleri yerler, içtikleri mekanlar, marka tercihleri ve içme nedenleri Tablo 3 de özetlenmiştir. Sigara içen öğrencilerin çoğunun (%63.4) yı sokakta içtiği, %53.7 sinin okulda içtiği, %73.2 sinin alırken zorluk çekmediği, %59.8 inin kaçak içtiği, %24 ününde LM marka yı tercih ettiği belirtildi. Sigara içme nedenleri sorulduğunda da en sık nedeni (%81.7) stres olarak gösterdikleri, içenlerin yarısı arkadaşlarından etkilendiğini, %45.1 i de özenti nedeniyle yı içtiğini belirtmiştir.aile özellikleri incelendiğinde baba ve annenin eğitim öğretim düzeyi, iş ve içmesi ile öğrencilerin içmesi arasında bir ilişki saptanmazken kardeşi içen öğrencilerin anlamlı olarak daha fazla içtiği saptanmıştır (χ 2 =19.7 p=0.000). Kız ve erkek öğrencilerin nın neden olduğu hastalıklarla ilgili bilgi düzeyleri karşılaştırıldığında iki grup arasında anlamlı farklılık bulunmamıştır (p>0.05). Kız ve erkek öğrenciler yı en sık akciğer kanseri ile en az mesane kanseri ile ilişkilendirmişlerdir. (Tablo 4) Tablo 4. Öğrencilerin nın neden olduğu hastalıkları ve pasif içiciliğin zararlarını bilme düzeyleri Hastalık Bilgi düzeyleri * n=340 % Kız n=171 % Erkek n=169 % Akciğer kanseri 311 91.5 161 94.2 150 88.8 Kalp damar hastalıkları 293 86.2 152 88.9 141 83.4 Gırtlak kanseri 268 78.8 139 81.3 129 76.3 Yeni doğan bebek ölümü 242 71.2 122 71.3 120 71.0 Ağız kanseri 237 69.7 114 66.7 123 72.8 Beyin damar hastalıkları 201 59.1 99 57.9 102 60.4 Kronik bronşit Mesane kanseri Pasif içicilik zararlıdır *Ki-kare test, p>0.05 185 54.4 97 56.7 88 52.1 135 39.7 60 35.1 75 44.4 300 88.2 156 91.2 144 88.2 Tablo 5 de kız ve erkek öğrencilerin karşıtı önlemler ve etkinliğiyle ilgili düşünceleri özetlenmiştir. Kız öğrenciler erkek öğrencilere göre reklamlarının yasaklanmasının ve toplu yaşanılan yerlerde nın yasaklanmasının daha etkili olduğunu düşünürken erkek öğrenciler kızlardan anlamlı olarak daha fazla oranda fiyatlarının aşırı artırılmasının etkili olacağını belirtmişlerdir (p<0.05). Tablo 5. Öğrencilerin karşıtı önlemler ve etkinliğiyle Önlemler Sigara satışı tümüyle yasaklanmalıdır Paketlerdeki zararlı ibaresi etkilidir Sigara reklamları yasaklanmalıdır Sigara fiyatları aşırı artırılmalıdır Toplu yaşanılan yerlerde yasaklanması etkilidir *Ki-kare test TARTIŞMA ilgili düşünceleri Kız Erkek Toplam n % n % n % Test * 142 83.0 116 68.6 258 75.9 p>0.05 75 43.9 78 46.2 153 45.0 p>0.05 116 67.8 89 52.7 205 60.3 P<0.05 100 58.5 118 69.8 218 64.1 P<0.05 151 88.3 130 76.9 281 82.6 p<0.05 Ülkemizde içme yaygınlığı ile ilgili yapılan araştırmalar toplumun hemen her kesiminde içme prevalansının yüksek olduğunu göstermektedir. Özellikle ilköğretim, orta kısım ve lise öğrencileri bu alışkanlığı geliştirme açısından risk altındadırlar. Sigara içme yaygınlığı konusunda ülkeyi temsil eder nitelikteki bir çalışma olan 1988 PİAR araştırmasında 15-18 yaş grubunda içme hızı %30 olarak saptanmıştır (4). Ülkemizde yapılan başka çalışmalarda da okul öğrencilerinde içme sıklığı %18-43 olarak saptanmışken öğrencilerin 11-14 yaşlarında ya başlama olasılığı %43-50 olarak hesaplanmıştır. Yine bu çalışmalarda erkeklerin daha fazla içtiği ve yaşla birlikte içiminin arttığı belirtilmiştir (5,6). Çalışmamızda 152
Berk ve ark. 340 öğrenciden 82 sinin (%24.1) içtiği içenlerin de 71 inin (%86.6) erkek olduğu saptanmıştır. Sigaraya başlama yaşı 13.52±3.21 yıl olarak hesaplanmıştır. Lise son sınıf öğrencilerinde ve ileri yaşlarda içme alışkanlığı anlamlı olarak daha fazla bulunmuş olup bulgularımız ülkemizde yapılan diğer çalışmalarda saptanan bulgularla benzerlik göstermektedir. Edirne de lise öğrencilerinde 2002 yılında yapılan bir çalışmada içen öğrencilerin %84 ünün alırken zorluk çekmediği, %19 unun tek tek satın aldığı, %42 sinin kaçak aldığı, %54.5 inin Winston ve Marlboro markalı ları tercih ettiği saptanmıştır (7). Çalışmamızda Sigara içen öğrencilerin çoğunun (%63.4) yı sokakta içtiği, %53.7 sinin okulda içtiği, %73.2 sinin alırken zorluk çekmediği, %59.8 inin kaçak içtiği, %61 inin tek tek aldığı, %29 unun LM marka tercih ederken, %18.8 inin her marka yı içtiği saptanmıştır. Görüldüğü üzere ilçemizde lise öğrencileri ya ulaşmada zorluk çekmemekte, daha fazla kaçak içmekte, yasak olmasına rağmen okulda da içmektedirler. Bu durum ilçemizin de Edirne gibi sınır ticaretinin yapıldığı bir yerleşim yeri olması, bir çok bakkal, market ve seyyar satıcıdan kaçak ve ucuz nın kolaylıkla temin edilebilmesi, ilçenin sosyoekonomik gelişmişlik düzeyinin düşük olması ve okullarda gerekli yasal ve eğitsel önlemlerin alınmamasına bağlanabilir. Boyacı ve arkadaşlarının(8) yaptığı bir çalışmada ya başlama nedenleri sorgulandığında öğrenciler en çok sıkıntı nedeniyle ve arkadaşları içtiği için ya başladıklarını belirtmişlerdir. Bizim çalışmamızda da benzer şekilde öğrenciler en sık stres (%81.7) nedeniyle içtiklerini, %50 si arkadaşlarından etkilendiklerini, %45.1 i de özenti nedeniyle içtiklerini belirtmişlerdir. İlçemizde öğrencilerin yararlanacağı sosyal ortamların bulunmaması, grup arkadaşlarının kullanması, içmenin büyüme olarak algılanması gibi faktörlerin ya başlamayı arttırdığı söylenebilir. Yapılan pek çok çalışma da anne ve babanın eğitim düzeyinin çocukların içmesini etkilediği saptanmıştır (9-11). Ancak Çelik ve arkadaşları (5) ile Göksel ve arkadaşlarının (12) yaptığı çalışmalarda olduğu gibi bizim çalışmamızda da anne ve babanın eğitim ile çocukların içimi arasında ilişki saptanmamıştır. Aile bireylerinin içiminin çocukların içimine etkisini araştıran çeşitli araştırmalarda anne babanın içici olması ile çocukların içmesi arasında ilişki saptanmışken bizim çalışmamızda anne ya da babanın içmesi ile çocuğun içici olması arasında ilişki saptanmamışır (9,13,14,). Ancak Boyacı ve arkadaşları (8) ile Göksel ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmalarda (12) olduğu gibi bizim çalışmamızda da kardeşi içen öğrencilerin anlamlı olarak daha fazla içtiği saptanmıştır. Çelik ve arkadaşları (5) ile İtil ve arkadaşlarının (15) yaptığı çalışmalarda ile ilişkili hastalıklar sorgulandığında en sık akciğer kanseri ve kalp damar hastalıkları ile en az yeni doğan bebek ölümü ve mesane kanseri ile ilişkilendirilmiştir. Bizim çalışmamızda da öğrencilerin %91.5 i yı akciğer kanseri ile, %86.2 si kalp ve damar hastalıkları ile ilişkilendirmiş, öğrencilerin sadece %39.7 si mesane kanseri ile ilişkilendirmişlerdir. Öğrencilerin %88.2 sinin pasif içiciliğin de zararlı olduğunu bildiği saptanmıştır. Kız ve erkek öğrenciler karşılaştırıldığında iki grup arasında nın neden olduğu hastalıklarla ilgili bilgi düzeyleri arasında anlamlı farklılık saptanmamıştır. Gerek akciğer kanseri gerekse 153
Ağrı-Doğubeyazıt ta Lise Öğrencilerinin Sigara İçme Alışkanlıkları ve Sigaraya Karşı Tutumları kalp ve damar hastalıkları hem basın yayın organlarında hem de okullarda sık sık işlenen ve ile ilişkilendirilen hastalıklar olduğundan öğrencilerin de bundan haberdar olmaları olağandır. Pasif içiciliğin de bu hastalıklara yol açtığının bilinmesi sevindiricidir. Ülkemizde 1996 yılında yürürlüğe giren 4207 sayılı yasa ile tütün ve tütün mamüllerinin zararlı etkilerinden kişilerin sağlığının korunması hedeflenmiştir. Bu yasa ile reklamları, 18 yaşından küçüklere satışı, kapalı alanlarda içimi yasaklanmıştır. Çalışmamızda Öğrencilerin karşıtı önlemler ve etkinliğiyle ilgili düşünceleri araştırılmıştır. Öğrencilerin %82.6 sı toplu yaşanılan yerlerde içiminin yasaklanmasını etkili bir yöntem olarak değerlendirirken, paketleri üzerine nın zararları konusundaki uyarıcı yazıların yazılmasını ancak %45 i etkili bulmuştur. Çelik ve arkadaşları da araştırmalarında benzer sonuçlar bulmuştur (5). Öğrenciler kız ve erkek olarak iki gruba ayrıldığında kız öğrenciler erkek öğrencilere göre reklamlarının ve toplu yaşanılan yerlerde nın yasaklanmasının daha etkili olduğunu düşünürken, erkek öğrenciler fiyatlarının aşırı artırılmasının etkili olacağını belirtmişlerdir. Kız öğrencilerin %83 ü, erkek öğrencilerin ise %68,6 sı satışının tamamen yasaklanması gibi daha katı önlemlerin alınması gerektiğini belirtmişlerdir. Kız öğrencilerin içimine daha soğuk bakmaları ve ya karşı daha radikal önlemler önermeleri Doğubayazıt da bayanların içmesinin ayıplanması gibi sosyo-kültürel değerleri ile ilişkilendirilebilir. Sonuç olarak ilçemizde sınır ticareti yapılması nedeniyle ucuz - kaçak lar öğrenciler tarafından kolaylıkla temin edilebilmektedir. İlçenin sosyoekonomik gelişmişlik düzeyinin düşük olması ve nın kolay ulaşılabilirliği gençlerin çocuk sayılabilecek yaşlarda ya başlamalarına neden olmaktadır. Bu nedenle yla mücadelede özellikle öğrencilere yönelik etkili yasal, toplumsal, sosyal, ekonomik ve eğitsel çalışmalar yapılmalıdır. KAYNAKLAR 1. World Health Organisation. Tobacco or Health: A global status report. Geneva; World Health Organisation 1997;10-8. 2. Preventing Tobacco Use Amoung Young People: A report of the Surgeon General. Atlanta, GA, Center for Diseases Control and Prevention, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Office on Smoking and health;1994. 3. Guidelines for the Conduct of Tobacco- Smoking Surveys of the General Population, WHO/SMO/83, 4, Geneva, 1983. 4. Sigara alışkanlıkları ve ile mücadele kampanyası kamuoyu araştırması raporu, PİAR, Ocak 1988. 5. Çelik P, Esen A, Yorgancıoğlu A, Şen FS, Topçu F. Manisa İlinde Lise Öğrencilerinin Sigaraya Karşı Tutumları. Toraks Dergisi 2000; 1:61-6. 6. Kocabaş A. Orta dereceli okul öğrencilerinde içme alışkanlığı. Ankara Tıp Mecmuası 1988;41:9-22. 7. Karlıkaya C. Edirne de Lise Öğrencilerinde Sigara İçme prevelansı. Toraks Dergisi 2002; 1:7-12. 8. Boyacı H, Çorapçıoğlu A, Ilgazlı A, Başyiğit İ, Yıldız F. Kocaeli Üniversitesi Öğrencilerinin Sigara İçme Alışkanlıklarının Değerlendirilmesi. Solunum Hastalıkları 2003;3:169-75. 154
Berk ve ark. 9. Aykut M, Öztürk Y. Erciyes Üniversitesi nin çeşitli fakültelerinde okuyan öğrencilerin içme ve bunu etkileyen bazı faktörler. Sağlık Dergisi 1989;61:60-72. 10. Bener A, Al Ketbi LM. Cigarette smoking habits among high school boys in developing country. J R Soc Health 1999;3:285-9. 11. Metintaş S, Kalyoncu C, Etiz S. İki ilçemizde lise çağındaki gençlerde kullanmanın mediko-sosyal yönü. Anadolu Tıp dergisi 1991;13:63-74. 12. Göksel T, Cirit M, Bayındır Ü. İzmir ili lise öğrencilerinin alışkanlığını etkileyen faktörler. Toraks Dergisi 2001;2:49-53. 13. Şahin Ü, Öztürk M, Ünlü M ve ark. Üniversite öğrencilerinin kullanım ve bağımlılık düzeyini etkileyen faktörlerin irdelenmesi. Akciğer Arşivi 2000;1:73-9. 14. Anda RF, Croft JB, Falitti VJ et al. Adverse chilhood experiences and smoking during adolescence and adulthood. JAMA 1999;282:1652-8 15. İtil O, Ergör G, Ceylan E ve ark. Dokuz Eylül Üniversitesi öğrencilerinin içme alışkanlığı ve ile ilgili bilgi düzeylerinin değerlendirilmesi Toraks Derneği 4. Yıllık Kongresi 2001 Yazışma adresi: Ö. Tamer DOĞAN Cumhuriyet Ü. Tıp Fakültesi, Göğüs Hastalıkları AD - SİVAS 0.346.258 10 41 tdogan@cumhuriyet.edu.tr 155