ENERJİ SEKTÖRÜNDE FIRSATLAR VE TÜRKİYE NİN DURUMU Övgü PINAR Günümüzde enerji kavramı, gelişme ve kalkınmanın temel ölçüsü olarak kullanılmaktadır. Bir ülkenin, kendi kendine yetebilecek düzeyde enerji üretmesi, o ülkenin gelişmiş ülke konumunda olduğunun göstergelerinden biridir. 2020 yılında, gelişmiş ülkelerin talebinin dünya enerji talebinin % 80 ini oluşturacağı, bu talebin %32 sinin Çin den, %10 ununsa Orta Doğu dan kaynaklanacağını tahmin edilmektedir. Ayrıca dünya çapında enerji talebinin 2050 yılına kadar günümüzdekinin üç katına çıkacağı öngörülmektedir. Tüm bu araştırmalar sonucunda; enerji kaynaklarının önemi de gün geçtikçe artmakta ve günümüzde uluslararası ilişkileri şekillendiren en önemli unsur olarak ortaya çıkmaktadır. Bilindiği üzere; dünya enerji kaynaklarının çok büyük bir bölümü Rusya, Ortadoğu, Türki Cumhuriyetleri, İran ve Arap yarımadasında bulunmaktadır. Belirli ülkelerin sahip olduğu bu güç nedeniyle de; dünyamızda yaşanan çatışma ve savaşların başlıca nedenleri arasında, enerji kaynaklarına sahip olma mücadelesi ilk sırada yer aldığı aşikardır. Enerji kaynaklarına sahip olan ülkeler bu kaynakları stratejik bir üstünlük olarak görmekte, bu bölgeler üzerinde hakimiyet kurmak isteyen güçler birbirleriyle yarışmakta, bölgesel ve küresel aktörler bu bölgelerdeki enerji kaynaklarından kendi insiyatifleri doğrultusunda yararlanabilmek, hatta enerji ihtiyacı olan bölgelere kendi insiyatifleri doğrultusunda enerji aktarmak için enerji merkezli yeni vizyonlar geliştirmekte, enerji politikalarını bu strateji üzerinden oluşturmaktadır. 19
Tarihsel olarak incelediğimizde; 1970 li yılların başında ve sonunda yaşanan iki petrol krizi, 1990 lu yıllarda yaşanan petrol krizi, zaman zaman ülkeler arasında bir gerginlik unsuru olan doğalgaz vanalarının kapanma ihtimalleri gibi gelişmeler enerji arz güvenliği açısından önemli birer tehdit olmuştur, olmaya devam etmektedir. Son olarak, geçtiğimiz günlerde yaşanan, Suudi Arabistan'ın Asya ve ABD'ye sattığı petrol fiyatlarında ayarlamaya gitmesi, dünya enerji piyasasında hareketli günler yaşanacağının da habercisi durumundadır. Dünyanın en büyük petrol ihracatçısı olan Suudi Arabistan ın, Asya'ya sattığı petrole son beş ayda ilk kez zam yapması, ABD'ye sattığı petrolün fiyatını ise düşürmesi piyasaları karıştırmıştır. Suudi Arabistan'ın ABD'ye sattığı petrolün fiyatını düşürmesiyle ABD ham petrol fiyatları 78,08 doları görerek Haziran 2012'den bu yana en düşük seviyesine gerilemiş, Brent petrolü de 1 doların üzerinde değer kaybıyla son iki haftanın en büyük günlük düşüşünü yaşamıştır. Buna göre; Brent petrolün fiyatı 83 dolara dayanarak 4 yılın en düşük seviyesine yaklaşmıştır. Dünyanın en büyük petrol ihracatçısı konumunda bulunan Suudi Arabistan ın petrol fiyatlarını Asya için artırırken ABD için düşürmesi, ülkenin ABD de pazar payını artırma çabası olarak nitelendirilmektedir. Düşen enerji fiyatlarının birçok Amerikan enerji şirketinin kar marjlarını azaltacağı, Suudi Arabistan ın rekabeti artırmak amacıyla ABD nin ardından diğer büyük bölgelerde de fiyatları düşürebileceği, bu durumda Brent petrolün varil fiyatındaki gerilemenin devam edebileceği öngörülmektedir. Öte yandan; Rusya ile yapılan uzun vadeli doğalgaz alım anlaşmaları nedeniyle Avrupa nın 2020 den önce Rus doğalgazına bağımlığında kayda değer bir azalma gerçekleşmeyeceği beklenmektedir. 20
Oxford Enerji Çalışmaları Enstitüsü tarafından hazırlanan Avrupa nın Rus Gazına Bağımlılığını Azaltmak raporunda, Avrupa'nın Rusya yla yaptığı kontratlardaki yükümlülüklerini yerine getirmek zorunda olduğu için asgari miktarda doğalgazı uzun süre daha Rusya dan ithal etmek ve yürürlükteki anlaşmalar nedeniyle Avrupa, Rusya dan 2020 de 115 milyar, 2030 da 65 milyar metreküp doğalgaz ithal etmek zorunda olduğuna dikkat çekilmektedir. Petrol ve doğalgazın daha uzun bir süre Ortadoğu ve Rusya nın kontrolünde olması, Batı ülkelerini alternatif enerji kaynaklarına yönelmeye zorlamaktadır. Örneğin; Avrupa Birliği tarafından ortaya konulan Avrupa 2020 Stratejisi kapsamında; akıllı, sürdürülebilir ve kapsayıcı büyüme hedefi çerçevesinde yenilenebilir enerjiye yönelik olarak; 2020 yılına kadar sera gazı salımının 1990 yılına kıyasla en az %20, şartlar elverişli ise %30 oranında azaltılması, AB nin enerji tüketiminde yenilenebilir enerjinin payının %20 ye yükseltilmesi ve %20 oranında enerji verimliliği sağlanması hedeflenmektedir. 20-20-20 Stratejisi diye de bilinen bu hedef kapsamında AB, yeşil ekonomi hedefini ortaya koymakta, içinde bulunduğu küresel krizden de bu şekilde çıkabileceğini öngörmektedir. Öte yandan, dünyada 2020 yılına kadar 637 bin MW lık eski teknolojili kömür santralinin devreden çıkması beklenmektedir. Buradan ortaya çıkacak elektrik açığının büyük oranda rüzgar santralleriyle doldurulabileceği öngörülmektedir. Rüzgar enerjisi gün geçtikçe küreselleşmekte, rüzgar enerjisi yatırımlarının gelecek yıl ortalama yüzde 15-20 oranında büyüyeceği tahmin edilmektedir. Bu nedenle de birçok ülke rüzgar kapasitesini arttırmaktadır. Bu alanda 90 bin MW kurulum kapasitesiyle Çin lider durumda olup Çin in rüzgar yatırımları iklim değişikliği stratejisi çerçevesinde 2013 ve 2014 yılında kömür yatırımlarını geride bırakmıştır. Avrupa ülkelerinin yanı sıra Türkiye nin de kömür hariç petrol ve doğalgaz gibi, sanayinin temelini oluşturan enerji kaynakları bulunmamaktadır. Bu süreçte Türkiye nin stratejik önemi ortaya çıkmaktadır. Türkiye, zengin doğal kaynaklara sahip Ortadoğu, Orta Asya, Hazar Bölgesi, Rusya Federasyonu ile enerji ithalat gereksinimi hızla artan Avrupa başta olmak üzere birçok ülke arasında bir köprü durumunda olup Türkiye nin enerji politikasının bu bölgeler ve tüketici ülkeler arasında enerji koridorunu pekiştirmek yönünde şekillenmesi sonucunu doğurmaktadır. Türkiye nin bu alandaki potansiyelinin iyi değerlendirilmesi Türkiye nin bölgesel bir lider olma yolunda önünü açabilecektir. 21
Bununla birlikte; Türkiye de halen fosil kaynaklara olan bağımlılık, yenilenebilir enerji kaynaklarından sadece hidroelektrik enerjinin önemli bir paya sahip olması ancak rüzgar ve jeotermalden üretilen enerjinin henüz istenilen düzeye ulaşmaması, yine dünyada teknolojisi hızla geliştirilen ve üzerine büyük yatırımlar yapılan güneş enerjisine yönelik özellikle fotovoltaik enerji alanında henüz kayda değer bir üretim yapılmaması yerli ve yenilenebilir kaynakların çevresel etkilere de dikkat ederek daha fazla kullanılması gerçeğini ortaya çıkarmaktadır. Ayrıca; yenilenebilir enerji kaynakları açısından oldukça önemli bir potansiyele sahip olan Türkiye için; Küresel Rüzgar Enerjisi Birliği (GWEC) Başkanı Dr. Klaus Rave, rüzgar enerjisi açısından fırsatlar ülkesi olduğunu belirtmektedir. Avrupa ve Asya arasında oldukça önemli bir jeopolitik konumda bulunan Türkiye, bu özelliğinin yanısıra rüzgar enerjisinde büyük bir yatırım fırsatını da içinde barındırmaktadır. Ayrıca, Danimarka Enerji Bakanı Rasmus Helveg Petersen de Türkiye nin Gümrük Birliği üyeliği ve AB üyelik süreci gibi konulara vurgu yaparak Türkiye nin yatırımcılar açısından cazip bir ülke olduğunun da altını çizmektedir. Tüm bu gelişmeler ve dünyada enerji sektörünün önemi nedeniyle; hükümetimizce de enerji sektörüne özel önem verilmektedir. Türkiye nin, Cumhuriyetin 100. yılının kutlanacağı 2023 yılına yönelik vizyonu gereği yenilenebilir enerji sektörüne ilişkin; Enerji üretiminde yenilenebilir enerji payının % 30'a yükseltilmesi, Su enerjisinden tam yararlanılarak mevcut kapasitenin iki kattan fazla artırılması, Rüzgâr enerjisinin 20.000 MW düzeyine çıkarılması, 22
600 MW jeotermal ve 3.000 MW güneş enerjisi kapasiteli elektrik santralleri kurulması, Türkiye'nin dünya çapında güneş enerjisinden en fazla yararlanan 10 ülkeden biri haline getirilmesi, 125.000 MW düzeyinde kurulu güce ulaşılması, 60.717 km taşıma hattına sahip olunması, 158.460 MVA düzeyinde enerji dağıtımı birim kapasitesine ulaşılması, Elektrik kaybının/kaçak elektrik kullanımının % 5'e düşürülmesi ve akıllı şebeke kullanımının artırılması, 5 milyar m 3 doğal gaz depolama kapasitesine erişilmesi, Enerji borsası oluşturulması, 10.000 MW kapasiteli 8 nükleer reaktörün aktif hale gelmesi, 5.000 MW kapasiteli 4 nükleer reaktörün inşa edilmesi, Kömür havzalarına 18.000 MW kapasiteli elektrik santrallerinin yapılması şeklinde hedefleri bulunmaktadır. Onuncu Kalkınma Planı kapsamında; enerji sektörüne yönelik, enerjinin nihai tüketiciye sürekli, kaliteli, güvenli, asgari maliyetlerle arzını ve enerji teminini esas alarak; yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklarını mümkün olan en üst düzeyde değerlendiren, nükleer teknolojiyi elektrik üretiminde kullanmayı öngören, ekonominin enerji yoğunluğunu azaltmayı destekleyen, israfi ve enerjinin çevresel etkilerini asgariye indiren, ülkenin uluslar arası enerji ticaretinde stratejik konumunu güçlendiren rekabetçi bir enerji sistemine ulaşılması amaçlanmıştır. Son olarak Başbakan Ahmet Davutoğlu tarafından 6 Kasım 2014 Perşembe günü açıklanan; Öncelikli Dönüşüm Programı Eylem Planı nda; Yerli Kaynaklara Dayalı Enerji Üretim Programı, Enerji Verimliliğinin Geliştirilmesi Programı ortaya konmuştur. Buna göre; enerjide dışa bağımlılığı azaltmak, bürokrasiyi hafifleterek yatırımı kolaylaştırmak, 2018 yılında enerjide yerli kaynak payını yüzde 35'e çıkarmak, yüksek olan enerji yoğunluğunu düşürmek, enerji verimliliği alanında yönetim bilgi sistemi kurmak, sanayide yüksek verimlilikli motorlar üretmek ve destek olmak, enerji verimliliğini arttırmaya yönelik mekanizmalar geliştirmek, Kamu binaları başta olmak üzere enerji verimliliğini arttırmak ortaya konulan hedefler arasındadır. Sonuç olarak; tek bir kaynağın ithalatına yönelmek enerji arz güvenliğini zedelemek gibi önemli bir sonucu da beraberinde getireceğinden, Türkiye nin gelişmekte olan ve sanayileşen bir ülke olduğu, enerji talebinin giderek artacağı dikkate alınırsa, birincil enerji tüketimindeki ithalat oranını azaltabilmek için alternatif enerji kaynaklarına ağırlık vermesi, onların kullanımını yaygınlaştırması, doğalgaz ve petrol taşıma ve ticaret merkezi olması yönünde stratejiler geliştirilmesi, enerji kaynak ve güzergahlarının çeşitlendirilmesi, enerji kaynağı satın alınan ülkelerin sayısının arttırılması ve ülke çeşitliliğine gidilmesi suretiyle daha bağımsız bir ithalat yapısının oluşması yönünde politikalar geliştirilmesi önem taşımaktadır. 23
Ayrıca; yenilenebilir enerji kaynaklarını elektrik, ısıtma vb. teknolojisine dönüştürecek ekipmanlar oldukça yüksek maliyetli olup Türkiye de bu ekipmanların üretilmesine yönelik teknoloji ve ar-ge çalışmaları henüz istenilen boyuta ulaşamamıştır. Bu doğrultuda; teknoloji transfer, ar-ge çalışmaları gibi konulara odaklanılmalı, ayrıca yenilenebilir enerji yatırımları yapmayı planlayan firmalara yönelik finansman desteği ve teşvik mekanizmaları da arttırılmalıdır. 24