T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ HUKUK ANABİLİM DALI KAMU HUKUKU BİLİM DALI FİKİR VE SANAT ESERLERİ KANUNUNDA DÜZENLENEN SUÇLAR Yüksek Lisans Tezi Teknail ÖZDERYOL İstanbul, 2006
T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ HUKUK ANABİLİM DALI KAMU HUKUKU BİLİM DALI FİKİR VE SANAT ESERLERİ KANUNUNDA DÜZENLENEN SUÇLAR Yüksek Lisans Tezi Teknail ÖZDERYOL Danışman: Doç. Dr. Ayşe NUHOĞLU İstanbul, 2006
İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...III KISALTMALAR...X GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM FİKİR VE SANAT ESERLERİ HUKUKUNUN TARİHİ GELİŞİMİ, ESER KAVRAMI VE ESER TÜRLERİ I. TARİHİ GELİŞİM...4 1. MİLLİ SINIRLAR İÇERİSİNDEKİ GELİŞİM...4 1. 1. İLK VE ORTAÇAĞ... 4 1.2. İMTİYAZLAR DÖNEMİ... 5 1.3. KANUNLAR YOLU İLE KORUMA... 6 2. MİLLETLERARASI ALANDAKİ GELİŞİM...8 2.1. BERN SÖZLEŞMESİ... 8 2.2. DÜNYA FİKRİ MÜLKİYET TEŞKİLATI FİKRİ HAKLAR SÖZLEŞMESİ (WIPO OMPI KURULUŞ SÖZLEŞMESİ)... 9 2.3. TELİF HAKLARI EVRENSEL SÖZLEŞMESİ (UCC)... 9 2.4. DÜNYA TİCARET ÖRGÜTÜ (WTO)- SAHTE MAL TİCARETİ DAHİL TİCARETLE BAĞLANTILI FİKRİ MÜLKİYET ANLAŞMASI (TRIPS)... 10 2.5. DİĞER SÖZLEŞMELER... 11 2.6. AMERİKA KITASINDAKİ SÖZLEŞMELER... 12 3. ÜLKEMİZDEKİ GELİŞİM...12 II. FİKİR VE SANAT ESERLERİ KANUNUNA GÖRE ESER KAVRAMI VE ESER TÜRLERİ... 13 1. ESER KAVRAMI...13 1.1. SÜBJEKTİF UNSUR (ESASA İLİŞKİN ŞART)... 14 1.2. OBJEKTİF UNSUR (ŞEKLE İLİŞKİN ŞART)... 16 2. ESER TÜRLERİ...17 2.1. GENEL AÇIKLAMA... 17 2.2. İLİM VE EDEBİYAT ESERLERİ... 17 2.2.1 Dil ve Yazı ile İfade Olunan Eserler.18 2.2.2. Bilgisayar Programları... 19 2.2.3. Sözsüz Sahne Eserleri... 20 2.2.4. Bedii Niteliği Bulunmayan Teknik ve Bilimsel Fotoğraflar, Haritalar, Çizimler, Maketler... 22 2.3. MUSİKİ ESERLERİ... 23 2.4. GÜZEL SANAT ESERLERİ... 24 2.5. SİNEMA ESERLERİ... 26 2.6. İŞLENME ESERLER... 28 2.6.1. Genel Olarak... 28 2.6.2. İşlenme Eserin Unsurları... 30 2.6.2.1 Asıl Eserden Bağımsız Olmama... 30 2.6.2.2. İşleyenin Hususiyetini Taşıma... 31 2.6.2.3. Asıl Eser Sahibinin Haklarına Zarar Getirmeme... 32 2.6.2.4. Asıl Eserle Aynı Kategoride Yer Alma... 33 2.6.2.5. Asıl Eserle Olan İlişkinin Belirtilmesi... 34 2.6.3. İŞLENME ESER TÜRLERİ... 34 2.6.3.1. Tercümeler... 35 2.6.3.2. Dil İle İfade Olunan Eserlerin Başka İşlenmeleri... 35 III
2.6.3.3. Musiki, Güzel Sanatlar ve İlim ve Edebiyat Eserlerinin Film Haline Getirilmesi... 35 2.6.3.4. Musiki Aranjman ve Tertipleri... 36 2.6.3.5. Güzel Sanat Eserinin Başka Bir Türe Sokulması... 36 2.6.3.6. Külliyatlar... 36 2.6.3.7. Seçme ve Toplama Eserler... 37 2.6.3.8. Henüz Yayımlanmamış Bir Eserin İlmi Araştırma ve Çalışma Sonucu Yayımlanmaya Elverişli Hale Getirilmesi... 37 2.6.3.9. Başkasına Ait Bir Eserin Açıklanması, Şerhi veya Kısaltılması... 38 2.6.3.10. Bir Bilgisayar Programının Uyarlanması, Düzenlenmesi veya Programda Herhangi Bir Değişiklik Yapılması... 38 2.6.3.11. Veri Tabanları... 39 İKİNCİ BÖLÜM FİKİR VE SANAT ESERLERİ KANUNUNA GÖRE ESER SAHİBİ VE HAKLARI I- ESER SAHİBİ...41 1. GENEL OLARAK... 41 2. ESERİ BİZZAT MEYDANA GETİRENLERİN ESER SAHİPLİĞİ... 42 2.1. Tek Kişinin Eser Sahipliği... 42 2.2. Birden Fazla Kişinin Eser Sahipliği... 43 2.2.1. Müşterek Eser Sahipliği... 43 2.2.2. İştirak Halinde Eser Sahipliği... 44 2.2.3. Sinema Eseri Sahipliği... 46 3. BAŞKASININ MEYDANA GETİRDİĞİ ESER ÜZERİNDEKİ HAK SAHİPLİĞİ... 47 3.1. İşverenin Eser Sahipliği... 47 3.2. Tüzel Kişilerin Eser Sahipliği... 48 4. ESER SAHİPLİĞİ KARİNESİ... 49 4.1. Sahibinin Adı Belirtilen Eserlerde... 49 4.2. Sahibinin Adı Belirtilmeyen Eserlerde... 50 5. ALENİYET VE YAYIM... 51 II- ESER SAHİBİNİN HAKLARI...53 1- GENEL OLARAK... 53 2- MANEVİ HAKLAR... 55 2.1. Eseri Umuma Arz Yetkisi (Kamuya Sunma Hakkı)... 55 2.2. Adın Belirtilmesi Yetkisi (Eser Sahibi Olarak Tanıtılma Hakkı)... 58 2.3. Eserde Değişiklik Yapılmasını Önleme Yetkisi... 60 2.4. Eser Sahibinin Malik Ve Zilyede Karşı Hakları... 61 3. MALİ HAKLAR...63 3.1. İşleme Hakkı... 64 3.2. Çoğaltma Hakkı... 65 3.3. Yayma Hakkı... 68 3.4. Temsil Hakkı... 71 3.5. İşaret, Ses ve/veya Görüntü Nakline Yarayan Araçlarla Umuma İletim Hakkı... 73 3.6. Pay ve Takip Hakkı... 74 III- ESER SAHİBİNİN HAKLARI İLE BAĞLANTILI HAKLAR...75 1. GENEL OLARAK... 75 2. KOMŞU HAKLAR... 77 2.1 İcracı Sanatçıların Hakları... 77 2.2. Fonogram Yapımcılarının Hakları... 80 2.3. Radyo ve Televizyon Kuruluşlarının Hakları... 82 3. FİLM YAPIMCILARININ HAKLARI... 84 4. BAĞLANTILI HAK SAHİPLERİNİN BİRBİRLERİ VE ESER SAHİBİ İLE ARALARINDAKİ İLİŞKİ... 85 IV
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM FİKİR VE SANAT ESERLERİ KANUNUNDA DÜZENLENEN SUÇLAR I- GENEL OLARAK...87 II- UNSURLARI İTİBARİYLE SUÇLARIN İNCELENMESİ...89 III- ESER SAHİBİNİN MANEVİ HAKLARINA TECAVÜZ SUÇLARI (FSEK M.71)...90 1. GENEL OLARAK... 90 2- ESER SAHİBİNİN MANEVİ HAKLARINA TECAVÜZ SUÇLARINDA KORUNAN HUKUKSAL DEĞER... 91 3- ESER SAHİBİNİN MANEVİ HAKLARINA TECAVÜZ SUÇLARINDA FAİL... 91 4- BİR ESERİ İZİNSİZ OLARAK UMUMA ARZ ETME VEYA YAYIMLAMA SUÇU (FSEK M.71/B.1)... 92 4.1. Genel Olarak... 92 4.2. Kanuni Unsur... 93 4.3. Maddi Unsur... 94 4.4. Hukuka Aykırılık... 98 4.5. Manevi Unsur... 100 5- ESER SAHİBİNİN VEYA HALEFİNİN RIZASI OLMAKSIZIN BİR ESERE AD KOYMA SUÇU (FSEK M.71/B.2)... 102 5.1. Genel Olarak... 102 5.2. Kanuni Unsur... 102 5.3. Maddi Unsur... 102 5.4. Hukuka Aykırılık... 104 5.5. Manevi Unsur... 105 6- BAŞKASININ ESERİNİ KENDİ ESERİ VEYA KENDİSİNİN ESERİNİ BAŞKASININ ESERİ OLARAK GÖSTERMEK SUÇU (FSEK M.71/B.3)... 105 6.1. Genel Olarak... 105 6.2. Kanuni Unsur... 106 6.3. Maddi Unsur... 106 6.4. Hukuka Aykırılık... 109 6.5. Manevi Unsur... 110 7- FSEK M. 32, 33, 34, 35, 36, 37, 39 VE 40 DA BELİRTİLEN HALLERDE KAYNAK GÖSTERMEMEK VEYA YETERSİZ YA DA ALDATICI KAYNAK GÖSTERMEK SUÇU (FSEK M.71/B.4)... 111 7.1. Genel Olarak... 111 7.2. Kanuni Unsur... 111 7.3. Maddi Unsur... 111 7.4. Hukuka Aykırılık... 115 7.5. Manevi Unsur... 115 8- İZİNSİZ OLARAK BİR ESERİ DEĞİŞTİRMEK SUÇU (FSEK M.71/B.5)... 116 8.1. Genel Olarak... 116 8.2. Kanuni Unsur... 116 8.3. Maddi Unsur... 117 8.4. Hukuka Aykırılık... 118 8.5. Manevi Unsur... 120 9. YAPTIRIM... 120 10. ESER SAHİBİNİN MANEVİ HAKLARINA TECAVÜZ SUÇLARININ ÖZEL GÖRÜNÜŞ BİÇİMLERİ... 121 10.1. Teşebbüs... 121 10.2. İştirak... 122 10.3. İçtima... 125 IV- ESER SAHİBİNİN MALİ HAKLARINA TECAVÜZ SUÇLARI (FSEK M. 72)...127 1. GENEL OLARAK... 127 2. ESER SAHİBİNİN MALİ HAKLARINA TECAVÜZ SUÇLARINDA KORUNAN HUKUKSAL DEĞER... 128 3. ESER SAHİBİNİN MALİ HAKLARINA TECAVÜZ SUÇLARINDA FAİL... 129 4. SÖZLEŞMEYE AYKIRI OLARAK ÇOĞALTILMIŞ ESER NÜSHALARININ SATILMASI VEYA DAĞITILMASI SUÇU (FSEK M.72/B.1)... 130 4.1. Kanuni Unsur... 130 4.2. Maddi Unsur... 130 V
4.3. Hukuka Aykırılık... 133 4.4. Manevi Unsur... 133 4.5. Yaptırım... 134 5. ESER VEYA ÇOĞALTILMIŞ NÜSHALARININ FSEK M.81/B.7 DE ÖNGÖRÜLEN YASAK YERLERDE SATIŞI SUÇU (FSEK M.72/B.2)... 134 5.1. Kanuni Unsur... 134 5.2. Maddi Unsur... 134 5.3. Hukuka Aykırılık... 135 5.4. Manevi Unsur... 136 5.5. Yaptırım... 136 6. İZİNSİZ OLARAK BİR ESERİN İŞLENMESİ SUÇU (FSEK M.72/B.3-A)... 137 6.1. Genel Olarak... 137 6.2. Kanuni Unsur... 138 6.3. Maddi Unsur... 138 6.4. Hukuka Aykırılık... 141 6.5. Manevi Unsur... 142 7- İZİNSİZ OLARAK BİR ESERİ ÇOĞALTMA SUÇU (FSEK M.72/B.3-B)... 143 7.1. Genel Olarak... 143 7.2. Kanuni Unsur... 144 7.3. Maddi unsur... 144 7.4. Hukuka Aykırılık... 150 7.5. Manevi Unsur... 157 8. İZİNSİZ OLARAK BİR ESERİ YAYMA SUÇU (FSEK M.72/B.3-C)... 158 8.1. Genel Olarak... 158 8.2. Kanuni Unsur... 159 8.3. Maddi Unsur... 159 8.4. Hukuka Aykırılık... 162 8.5. Manevi Unsur... 164 9- İZİNSİZ OLARAK BİR ESERİN NÜSHALARINI İTHAL ETME VE TİCARET KONUSU YAPMA SUÇU (FSEK M72/B.3-D)... 164 9.1. Genel Olarak... 164 9.2. Kanuni Unsur... 165 9.3. Maddi Unsur... 165 9.4. Hukuka Aykırılık... 167 9.5. Manevi Unsur... 167 10- İZİNSİZ OLARAK BİR ESERİN TEMSİLİ VEYA UMUMA İLETİMİ SUÇU (FSEK M.72/ B. 3-E)... 168 10.1. Genel Olarak... 168 10.2. Kanuni Unsur... 168 10.3. Maddi Unsur... 169 10.4. Hukuka Aykırılık..173 10.5. Manevi Unsur... 176 11- FSEK M.72/3 DE DÜZENLENEN ESER SAHİBİNİN MALİ HAKLARINA TECAVÜZ SUÇLARINDA YAPTIRIM... 176 12- ESER SAHİBİNİN MALİ HAKLARINA TECAVÜZ SUÇLARININ ÖZEL GÖRÜNÜŞ BİÇİMLERİ... 177 12.1. Teşebbüs... 177 12.2. İştirak... 178 12.3. İçtima... 182 V- ESER SAHİBİNİN MALİ HAKLARINA TECAVÜZ OLUŞTURAN DİĞER SUÇLAR (FSEK M.73)...184 1. GENEL OLARAK... 184 2. SUÇLA KORUNAN HUKUKSAL DEĞER... 184 3. FAİL... 185 4. İZİNSİZ OLARAK ÇOĞALTILAN ESER NÜSHALARINI TİCARİ AMAÇLA BULUNDURMA SUÇU (FSEK M.73/1-A)... 185 4.1. Genel Olarak... 185 4.2. Kanuni Unsur... 185 4.3. Maddi Unsur... 186 4.4. Hukuka Aykırılık... 187 VI
4.5. Manevi Unsur... 188 5- ÜZERİNDE TASARRUF YETKİSİ BULUNMAYAN BİR HAKKI VEYA RUHSATI TASARRUF KONUSU YAPMA SUÇU (FSEK M.73/1-B)... 189 5.1. Genel Olarak... 189 5.2. Kanuni Unsur.189 5.3. Maddi Unsur... 189 5.4. Hukuka Aykırılık... 191 5.5. Manevi Unsur... 192 6- BİR BİLGİSAYAR PROGRAMINI KORUYAN TEKNİK AYGITI ETKİSİZ KILAN BİR ARACI ELDE BULUNDURMA SUÇU (FSEK M.73/1-C)... 192 6.1. Genel Olarak... 192 6.2. Kanuni Unsur... 192 6.3. Maddi Unsur... 193 6.4. Hukuka Aykırılık... 194 6.5. Manevi Unsur... 195 7. FSEK M.73/1 DE DÜZENLENEN SUÇLAR BAKIMINDAN ÖNGÖRÜLEN YAPTIRIM... 195 8- KANUNA UYGUN OLARAK ÇOĞALTILMIŞ NÜSHALARI TIPKI BASIM YOLUYLA İZİNSİZ ÇOĞALTMA VE YAYMA SUÇU (FSEK M.73/2)... 195 8.1. Genel Olarak... 195 8.2. Kanuni Unsur... 196 8.3. Maddi Unsur... 196 8.4. Hukuka Aykırılık... 198 8.5. Manevi Unsur... 198 8.6. Yaptırım... 199 9- FSEK M.73 DE DÜZENLENEN SUÇLARIN ÖZEL GÖRÜNÜŞ BİÇİMLERİ... 199 9.1. TEŞEBBÜS...199 9.2. İŞTİRAK... 200 9.3. İÇTİMA... 200 VI- BAĞLANTILI HAK SAHİPLERİNİN HAKLARINA TECAVÜZ SUÇLARI (FSEK M.80/SON)...202 1. GENEL OLARAK... 202 2. SUÇLA KORUNAN HUKUKSAL DEĞER... 203 3. BAĞLANTILI HAKLARA TECAVÜZ SUÇLARINDA FAİL... 204 4- BİR İCRA, FONOGRAM VEYA YAPIMIN İZİNSİZ ÇOĞALTILMIŞ NÜSHALARININ YASAK YERLERDE SATIŞI SUÇU (FSEK M.80/SON-A)... 204 4.1. Genel Olarak... 204 4.2. Kanuni Unsur... 204 4.3. Maddi Unsur... 205 4.4. Hukuka Aykırılık... 205 4.5. Manevi Unsur... 206 4.6. Yaptırım... 207 5- BAĞLANTILI HAKLARIN İHLALİ SUÇU (FSEK M.80/SON-B)... 207 5.1. Genel Olarak... 207 5.2. Kanuni Unsur... 207 5.3. Maddi Unsur... 208 5.4. Hukuka Aykırılık... 210 5.5. Manevi Unsur... 211 5.6. Yaptırım... 211 6. BAĞLANTILI HAKLARA TECAVÜZ SUÇLARININ ÖZEL GÖRÜNÜŞ BİÇİMLERİ... 212 6.1. Teşebbüs... 212 6.2. İştirak... 212 6.3. İçtima... 213 VII- BANDROL UYGULAMASINA AYKIRILIK SUÇLARI (FSEK M. 81)...215 1. GENEL OLARAK... 215 2. SUÇLA KORUNAN HUKUKSAL DEĞER... 217 3. BANDROL UYGULAMASINA AYKIRILIK SUÇLARINDA FAİL... 218 VII
4- BANDROLSÜZ ESER NÜSHALARININ FSEK M.81/7 DE SAYILAN YERLERDE SATIŞI SUÇU (FSEK M.81/9/1.A)... 218 4.1. Genel Olarak... 218 4.2. Kanuni Unsur... 219 4.3. Maddi Unsur... 219 4.4. Hukuka Aykırılık... 221 4.5. Manevi Unsur... 221 4.6. Yaptırım... 222 5- BANDROL ALINMASI ZORUNLU ESERLERİ BANDROL ALMAKSIZIN ÇOĞALTMA VE YAYMA SUÇLARI (FSEK M.81/9/1-B)... 222 5.1. Genel Olarak... 222 5.2. Kanuni Unsur... 222 5.3. Maddi Unsur... 223 5.4. Hukuka Aykırılık 225 5.5. Manevi Unsur... 226 5.6. Yaptırım... 226 6- YETKİSİZ OLARAK BANDROL ALMA VEYA USULÜNE UYGUN ALINAN BANDROLÜ AMACI DIŞINDA KULLANMA SUÇU (FSEK M. 81/9-2)... 227 6.1. Genel Olarak... 227 6.2. Kanuni Unsur... 227 6.3. Maddi Unsur... 227 6.4. Hukuka Aykırılık... 228 6.5. Manevi Unsur... 229 6.6. Yaptırım... 229 7- SAHTE BANDROL İMAL ETME VEYA KULLANMA SUÇLARI (FSEK M.81/9-3)... 229 7.1. Genel Olarak... 229 7.2. Kanuni Unsur... 230 7.3. Maddi Unsur... 230 7.4. Hukuka Aykırılık... 231 7.5. Manevi Unsur... 231 7.6. Yaptırım... 232 8- BANDROL UYGULAMASINA AYKIRILIK SUÇLARININ ÖZEL GÖRÜNÜŞ BİÇİMLERİ... 232 8.1. Teşebbüs... 232 8.2. İştirak... 233 8.3. İçtima... 233 VIII- ESERLER ÜZERİNDEKİ ELEKTRONİK HAK YÖNETİM BİLGİLERİNİN YOK EDİLMESİ SUÇLARI VE İNTERNET BİLGİ İÇERİK SAĞLAYICILARI TARAFINDAN İŞLENEN SUÇLAR (FSEK EK MADDE-4)...236 1- GENEL OLARAK... 236 2- SUÇLA KORUNAN HUKUKSAL DEĞER... 237 3- FAİL... 237 4- ESERLER ÜZERİNDEKİ ELEKTRONİK HAK YÖNETİM BİLGİLERİNİN YOK EDİLMESİ SUÇLARI (EK MADDE 4/F.1)... 238 4.1. Genel Olarak... 238 4.2. Kanuni Unsur... 239 4.3. Maddi Unsur... 239 4.4. Hukuka Aykırılık... 241 4.5. Manevi Unsur... 241 4.6. Yaptırım... 241 5- İNTERNET BİLGİ İÇERİK SAĞLAYICILAR TARAFINDAN ESER VE BAĞLANTILI HAK SAHİPLERİ ALEYHİNE İŞLENEN SUÇLAR (FSEK EK M. 4/F.3)... 241 5.1. Genel Olarak... 241 5.2. Kanuni Unsur... 244 5.3. Maddi Unsur... 244 5.4. Hukuka Aykırılık... 245 5.5. Manevi Unsur... 246 5.6. Yaptırım... 246 6- EK MADDE 4 DE DÜZENLENEN SUÇLARIN ÖZEL GÖRÜNÜŞ BİÇİMLERİ... 247 VIII
6.1. Teşebbüs... 247 6.2. İştirak... 247 6.3. İçtima... 247 IX- VERİ TABANLARI ALEYHİNE İŞLENEN SUÇLAR (FSEK EK MADDE-8)...248 1- GENEL OLARAK... 248 2- SUÇLA KORUNAN HUKUKSAL DEĞER... 249 4- VERİ TABANLARI ALEYHİNE İŞLENEN SUÇLARIN UNSURLARI BAKIMINDAN İNCELENMESİ... 250 4.1. Kanuni Unsur... 250 4.2. Maddi Unsur... 250 4.3. Hukuka Aykırılık... 252 4.4. Manevi Unsur... 253 4.5. Yaptırım... 254 5- SUÇUN ÖZEL GÖRÜNÜŞ BİÇİMLERİ... 254 5.1. Teşebbüs... 254 5.2. İştirak... 254 5.3. İçtima... 254 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM FİKİR VE SANAT ESERLERİ KANUNUNDA DÜZENLENEN SUÇLARDA YARGILAMA USULÜ VE EMNİYET TEDBİRLERİ I- YARGILAMA ÖNCESİ SORUŞTURMA AŞAMASI İŞLEMLERİ VE ALINACAK TEDBİRLER...258 1- ŞİKAYET... 258 2-SORUŞTURMA AŞAMASINDA ALINACAK TEDBİRLER... 262 3- FSEK M.81 HÜKMÜNDE ÖNGÖRÜLEN DÜZENLEME GEREĞİNCE SORUŞTURMA AŞAMASINDA ALINACAK TEDBİRLER... 265 II- KOVUŞTURMA AŞAMASI...266 1- GÖREVLİ MAHKEME... 266 2- İSPAT... 266 3- UZLAŞMA... 269 4- ŞİKAYETTEN VAZGEÇME... 270 5- İHTİYATİ TEDBİRLER VE GÜMRÜKLERDE GEÇİCİ EL KOYMA... 272 6- HÜKMÜN İLANI... 274 7- EŞYANIN MÜSADERE VE İMHASI... 274 8- TEKERRÜR... 277 SONUÇ...280 KAYNAKÇA...284 IX
KISALTMALAR AÜSBFD : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi AÜEHFD : Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi AÜHFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi AY. : Anayasa AYM : Anayasa Mahkemesi b. : Bent B. : Bent C. : Cilt CD. : Ceza Dairesi CGK : Ceza Genel Kurulu CMUK : Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu DEÜHFD : Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi E. : Esas f. : Fıkra FMR : Fikri Mülkiyet ve Rekabet Hukuku Dergisi FSEK : Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu HD. : Hukuk Dairesi HGK. : Hukuk Genel Kurulu İBD : İstanbul Barosu Dergisi İÜHFM : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası K. : Karar m. : Madde RG. : Resmi Gazete s. : Sayfa T. : Tarih TBBD : Türkiye Barolar Birliği Dergisi TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TCK : Türk Ceza Kanunu TDK : Türk Dil Kurumu TRIPS : Agreements on Trade Related Aspects of İntellectual Property Rights İncluding Trade in Counterfeit Goods UCC : Universal Copyright Convention X
v.d. WIPO WTO Yarg. YCMK YKD YTCK : Ve devamı : World Intellectual Property Organisation : World Trade Organisation : Yargıtay : Yeni Ceza Muhakemesi Kanunu : Yargıtay Kararları Dergisi : Yeni Türk Ceza Kanunu XI
GİRİŞ Bilindiği üzere, ülkemizde fikir ve sanat eserlerinin korunmasına yönelik modern anlamda ilk kanunlaştırma 1951 yılında 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ile düzenlenmiştir. Bu kanun kendi alanında döneminin düzenlemelerine göre çağdaş bir düzenleme niteliği taşımaktadır. Fakat söz konusu kanun son derece eser sahiplerini koruyucu son derece önemli hükümler içermesine rağmen bu düzenlemelerin uygulamaya yansımış olmasını söylemek son derece zordur. Bu durumun çok çeşitli sebepleri bulunmaktadır. Ancak bu sebeplerden en önemlisi, ülkemizde telif hakkı bilincinin yeteri kadar yerleşmemiş olmasıdır. Bununla birlikte, son zamanlarda bu alanda telif hakkı sahiplerinin korunması ve mevcut yasal düzenlemelerin hayata geçirilmesi yönünde ciddi adımlar atılmaktadır. Bu bağlamda, gerek 5846 sayılı yasada gerekse ilgili yönetmeliklerde da zaman zaman gerekli değişikliklere gidilmekte, günümüzün teknolojik gelişmelerine paralel olarak ilgili mevzuatta bir dizi düzenlemeler yapılmaktadır. Özellikle 1995 yılından bu yana 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda eser sahipleri ve bağlantılı hak sahiplerinin haklarının etkin biçimde korunması bakımından Avrupa Birliği müktesebatı ve diğer uluslararası düzenlemeler ışığında önemli değişiklikler yapılmıştır. Bu kapsamda ciddi sayılabilecek başlıca değişiklikler, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu nun ceza yaptırımları içeren hükümlerinde gerçekleştirilmiştir. Günümüz teknolojisinin akıl almaz biçimde gelişmesi, olumlu sonuçlarının yanında her teknolojik gelişmede olduğu gibi- bir takım olumsuz sonuçlara da sebep olabilmektedir. Bu noktada, özellikle bilgisayar ve internetin günümüzün vazgeçilmez araçları olması karşısında, bu araçların kötüye kullanılması suretiyle eser sahipleri ve bağlantılı hak sahiplerinin haklarının ihlali daha kolay ve daha pratik şekilde gerçekleştirilebilmektedir. Üstelik bu yöntemlerin kullanılması, diğer yöntemlere nazaran daha ucuz ve hedef kitlesi de daha büyüktür. Örneğin, internette bir web sayfasında yer alan bir eserin bu sayfadan indirilerek çoğaltılması ya da hak sahiplerinin rızası olmaksızın bu eseri yüzlerce ve hatta binlerce kişiye bir anda gönderilmesi mümkündür. Bunun gibi, internette yer alan bilimsel bir makalenin üzerinde değişiklikler yapılması veya bu makalenin sahibinin adının değiştirilmesi suretiyle bir başka ad altında başka bir sitede yayınlanması gayet kolaydır.
Şüphesiz günümüzde bu yöntemlerin yanı sıra klasik usullerle gerçekleştirilen ve eser sahiplerinin haklarının ihlali soncunu doğuran bir çok eylem bulunmaktadır. Özellikle korsan üretim yoluyla gerçekleştirilen bu hak ihlalleri adeta eser sahiplerinin korkulu rüyası haline gelmiştir. Bu durumda, bu eylemleri gerçekleştiren kişilerin gerek hukuki gerekse cezai sorumlulukları gündeme gelmektedir. Doktrinde bu alanda yapılan çalışmalara baktığımızda, her ne kadar hukuksal sorumluluk alanında yapılan çalışmalar bulunmakta ise de, özellikle cezai sorumluluk bakımından kapsamlı bir çalışma hemen hemen bulunmamaktadır. Dolayısıyla, bu tez çalışmamızda doktrinde yeteri kadar incelenmemiş olan bu konuyu incelemeye çalıştık. Şüphesiz konunun yeni incelenmeye başlanması ve bu konudaki yargısal içtihatların henüz yerleşmemiş olması, çalışmamızda yeterli kaynak bulamama gibi sıkıntıları da beraberinde getirdi. Bu sebeple, bu çalışmada bir takım yetersizlikler ya da eksiklikler bulunabilecektir. Ancak bu eksikliklerin de henüz yeni yürümeye başlayan bir çocuğun düşmeleri- kalkmaları gibi hoş karşılanacağını ümit ediyorum. Çalışma planımıza gelince; tezimiz başlıca dört bölüm haline ayrılmıştır. Birinci bölümde, tarihi gelişimin yanı sıra eser kavramı ve eser türleri incelenmeye çalışılmış, ikinci bölümde, eser sahipliği ve eser sahiplerinin hakları ile bağlantılı haklar incelenmiştir. Çalışmamız her ne kadar ceza hukuku alanında yapılan bir çalışma ise de, bir ayağı ile de özel hukuk alanını ilgilendirmektedir. Zira, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu esas itibariyle özel hukuk alanını ilgilendiren bir kanundur. Bu nedenle incelemeye çalıştığımız suçların ve dolayısıyla ceza hükümlerinin daha iyi anlaşılması için özel hukuku ilgilendiren açıklamaların da ilk iki bölümde yer alması kaçınılmaz bir hal almıştır. Tezimizin üçüncü bölümünü ise, asıl konumuz olan Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda Düzenlenen Suçlar oluşturmaktadır. Bu bölümde özellikle, FSEK m.71 de düzenlenen eser sahibinin manevi haklarına tecavüz suçları, m.72 de düzenlenen eser sahibinin mali haklarına tecavüz suçları ile m.73 de düzenlenen diğer suçlar, m.80 de düzenlenen bağlantılı hak sahiplerinin haklarına tecavüz suçları ile m.81 de düzenlenen ve uygulamada sıklıkla karşılaşılan bandrol yükümlülüğüne aykırılık suçları incelenmiştir. Bunun yanında, FSEK m.74 de 2
düzenlenen özel iştirak hükümleri de bu bölümde suçların özel görünüş biçimleri başlığı altında incelenmiştir. Ayrıca FSEK Ek madde 4 de yer alan ve eserler üzerindeki hak yönetim bilgileri aleyhine işlenen suçlar ile internet bilgi içerik sağlayıcıları tarafından işlenen suçlar ve Ek madde 8 de yer alan veri tabanları aleyhine işlenen suçlar da bu bölümde incelenmiştir. Şu hususu da belirtelim ki, çalışmamızın kapsamının genişlememesi için incelediğimiz suçlar temel olarak FSEK te yer alan ve fakat eser niteliği taşıyan ürünler aleyhine işlenen ya da adli suç niteliği taşıyan suçlara hasredilmiştir. Bu nedenle, bu bölümde eser niteliği taşımayan ad ve alametler ile mektuplar ve benzeri ürünlere ilişkin suçlara ya da salt idari para cezasını gerektiren suçlara yer verilmemiştir. Dördüncü ve son bölümde ise, FSEK te düzenlenen suçlara ilişkin yargılama usulüne yer verilmiş, bu kapsamda soruşturma ve kovuşturma aşamalarında yapılan işlemler kısaca izah edilmeye çalışılmıştır. 3
BİRİNCİ BÖLÜM FİKİR VE SANAT ESERLERİ HUKUKUNUN TARİHİ GELİŞİMİ, ESER KAVRAMI VE ESER TÜRLERİ I. TARİHİ GELİŞİM 1. MİLLİ SINIRLAR İÇERİSİNDEKİ GELİŞİM 1. 1. İlk ve Ortaçağ İlk ve Orta Çağlarda eser sahibinin eseri üzerindeki hakkının korunması ile ilgili olarak güvenilir bir kaynağa rastlamak mümkün değildir. Roma Hukuku gibi -bugünkü Kara Avrupa sı hukuklarının temelini teşkil eden- gelişmiş bir hukukun bile fikir ve sanat eserleri sahiplerinin haklarına ilişkin kurallar içermemesi ilgi çekicidir. Bu dönemde Roma da, fikri eser maddeden ayrılamıyor ve maddenin sahibi olan kimse, istediği gibi o eserden yararlanabileceğini ileri sürebiliyordu. Bir şeyin esasına sahip olan onun teferruatına da sahip olur ilkesi fikir eserlerine de uygulanmaktaydı 1. Bir şiiri içeren bir kağıt, eşya hukuku ilkelerine bağlı bir eşya sayılıyor, şiirin kendisi nazara alınmıyordu. Kağıdın sahibi olan kişi, şiirin de sahibi kabul ediliyordu. Bunun gibi, bir kağıt veya tahta üzerine yapılan resimle ilgili olarak Romalı hukukçular arasındaki tartışma, yeni eşya nın kağıdın mı yoksa boyanın mı sahibine ait olduğu noktasında toplanıyor, kimse resmi yapan ressamın hakkını düşünmüyordu. O kağıt veya tahta üzerinde cisimleşen eserin gayri maddi bir mal, bir değer olabileceği düşünülmüyordu 2. Bu dönemde de aslında eser sahibinin eser üzerinde bir hakkı bulunduğu temel olarak kabul edilmekteydi. Fakat o zamanların teknik imkanları ve ekonomik düzeni nazara alındığında bu hak daha çok manevi nitelik taşımaktaydı. Eser sahibinin eser üzerinde manevi bir hakkının bulunduğu ve eser sahibinin izni olmadan eserinin bir başkası tarafından alınması veya kopya edilmesi o dönemde de 1 Duygun YARSUVAT, Türk Hukukunda Eser Sahibi Ve Hakları, Genişletilmiş 2. Bası, Güryay Matbaacılık, İstanbul 1984, s.18. 2 Ünal TEKİNALP, Fikri Mülkiyet Hukuku, Genişletilmiş 3. Bası, Beta Yayınları, İstanbul 2004, s.80; Şafak N. EREL, Türk Fikir ve Sanat Hukuku, İmaj Yayınları, Ankara 1998, s.16; Nuşin AYİTER, Hukukta Fikir ve Sanat Ürünleri, Sevinç Matbaası, Ankara 1983, s.17. 4
hırsızlık, intihal olarak nitelenmekteydi 3. Matbaanın bulunmadığı, şiir ve edebiyat eserlerinin tek nüsha olarak kaldığı, yahut ağızdan ağıza ve çok defa ilaveler görerek yayıldığı, kısaca eserin iktisadi bir mal olarak semerelendirme imkanının pek kıt olduğu bu dönemde eserin -mali hak bağlamında- korunması diye bir ihtiyacın da olmadığı kolaylıkla anlaşılır 4. Eser üzerinde eser sahibinin hakkı olduğu fikri ancak matbaanın icadından sonra düşünülmeye başlanmıştır. 1.2. İmtiyazlar Dönemi Hukuki korunma ihtiyacı, matbaanın icadı ile eserlerin çok sayıda basılması imkanının doğuşu ile başlamıştır. İlk baskılar yapılırken çoğaltmanın serbest olduğu görüşü hakimdir. Ancak yavaş yavaş baskı sanayine büyük sermayeler girmeye başlamıştır. Bu sebeple, matbaacılar büyük paralar sarf ederek çoğalttıkları eserler için baskı imtiyazları, eser sahipleri de matbaacıya kazanç imkanı sağlayan eserleri için imtiyaz istemeye başlamışlardır 5. İmtiyazlar belirli bir bölgede, belirli bir zaman zarfında, bir eserin sadece bir matbaacı tarafından basılabilmesini kapsıyor ve dönemin idari otoriteleri tarafından veriliyordu. Bu imtiyazlar ücret karşılığı tanınıyor ve yenilenmesi isteniyorsa, tekrar ücret ödemek gerekiyordu 6. İlk matbaacı imtiyazı 1469 yılında Venedik Dükalığı tarafından Giovanni Spire adlı bir matbaacıya verilmiştir. Bu ilk imtiyaz beş yıl süreli olup, imtiyaz sahibinin ölümü ile beraber ortadan kalkmaktadır. Bunu 1490 yılında Almanya ve 1500 lü yıllarda Fransa da verilen imtiyazlar takip etmiştir 7. Bu imtiyazlar giderek yayınevi mülkiyeti denilen ve yazar hakkını tamamen bertaraf eden bir aşamaya ulaşmıştır. Bir esere basım hakkı için para ödeyen yayınevi, eserin mülkiyetini kazanmış oluyor, imtiyazı uzatıldığı sürece baskıları yenileyebiliyordu. İngiltere de imtiyaz sahibi owner of copy olarak nitelendirilmiş, copyright deyimi de bu dönemde yayınevinin hakkını ifade eden basım ve teksir hakkı anlamında ortaya çıkmıştır. Bu deyimin modern hukukta telif hakkı anlamı sonradan ortaya çıkmıştır 8. 3 YARSUVAT, s.18. 4 AYİTER, s.16. 5 AYİTER, s.17. 6 EREL, s.16. 7 YARSUVAT, s.21. 8 TEKİNALP, s.82; EREL, s.17. 5
Matbaacılara verilen basım imtiyazlarının yanında eser sahiplerine de, yeterli ölçüde olmamakla birlikte zamanla mali ve manevi yetkilerin sentezi halinde imtiyazlar tanındığı görülmektedir. Bu şekilde yazar imtiyazlarından ilki, 1486 da Venedik te Sabellicus isimli bir müellife Venedik Tarihi isimli eseri için verilmiştir. Yine Rönesans devrinde Fransız yazar ve şair Rabelais ye eserlerini basmak ve satmak hakkından başka, o zamana kadar yayımlanmış eserlerini gözden geçirip düzeltmek ve haksız yere kendisinin olarak tanıtılan eserleri de imha etmek hakkı tanınmıştır. 16. yüzyılın ortalarında yazarlara eserleri için imtiyaz tanınması ve ücret ödenmesi adet haline gelmiştir. Bunda kuşkusuz Rönesans ın sanatkar üzerinde oluşturduğu sanatçı bilincine varma imkanının etkisi büyüktür 9. Ancak eser sahibinin gerçek anlamda korunması Rönesansla birlikte doğan ve gelişen Tabii Hukuk cereyanı sayesinde olmuştur. Bu dönemde insanın doğuştan sahip olduğu haklar arasında fikri haklar da sayılmış ve bu görüşün etkisiyle fikri mülkiyet teorisi ortaya çıkmıştır. Böylece fikri emek ürünleri üzerindeki hakların idari otoritelerin tanıdığı imtiyazlarla değil, insanların doğuştan sahip oldukları niteliklere bağlı olarak meydana geldiği görüşü kuvvet kazanmıştır 10. 1.3. Kanunlar Yolu İle Koruma Yeni ve yakın çağlara gelindiğinde, fikri hakların çeşitli ülkelerde artık kanun koymak suretiyle düzenlendiği görülmektedir. Bu yolda modern anlamda ilk fikir ve sanat eserleri kanunu İngiltere de 1709 yılında kabul edilen Act Anne isimli kanundur. Üç maddeden oluşan bu sade kanuna göre; bir kitabın yazarına veya mirasçılarına kitabın neşrinden itibaren 14 yıl süre ile kitabı basmak, yeni baskılar yapmak hususunda inhisari bir hak tanınmaktadır 11. Bu kanun yalnızca kitap yazarlarını korumakta idi. Diğer eser sahipleri ise daha sonra çıkarılan yasalara konu olmuştur. Bu bağlamda, hakkaklar ve heykeltıraşların korunması için 1734 ve 1814 yıllarında, tiyatro ve musiki eserlerinin temsil ve icrasında eser sahibinin haklarını korumak için 1882 ve 1888 yıllarında 9 YARSUVAT, s.22; AYİTER, s.18; EREL, s.17. 10 EREL, s.17. 11 AYİTER, s. 20; YARSUVAT, s. 24; Mehmet YÜKSEL, Fikri Mülkiyet Haklarının Tarihsel Temelleri, Ankara Barosu Fikri Mülkiyet ve Rekabet Hukuku Dergisi (FMR), C.1, S.2, Ankara 2001, s.104. 6
kanunlar çıkarılmıştır. İngiltere de bu konuları kapsamlı bir şekilde düzenleyen kanun 1911 yılında çıkarılmış ve son olarak milletlerarası modern fikir ve sanat hukuku ilkelerine göre hazırlanmış olan 1956 yılında kabul edilen Copyright Act 1 Haziran 1957 tarihinde yürürlüğe girmiştir 12. Fransa da fikri mülkiyet görüşünün etkileri İngiltere den daha sonra gelmekle birlikte etkileri daha fazla olmuştur. Fransız ihtilalinden sonra, yazarın eseri üzerinde doğuştan sahip olduğu bir takım hakları olacağı kabul edilmiştir. 1791 yılında çıkarılan bir kanun kuvvetinde kararname ile tiyatro eseri sahiplerinin, hayatları boyunca ve ölümünden sonra 5 yıl süre ile eserleri üzerinde mutlak hakları bulunduğu kabul edilmiştir. 1793 yılında tiyatro eserleri için tanınmış olan bu yetki tüm eserleri kapsayacak biçimde düzenlenmiştir. Eser sahibinin ölümünden sonra koruma süresi 10 yıla çıkarılmıştır. Daha sonra 1803, 1810, 154 ve 1866 yıllarında çıkarılan kanunlarla bu süreler ve eser sahibinin haklarının kapsamı genişletilmiştir. Bugün ise 1957 tarihli Loi sur la propriété littéraire et artistique isimli kanun yürürlüktedir 13. Almanya da fikir ve sanat eserleri alanındaki yasal düzenlemeler İngiltere ve Fransa ya nazaran daha geç olmuştur. Bunun başlıca sebebi, Almanya nın siyasi birliğini geç sağlamış olmasıdır. Almanya da ilk olarak 1837 yılında Prusya Bilim ve Sanat Eserleri Üzerindeki Mülkiyetin Korunması Kanunu çıkarılmış, bu kanun 1871 de REİCH (İmparatorluk) Kanunu olarak benimsenmiştir. Bu kanun 1876, 1901 ve 1907 yıllarında değiştirilmeye ve tamamlanmaya çalışılmış, son olarak 1965 yılında Gesetz über Urheberrecht und verwandte Schutzrechte yürürlüğe konmuştur 14. İsviçre de eser sahibinin korunmasına ilişkin düzenlemeler yakın tarihe kadar mümkün olmamıştır. 1854 yılında çıkarılan bir kanunla eser sahibine, eserin neşri tarihinden itibaren 30 yıllık bir koruma sağlanmıştır. 1884 yılında yürürlüğe giren bir kanunla da her türlü edebiyat ve sanat eseri sahibinin ölümünden 30 yıl sonra tüm İsviçre de korunması kabul edilmiştir. Bugün yürürlükte olan 1953 tarihli kanun da Bern Andlaşması ndan etkilenerek düzenlenmiştir 15. 12 YARSUVAT, s.24; AYİTER, s.21; EREL, s.18; YÜKSEL, s.104. 13 AYİTER, s.21; YARSUVAT, s.25; EREL, s.18; YÜKSEL, s.104. 14 EREL, s.18. 15 AYİTER, s.23. 7
2. MİLLETLERARASI ALANDAKİ GELİŞİM Ulusal kanunlar fikir ve sanat eseri sahiplerini sadece ülke içindeki davranışlara ve idari makamların keyfi işlem ve eylemlerine karşı korumaktadır. Ancak teknolojik ve sosyal gelişmeler bu korumanın ülke dışında da gerçekleşmesi gereğini ortaya çıkarmıştır. Milli sınırları aşan bir korumanın lüzumu konusunda ileri kültür düzeyindeki ülkeler kolaylıkla anlaşmış, buna karşılık aynı düzeyde gelişme sağlayamayan ülkeler diğer ülkelerin fikri ürünlerinden bir süre daha serbestçe yararlanabilme kaygısıyla milletlerarası alanda bir taahhüde girmekten kaçınmışlardır. Fakat iki taraflı anlaşmaların bu alanda yeterli korumayı sağlayamaması neticesinde çok taraflı anlaşmalarla fikir ve sanat eserlerinin daha etkin korunması sağlanmaya çalışılmıştır 16. Bu bağlamda 1886 yılında sınai haklar bakımından Paris İttihadı, fikir ve sanat eserleri üzerindeki haklar bakımından da 1886 yılında Edebi ve Artistik Eserlerin Himayesi İçin Bern Sözleşmesi adlarıyla milletlerarası alanda çok taraflı sözleşmeler imzalanmıştır 17. 2.1. Bern Sözleşmesi 1886 yılında İsviçre nin Bern şehrinde 10 devletin katılımıyla toplanan konferans sonunda Bern Sözleşmesi (Edebiyat ve Sanat Eserlerinin Korunmasına İlişkin Sözleşme) imzalanmıştır. Bu sözleşme ile fikir ve sanat eserleri sahiplerini korumak üzere tüzel kişiliğe sahip bir Birlik kurulmuştur. Bu sözleşmenin amacı, bütün üye devletler için yeknesak fikri hukuk kuralları koymaktan ziyade, eser sahiplerinin haklarını gerek kendi ülkelerinde, gerekse üye ülkelerde etkili bir biçimde korumaktır. Nitekim sözleşme, üye ülkelerin daha geniş bir koruma tanıma hakları saklı kalmak üzere, eser sahiplerine bazı asgari haklar sağlamaktadır. Eğer bir ülkenin iç hukuku sözleşmenin sağladığı korumadan daha azını veriyorsa, eser sahibi kendi ülkesinde sözleşmenin sağladığı hakları isteyememekte, halbuki Birlik üyesi başka bir ülke vatandaşı o ülkede bu haklardan yararlanabilmektedir. Bu sebeple üye ülkeler bir yabancıyı kendi vatandaşlarından daha fazla korur duruma düşmemek için milli mevzuatlarını sözleşmeye uydurma zorunluluğu duymaktadırlar 18. 16 EREL, s.18; AYİTER, s.24; TEKİNALP, s.67. 17 EREL, s.19. 18 AYİTER, s.24; EREL, s.19. 8
Sözleşme 1896 da Paris te, 1908 de Berlin de, 1914 te Bern de, 1928 de Roma da, 1948 de Brüksel de, 1967 de Stockholm de ve 1971 ve 1979 da Paris te olmak üzere müteaddit defalar değişikliğe uğramıştır 19. Türkiye, 1951 yılında Bern Sözleşmesinin 1948 de Brüksel de değiştirilen metnine katılmıştır 20. 1995 yılında da Sözleşmenin 1979 tarihli Paris metnini 4117 sayılı Kanunla kabul etmiştir 21. 2.2. Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı Fikri Haklar Sözleşmesi (WIPO OMPI Kuruluş Sözleşmesi) Sınai mülkiyet haklarının korunmasına ilişkin Paris Sözleşmesi ile edebiyat ve sanat eserlerinin korunmasına ilişkin Bern Sözleşmesine üye ülkelerin katılımıyla 14 Temmuz 1967 tarihinde Stockholm de yapılan bir sözleşmeyle Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (World Intellectual Property Organisation-WIPO) kurulmuştur. Türkiye bu sözleşmeye 14 Ağustos 1975 tarih ve 7/10540 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla katılmıştır 22. Örgütün amacı, dünyada fikri mülkiyet kavramını yerleştirip geliştirmek ve bu doğrultuda devletler ve gerektiğinde uluslararası kuruluşlarla işbirliği yapmaktır. Örgüt, evrensel kültürün korunmasını sağlamak üzere gerekli önlemleri almak, fikri haklar alanında ülkelerin milli mevzuatlarının birleştirilmesini sağlamak, Bern ve Paris Birliklerinin idari hizmetlerini görmek gibi görevler de üstlenmiştir 23. Türkiye, Sözleşmeyi 1975 yılında kabul etmiştir 24. 2.3. Telif Hakları Evrensel Sözleşmesi (UCC) Her ne kadar Bern Sözleşmesi, fikri hakların korunması konusunda dönemin şartlarına göre başarılı sayılabilecek bir geçmişe sahip olsa da, söz konusu metin Avrupa orijinli idi ve daha çok Kıta Avrupası hukuk sisteminin ilkelerini yansıtıyordu. Bu nedenle de başta ABD olmak üzere bu sisteme yabancı bazı ülkeler Bern Birliği ne dahil olmakta tereddüt gösteriyorlardı. Bu yüzden fikri hakların 19 TEKİNALP, s.67. 20 RG. T.02.06.1951, S.7824. 21 RG. T.12.07.1995, S. 22341. 22 EREL, s.21; WIPO, Fransızca Organisation Mondiale dela Propriété Intellectuelle deyiminin baş harflerinden oluşan OMPİ olarak da anılmaktadır. Mustafa ATEŞ, Fikir ve Sanat Eserleri Üzerindeki Hakların Kapsamı ve Sınırlandırılması, Seçkin Yayınları, Ankara 2003, s.45. 23 EREL, s.21; ATEŞ, s.46. 24 RG. T.19.11.1975, S.15417. 9
korunması konusunda sistem farklılıklarını uzlaştırmak, fikir ve sanat eserlerini kıtalararası bir korumaya kavuşturmak, Bern Birliği ne üye olsun olmasın fikri hukuk bakımından tüm ülkeleri müşterek zeminde buluşturmak amacıyla UNESCO öncülüğünde 1952 de Cenevre de toplanan konferans sonucu Telif Hakları Evrensel Sözleşmesi (Universal Copyright Convention) imzalanmıştır 25. Bu sözleşmenin sağladığı koruma Bern Sözleşmesine göre daha hafiftir. Örneğin eserin koruma süresi Bern Sözleşmesinde eser sahibinin ölümünden sonra 50 yıl iken, bu sözleşmede 25 yıldır 26. Sözleşme 24 Temmuz 1971 tarihinde Paris toplantısında yeniden gözden geçirilmiştir. Ülkemiz bu Sözleşmeye katılmamıştır. 2.4. Dünya Ticaret Örgütü (WTO)- Sahte Mal Ticareti Dahil Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Anlaşması (TRIPS) Dünya ülkeleri arasındaki ticaretin ve teknolojik gelişmelerin hızla ilerlemesi, ulusal ve uluslararası alanda ticari ilişkileri kolaylaştırıp hızlandırdığı gibi taklit ve korsan mal ticaretinin yaygınlaşmasına, dolayısıyla fikri hak ihlallerinin de hızlanmasına yol açmıştır. Bu durum fikri hakların ticari yönünün de ön plana çıkmasını sağlamıştır. Bu sebeple 15 Nisan 1995 tarihinde imzalanan bir sözleşme ile kısa adı WTO olan World Trade Organisation (Dünya Ticaret Örgütü) adıyla global bir kurum oluşturulmuş ve bu sözleşmenin mütemmim cüz ü kabul edilen TRIPS 27 Sözleşmesi de imzalanmıştır. Fikri hakları uluslararası ticari sisteme dahil etmesi sebebiyle fikri mülkiyet alanında 20. yüzyılın en önemli gelişmesi olarak gösterilen TRIPS Sözleşmesi 114 ülke ile Avrupa Topluluğu tarafından imzalanarak 1 Ocak 1995 tarihinde resmen yürürlüğe girmiştir 28. Bu sözleşme fikri mülkiyet haklarını diğer sözleşmelerden daha kapsamlı bir şekilde düzenlemiş ve üye ülkeleri bu sözleşme hükümlerine uymak konusunda taahhüt altına sokmuştur. Bunun gibi, taahhüdü yerine getirmeyen ülkelere de yaptırım uygulamak hakkını vermektedir. Böylece ülkelerin fikri hukuk sistemlerini 25 ATEŞ, s.44; EREL, s.21. 26 ATEŞ, s.45; EREL, s.21. 27 Sözleşmenin İngilizce orijinal ismi Agreements on Trade Related Aspects of İntellectual Property Rights İncluding Trade in Counterfeit Goods olup, kısaca TRIPS olarak anılmaktadır. 28 ATEŞ, s.48. 10
TRIPS hükümlerine yaklaştırmak zorunluluğu doğmuştur. Ülkemiz de Dünya Ticaret Örgütü Sözleşmesi ve TRIPS Sözleşmesini kabul etmiştir 29. 2.5. Diğer Sözleşmeler Komşu hakların korunmasına ilişkin düzenlemeler kapsamında 26 Ekim 1961 tarihinde Roma da İcracı Sanatçıların, Fonogram Yapımcılarının ve Yayın Kuruluşlarının Korunmasına Dair Sözleşme imzalanmıştır. Roma Sözleşmesinde öngörülen haklar, FSEK m. 80 vd. hükümlerine de yansımıştır. Türkiye bu sözleşmeye katılmıştır 30. Bunun yanı sıra, 29 Ekim 1971 tarihinde de komşu hakların korunmasına ilişkin bir diğer sözleşme Cenevre de imzalanmıştır. Bu sözleşme, ses tespitine yarayan araç üreticilerinin, bu araçların izinsiz çoğaltılmasına karşı korunmasını amaçlamaktadır. Bu sözleşme Roma Sözleşmesinin fonogram yapımcılarının korunmasına dair hükümlerini daha etraflı şekilde düzenlemektedir 31. Bunun yanı sıra WIPO tarafından 20.12.1996 tarihinde iki önemli sözleşme kabul edilmiştir. Bu sözleşmelerden biri, WIPO- Telif Hakları Sözleşmesi dir 32. Bu sözleşme, daha çok eser sahibinin haklarının dijital teknolojiler nedeniyle ortaya çıkan ihlallere karşı korumak amacıyla hazırlanmıştır. Bir diğer sözleşme ise, aynı tarihte tanzim olunan WIPO-İcralar ve Fonogramlar Sözleşmesi dir 33. Bu sözleşme de, icracı sanatçılar ile fonogram yapımcılarını gelişen teknoloji karşısında olası hak ihlallerine karşı korumak amacıyla düzenlenmiştir. Her iki sözleşme ikiz sözleşmeler ya da internet sözleşmeleri olarak da anılmaktadır 34. Bunun yanı sıra, televizyon yayınlarına ilişkin olarak düzenlenen ve ülkemizin de taraf olduğu; Televizyon Yayınlarının Korunmasına Dair Avrupa 29 RG. T.25.02.1995, S. 22213. 30 4116 sayılı Kanun, R.G. T.12.07.1995, S.22341. 31 EREL, s.25. 32 Sözleşmenin İngilizce orijinal adı WIPO-Copyright Treaty (WCT) dir. Sözleşme, Eser Üzerindeki Haklar Sözleşmesi, Fikri Haklar Sözleşmesi olarak da anılmaktadır. Sözleşme ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. ATEŞ, s.47; Ayşe Saadet ARIKAN, İnternetin Fikri ve Sınai Haklar üzerindeki Etkisi, Uluslararası İnternet Hukuku Sempozyumu, 21-22 Mayıs 2001, İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, İzmir 2002, s.92; Erdem TÜRKEKUL, İnternet Ortamında Fikir ve Sanat Eserlerinin Korunmasına İlişkin Sorunlar ve Çözüm Önerileri, İnternet ve Hukuk, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004, s.567 vd. 33 Sözleşmenin İngilizce orijinal adı WIPO-Performances and Phonogramps Treaty (WPPT) dir. (ATEŞ, s.204). 34 ARIKAN, s.92; Ayrıca bkz. TÜRKEKUL, s.568 vd. 11
Sözleşmesi 35, Milli Sınırlar Dışındaki İstasyonlar Tarafından Yapılan Radyo Yayınlarının Önlenmesine Dair Avrupa Sözleşmesi 36, Avrupa Sınır Ötesi Televizyon Sözleşmesi 37 ile Uydular Aracılığı ile Haberleşme Uluslararası Teşkilatı Sözleşmesine de ülkemiz katılmış ve İşletme Sözleşmesinde Yapılan Değişikliği onaylamıştır 38. 2.6. Amerika Kıtasındaki Sözleşmeler Fikri hukuk alanında Amerika kıtası ülkeleri arasında da bir takım sözleşmeler imzalanmıştır. Bunlardan ilki 7 Güney Amerika ülkesi tarafından imzalanan 1889 tarihli Montevideo Sözleşmesidir. Bunun dışında, 1908 de Mexico City, 1910 da Buenos Aires, 1928 de Havana ve 1946 da Washington da fikri haklar konusunda çeşitli sözleşmeler imzalanmıştır. Söz konusu sözleşmelerin tümü Latin Amerika ülkeleri tarafından kabul edilmiş olup ABD yalnızca Mexico City ve Buenos Aires Sözleşmelerini imzalamıştır 39. 3. ÜLKEMİZDEKİ GELİŞİM Ülkemizde fikri hakların gelişiminin başlangıcı, Osmanlı İmparatorluğu döneminde ilk matbaanın 1727 yılında İbrahim Müteferrika tarafından kurulmasıyla başlar 40. İmparatorluk döneminde yazar hakları açısından ilk önemli belge 1850 tarihli Encümen-i Daniş Nizamnamesidir. Bu Nizamname ile eser sahiplerine telif hakkı tanınmıştır. Gerçek anlamda ilk fikir ve sanat eserleri kanunu ise 1910 tarihli Hakk-ı Te lif Kanunu dur. Bu Kanun iç hukuk açısından önemli korumalar sağlasa da aynı dönemde geçerli olan Bern Sözleşmesi gibi uluslararası fikri hukuk esaslarına aykırı hükümler içermekteydi. Örneğin, Kanunda rakslar, pandomimalar, radyo ve sinema eserleri gibi bazı eserler koruma kapsamına alınmamıştı. Bunun gibi, eserin korunması için tescil edilme şartı aranıyordu. Tüm bu nedenlerle, bu Kanunun yerini 35 RG. T. 29.05.1975, S.15249. 36 RG. T. 19.04.1975, S.15213. 37 RG. T. 12.12.1993, S.21786. 38 RG. T. 02.11.2003, S.25227; TEKİNALP, s.71. 39 ATEŞ, s.50; YARSUVAT, s.27. 40 AYİTER, s.28. 12
1951 yılında Prof. Dr. Ernst E. HİRSCH in hazırladığı 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu almıştır 41. 1 Ocak 1952 tarihinde yürürlüğe giren 5846 sayılı Kanunda da; 1983 yılında 2936 sayılı Kanunla 42, 1995 yılında 4110 sayılı Kanunla 43, 2001 yılında 4630 sayılı Kanunla 44, ve 2004 yılında 5101 sayılı Kanunla 45 olmak üzere çeşitli değişiklikler yapılmıştır. FSEK te 2004 yılında 5101 sayılı Kanunla yapılan değişiklik kapsamlı niteliktedir. Bu değişikliğin başlıca amacı korsanlığın önlenmesi dir. Bu amaçla sadece FSEK te değil, 1580 sayılı Belediye Kanununda, 2464 sayılı Belediye Gelirleri Kanununda, 3984 sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkındaki Kanunda, 3257 sayılı Sinema, Video ve Müzik Eserleri Kanununda 46 değişiklikler yapılmıştır. Bu Kanunun getirdiği değişiklikle veri tabanı yapımcısı da FSEK de düzenlenmiştir 47. II. FİKİR VE SANAT ESERLERİ KANUNUNA GÖRE ESER KAVRAMI VE ESER TÜRLERİ 1. ESER KAVRAMI Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu nun amacı, eser sahiplerinin eserleri üzerindeki haklarının korunmasıdır. 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu nun 1. maddesine göre, bu kanunun amacı, fikir ve sanat eserlerini meydana getiren eser sahipleri ile bu eserleri icra eden veya yorumlayan icra sanatçıların, seslerin ilk tespitini yapan fonogram yapımcıları ile filmlerin ilk tespitini gerçekleştiren 41 RG. T. 13.12.1951, S.7981; EREL, s.28; YARSUVAT, s.39; TEKİNALP s.83. 42 RG. T. 03.11.1983, S.18210. 43 RG. T. 12.06.1995, S.22311. 44 RG. T. 03.3.2001, S.24335 Mükerrer; 4630 sayılı kanunla yapılan değişikliklerle ilgili olarak geniş bilgi için bkz: Ahmet KILIÇOĞLU, Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda Yapılan Son Değişiklikler ve Eleştirisi, FİSAUM Konferanslar Dizisi I, Ankara, Mart 1998; Gürsel ÜSTÜN, Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda 4630 sayılı Kanunla Yapılan Değişiklikler ve Eleştirilerimiz, İBD, S.2001/1, s.162. 45 RG. T.12.03.2004, S.25400. 46 3257 sayılı Sinema, Video ve Müzik Eserleri Kanunu bilahare 14.07.2004 tarihinde kabul edilen ve 21.7.2004 tarihinde yürürlüğe giren Sinema Filmlerinin Değerlendirilmesi ve Sınıflandırılması ile Desteklenmesi Hakkında Kanun ile yürürlükten kaldırılmıştır. (RG. T.21.07.2004, S.25529). 47 TEKİNALP, s.84; 5101 sayılı Kanunla yapılan değişikliklerle ilgili olarak geniş bilgi için bkz. Ahmet KILIÇOĞLU, Fikri Haklar Alanında 5101 Sayılı Kanunla Getirilen Yenilikler, TBBD, S.55, Yıl 17, Kasım- Aralık 2004, s.65 vd. 13
yapımcıların ve radyo televizyon kuruluşlarının ürünleri üzerindeki manevi ve mali hakları belirlemek, korumak, bu ürünlerden yararlanma şartlarını düzenlemek, öngörülen esas ve usullere aykırı yararlanma halinde yaptırımları tespit etmektir. Bu nedenle, Kanunun amacı doğrultusunda hareket ettiğimizde öncelikle eser nedir, hangi tür eserlere FSEK kapsamında koruma sağlanmıştır? Bu soruların cevabının belirlenmesi gerekmektedir. Yine FSEK in tanımlar başlığını taşıyan 1/B-a maddesinde eser tanımı yapılmıştır. Bu tanıma göre eser; sahibinin hususiyetini taşıyan ve ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar veya sinema eserleri olarak sayılan her nevi fikir ve sanat mahsullerini ifade eder. Bu tanım dikkate alındığında; bir fikir ve sanat mahsulünün eser olarak nitelendirilebilmesi için iki unsuru içermesi gerekmektedir. Bu unsurlardan ilki; fikri ürünün sahibinin hususiyetini taşıması, ikincisi de; kanunda belirtilen eser türlerinden birine dahil olması dır. Doktrinde bu şartlardan ilki; esasa ilişkin şart veya sübjektif unsur ikincisi ise; şekle ilişkin şart veya objektif unsur olarak nitelenmektedir 48. 1.1. Sübjektif Unsur (Esasa İlişkin Şart) Bir fikri ürünün eser olabilmesi için, sahibinin hususiyet ini taşıması gerekir. Bu unsur, fikri ürünün korunabilmesinin şartı olup, aynı zamanda korumanın kapsamını da tayin eder 49. İşte eserin sübjektif unsuru olarak belirtilen bu şart, FSEK de de; sahibinin hususiyetini taşıma biçiminde ifade edilmiştir. Doktrinde hususiyet tabirinden ne anlaşılmak gerektiği hususunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Hirsch e göre; herkes tarafından vücuda getirilemeyen, yani bir hususiyeti haiz bulunan eserler himayeye layıktır ve ancak bunlara eser vasfı izafe edilebilir. Eğer bir mahsul herkes tarafından vücuda getirilebilecek mahiyette ise, hususiyet de mevcut olamayacağından, bu kabil mahsulleri himaye etmekte cemiyetin hiçbir menfaati yoktur. Demek oluyor ki, eser, ancak yaratıcı bir fikri çalışma mahsulü 48 Ernst E. HİRSCH, Hukuki Bakımdan Fikri Say, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1943, s.11; EREL, s.32. 49 TEKİNALP, s.98. 14
olabilir. Yaratıcı bir muhayyele mahsulünü diğerlerinden ayıran vasıf, mübdiinin şahsiyetinden aldığı hususiyettir 50. Arslanlı ise; hususiyet tabirinin bu derece ağır şartları haiz biçimde anlaşılması halinde kanunun uygulama alanının daraltılacağı, bu şekilde bir sınırlamanın uygun olmayacağı görüşündedir. Yaratıcı fikri çalışma veya muhayyele mahsulü eserlere hayatta pek az rastlanabileceği, bu mertebeye yükselmemiş mahsullere eser vasfı izafe edilmediği takdirde, kanunun tatbik sahasının daralacağını belirtmiştir. Pek çok eser vardır ki, kastedilen manada hususiyet taşımamakla birlikte, sahibine izafe edilebilen müstakil bir mesainin mahsulüdür. Yazar, fikri üründe hususiyetin eser sahibine nispet edilebilecek fikri çalışmanın nispi bağımsızlığında aranması gerektiğine işaret etmektedir. Buna göre, her eserin mutlak biçimde kendinden önceki eserlerden bağımsız olması, tamamıyla yeni olması gerekmez. Elbette her eser kendisinden evvelki eserlerden istifade edecektir. Ancak bu istifade önceki eserin taklidi ya da kopyası niteliğinde olmamalıdır. Nispi bağımsızlığın ölçütü, yeni eserin hususiyetinin önceki eserin hususiyetine galip gelmesidir 51. Erel e göre ise; bir eserin sahibinin özelliğini taşıyor sayılması için bağımsız bir fikri çalışma ürünü olması ve böylece sahibinin yaratıcı gücünün özelliğini yansıtabilmesi gerekir. Ancak yazara göre bu bağımsızlık ve yaratıcılık mutlak olarak anlaşılmamalıdır. Bu sebeple gaspa ya da intihale varmamak kaydıyla başkaların eserlerinden istifade edilebilir. Önemli olan eseri meydana getirenin az çok bağımsız fikri çabasının esere yansımasıdır 52. Ayiter ise, hususiyetin tayininde; her türlü estetik değer yargısından kurtulmuş, yalın ve uygulamada işe yarayacak kriterlerin bulunması gereğinden bahsederek, hususiyeti tek olmak, var olandan başka olmak biçiminde anlamak gerektiğini belirtmiştir 53. Tekinalp e göre; hususiyet tabirinden esasen anlaşılması gereken anlatım (üslup)dır. Yazar, her üslubun sahibinin yaratıcılığını içerdiğini ve bu sebeple 50 HİRSCH, Fikri Say, s.12. 51 Halil ARSLANLI, Fikri Hukuk Dersleri II- Fikir ve Sanat Eserleri, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1954, s.6. 52 EREL, s.34. 53 AYİTER, s.41. 15
öznel olduğunu belirtmektedir. Ancak bu anlatımın muhakkak orijinal olmasının aranmaması, bununla birlikte anlatım da da bir düzey in bulunması gerektiğinden bahseder. Bu düzeyin tayininde de sıradan olmama ölçütünün genel bir ölçüt olarak benimsenebileceğini ifade etmektedir 54. Yarsuvat da, hususiyeti orijinal lik ölçütü ile belirlemeye çalışmakta ve orijinalliğin tespitinde eser kategorileri arasında fark bulunduğunu ileri sürmektedir. Buna göre; güzel sanat eserlerinde özellik, biçimde belirlendiği halde, bilim ve edebiyat eserlerinde orijinalite daha çok fikirde, fikrin işleniş ve sunuluşunda ortaya çıkar görüşünü ifade etmektedir 55. Kanaatimce; tüm bu görüşlerin uzlaştırıcı noktasında bulunan ve hususiyet in tayininde az çok fikri bir çabanın esere yansıtılması görüşünü savunan Erel in görüşünün yerinde olduğunu düşünüyorum. 1.2. Objektif Unsur (Şekle İlişkin Şart) Bir fikir ve sanat ürününün sahibinin hususiyetini taşıması şartından başka, bu ürünün dış alemde somutlaşması gerekir. Bir başka deyişle, bu fikri ürünün elle tutulabilir, gözle görülebilir, algılanabilir biçimde olması gerekmektedir. Bu durum, iktisaden değerlendirilmeye elverişlilik 56 tasarrufa elverişli maddi bir varlık olma 57 olarak da ifade edilmektedir. İşte, bir fikri ürünün eser olarak korunabilmesi için sahibinin hususiyetini taşıması ve kanunda öngörülen biçimlerden birinde dış alemde tezahür etmiş olması gerekmektedir. Kanunda sayılan eser türlerinden biri içerisine girmeyen bir fikri ürün FSEK anlamında eser olarak korunamayacaktır. FSEK te eser türleri ilim ve edebiyat eserleri, musiki eserleri, güzel sanat eserleri ve sinema eserleri olmak üzere dört ana kategoride sayılmıştır. Bu eser kategorileri için sınırlı sayı (numerus clausus) ilkesi geçerli olup, bunlar dışında yeni bir eser grubu meydana 54 TEKİNALP, s.101. 55 YARSUVAT, s.53. 56 HİRSCH, Fikri Say, s.11. 57 ARSLANLI, s.4. 16
getirilemez. Dolayısıyla bu kategorilerin birine girmeyen fikir ürünü eser sayılmaz ve hukuken korunamaz 58. Bununla birlikte, Kanunda bu ana gruplar içerisinde bazı eser türleri sayılmıştır. Fakat her kategori içinde bu türlere örnek kabilinden yer verilmiş olup, yeni ortaya çıkan bir eser türü, mahiyeti itibariyle bu ana gruplardan herhangi birinde yapılan tarife uyuyorsa, o eser, bu türler içinde ismen belirtilmemiş de olsa FSEK kapsamında korunacaktır 59. 2. ESER TÜRLERİ 2.1. Genel Açıklama Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu 2, 3, 4 ve 5. maddelerinde eseri muhteva ve nitelik yönünden ilim ve edebiyat eserleri, musiki eserleri, güzel sanat eserleri ve sinema eserleri olarak dört ana kategoriye ayırmış, ayrıca 6. maddesinde de, diğer bir eserden istifade suretiyle meydana getirilip de bu esere nispetle bağımsız olmayan fikir ve sanat ürünlerini de işleyenin hususiyetini taşımak şartıyla işlenmeler başlığı altında eser saymıştır. Bunlardan ilim ve edebiyat eserlerinin ilk alt kategorisini oluşturan dil ile ifade olunan eserler de ifade vasıtasına (söz, yazı, çizgi, formül vs.) önem verilmiş, ana eser kategorilerinden güzel sanat eserlerinde estetiki nitelik, sinema eserlerinde ise eserin tespit vasıtası esas alınmıştır 60. 2.2. İlim ve Edebiyat Eserleri İlim ve edebiyat eserleri FSEK in 2. maddesinde üç bent halinde düzenlenmiştir. Birinci bentte; dil ile ifade olunan eserler ve bilgisayar programları na, ikinci bentte; sözlü olmayan sahne eserlerine, üçüncü bentte ise; bedii vasfı bulunmayan bilimsel ve teknik resim, fotoğraf eserleri, haritalar, kroki ve benzeri eserlere yer verilmiştir. Doktrinde, bu kategoride sınıflandıran eserlerin 58 ARSLANLI, s.11-12; AYİTER, s. 45; EREL, s.36; M. Reşit BELGESAY, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu Şerhi, İstanbul 1955, s.14; İlhan ÖZTRAK, Fikir ve Sanat Üzerindeki Haklar, Ankara 1971, s. 17; TEKİNALP, s.106; ATEŞ, s.61. 59 ARSLANLI, s.11-12; AYİTER, s. 45; EREL, s.36; BELGESAY, s.14; ÖZTRAK, s.17; TEKİNALP, s.106; ATEŞ, s.61. 60 EREL, s.38. 17