Kitap Eleştirileri»167 Çokkültürlülüğü Yeniden Düşünmek Engin Sarı Çokkültürlülüğü Yeniden Düşünmek Kültürel Çeşitlilik ve Siyasal Teori Bhikhu Parekh (2002). Çev.: Bilge Tanrıseven. Ankara: Phoenix. 480 sf. Alain Touraine, günümüzde kültürel temaların toplumsal ya da siyasal temalar üzerinde artan bir önceliği olduğunu ve büyük çatışmalar, büyük tercihler, büyük karşıtlıkların büyük kültürel sorunlar düzeyinde belirginleştiğini belirtir (2002: 200 ve 209). Çokkültürlülük de bu büyük kültürel sorunların önemli bölümünü değerlendirip analiz etmeye ve çözüm üretmeye çalışırken kullanılan ve yaygınlaşan kavramlardan biridir. Batı'da ve çeviriler yoluyla da Türkiye'de, çokkültürlülük kavramı etrafında gelişen yazın giderek artmaktadır. Her yeni çalışma da kavramın ve çalışma alanının kapsamının ne olduğuna dair yeni açıklamalar getirmektedir 1. Bhikhu Parekh ise kitabında çokkültürlüğü, kültürel çeşitliliğe olanak tanıyan ve onu koruyan bir siyasal teorinin temel unsuru olarak kavramsallaştırma çabasındadır. Parekh çokkültürlülüğü tek başına farklılık ve kimlikle ilgili değil, kültürle kaynaşmış ve ondan beslenen farklılık ve kimliklerle, yani bir grup insanın kendilerini ve dünyayı anlamakta, bireysel ve toplu yaşamlarım düzenlemekte kullandıkları inançlar/uygulamalar bütünüyle ilgili olarak kavramaktadır (3). Burada vurgulanan nokta, bireysel yönelimlerden kaynaklanan değil, kültürden kaynaklanan farklılıkların çokkültürlülükle ilgili olduğudur. Parekh çokkültürlü toplum ve çokkültürcülük terimlerini, modern toplumlardaki farklı kültürel çeşitlilik biçimlerine gönderme yaparak kullanır. Yaygın olan üç çeşitlilik biçimi sayar: Birincisinde toplumun üyelerinin çoğu ortak bir kültürü paylaşır, ancak yaşamın belli alanlarında iletişim: araştırmaları 2003 1(1): 167-172
168 iletişim : araştırmaları farklı inanç ve uygulamaları benimsemiştir. Bunlar alternatif bir kültür oluşturmaz, varolanı çoğaltmakla ilgilidirler. İkincisinde toplumun bazı üyeleri baskın kültürün merkezi değerlerine eleştirel yaklaşır ve bunları yeniden kurgulamaya çalışır. Üçüncüsü toplum içinde kendi kültürel yapılarına ve uygulama sistemlerine göre yaşayan ve belli ölçüde örgütlenmiş toplulukların ve kültürel grupların ortaya çıkardığı çeşitlilik biçimidir. Parekh çokkültürlü terimini daha çok üçüncü tip toplumun niteliği olarak kullanmaktadır. Bu çerçevede çokkültürlü toplum, içinde iki veya daha çok sayıda kültürel topluluğun yaşadığı toplumdur. Çokkültürlü toplumlar kültürel çeşitliliğe iki biçimde yaklaşırlar. Toplum çeşitliliği hoş karşılayıp destekleyebilir ve farklı toplulukların kültürel taleplerine saygı duyarak, çeşitliliği kendine bakışın bir parçası olarak algılayabilir. Bu durumda toplumu çokkültürcü olarak tanımlamak mümkündür. Bunun alternatifi olarak toplum, tekkültürcü bir yaklaşımla, farklı kültürel toplulukları belli ölçülerde baskın kültür içinde asimile etmeye çalışabilir. Bhikhu Parekh, çokkültürlü toplumların yarattığı sorunların yalnızca siyaset kuramcılarının değil, ortalama vatandaşın ve politik eylemcilerin de gündeminde olduğunu ve toplumların kültüre ve kültürel çeşitliliğe ilişkin sorunlarını daha derin bir kuramsal perspektiften görmeleri gerektiğini belirtirken kitabı yazma amacını da özetlemiş olmaktadır. Parekh'in bu kitaptaki temel çabası, çokkültürlü bir toplum kuramının anahatlarını çizmektir. Buna öncelikle çağdaş toplumların neden öncekilerden farklı bir çokkültürlülük doğasına sahip olduğunu belirterek başlamaktadır. Geçmişteki toplumlar -Osmanlı İmparatorluğu gibi- birden fazla kültürel topluluktan oluşmuştur ancak onlardan farklı olarak günümüz toplumlarını çokkültürlü kılan dört unsur vardır. Birincisi çağdaş çokkültürlü toplumlarda kültürel ve siyasal talepler ilginç bir şekilde birbirlerine eklemlenmiş, dolayısıyla yeni bir kültürel ve politik iklim oluşmuştur. İkinci olarak sosyal adalet kavramının çağdaş toplumlarda yalnızca ekonomik değil kültürel hakları ve refahı da kapsaması gereği ortaya çıkmıştır. Dolasıyla kültür de politik açıdan önemli bir kategori haline gelmiştir. Üçüncü olarak ekonomik ve kültürel küreselleşme çağdaş çokkültürlü toplumları birbirine bağlamıştır. Bununla birlikte teknoloji ve mallar serbest bir şekilde dolaşabilmektedir ancak kültürel olarak tarafsız değildir. Dördüncüsü çağdaş çokkültürlü toplumlar homojenleştirici ulus-devletlerden sonra ortaya çıkmıştır. Ulus devlet uzun bir geçmişe sahip toplulukları parçalayarak, "özgürleştirdiği" bireyleri merkezi bir otorite etrafında birleştirmeye ve kültürelsosyal homojenliğe gerek duyduğundan
Sarı Çokkültürlülüğü Yeniden Düşünmek... 169 toplumu bu yönde biçimlendirmeye çalışmıştır. Bu nedenle derin ve direnen bir çeşitliliğin talepleri karşısında çözüm üretmek konusunda çaresiz kalmıştır. Parekh, çokkültürlü toplumların siyaset kuramının doğası ve işlevi hakkında yeni soru ve sorunlara neden olduğunu öne sürmektedir. Bu soru ve sorunlar kültürle bağlantılı olduğundan, bunlara yanıt üretebilecek bir çokkültürlü toplum kuramı, kültürün doğası, yapısı, iç dinamikleri ve insan yaşamındaki yerine ilişkin ayrıntılı bir kuramı barındırmalıdır. Parekh kitabında böyle bir çokkültürlü toplum ve siyaset kuramı geliştirme çabasına, Batılı siyasi düşünce geleneğinin kültürel çeşitliliği anlamak konusundaki yetersizliklerini eleştirerek başlar. Geleneksel siyaset kuramı, temeline insan doğasını ve kültürü koyan iki düşünce akımına dayanmaktadır. Parekh'in "doğacı"lar dediği birinci akım, insan doğasının değişmez olduğu, kültürün ve toplumun insan doğasını etkilemediği ve en iyi yaşam tarzını bu mutlak insan doğasının gösterebileceğini düşünenleri içermektedir. Bunlar arasında Yunan ve Hıristiyan filozoflarını, J. S. Mili, Hegel, Hobbes, Locke ve Bentham'ı saymaktadır. İkinci akım ise doğacılığın karşısında, genel olarak insanların kültürle beraber oluştuklarını ve kültürden kültüre değiştiklerini söyleyen sofistler, Vico, Montesquieu, Herder ve Alman romantikleri tarafından paylaşılan kültürcülüktür. Parekh, birinci düşünce akımını derin monist eğilimler taşımakla eleştirmektedir. Kültürcüler ise kültüre, üyelerin davranışlarını belirleyebilecek bir güç atfederek kültürel determinizme saplanmışlar ve kültürü tarih dışı bir gerçek olarak kavrayarak onu farklı yollardan doğallaştırmalardır. Şu halde Parekh, çokkültürlü toplumlardaki tartışmaları beslemeye devam eden bu iki geleneğin -doğacılık ve kültürcülük- çokkültürlü toplumlara ilişkin kuramlar geliştirmeye yardım edemeyeceğini belirtir. Parekh kitabını, en fazla yeri sonuncuya ayırmak kaydıyla tarihsel, kuramsal ve pratik olarak üç düzeye ayırmıştır. Birinci bölümde doğacı geleneği ve bu gelenek içindeki liberal düşünürlerin monist eğilimlerini değerlendirir. Burada liberal düşünce geleneğinden beslenen ahlaki monizmin, kültürel çeşitliliğe yaklaşımının anlamaya dayanmak yerine yargılayıcı olduğundan "yorumbilimsel bir felaket" olduğu sonucuna varır (63). İkinci bölümde çoğulcu kültürcüleri inceler. Kültürcüleri, çoğulcu bir alternatifin temellerini atabilme başarı göstermekle birlikte bütüncülük, farklılık, tarihselci ve tarih-sonu, etnikleştirme, kapalılık, kültürel belirlenimcilik ve muhafazakarlık yanılgıları içinde olmakla eleştirir. Üçüncü bölüm çağdaş liberal siyaset kuramcılarına ayrılmıştır. Rawls, Raz ve Kymlicka'nın kendilerini önceleyen liberal düşünceleri zenginleştirerek aşmaya çalışmalarına rağmen, kül-
170 iletişim: araştırmaları türel ve ahlaki çeşitliliğe tutarlı ve inandırıcı bir yanıt üretmelerini engelleyen monist eğilimlerini eleştirir. Dördüncü bölümde "insan doğası" kavramı eleştirel bir şekilde ele alınarak, çokkültürlü toplum kuramının gerek duyduğu kültürel duyarlılığa sahip insan kuramının çerçevesi oluşturulmaya çalışılmaktadır. Beşinci bölüm kitabın ortaya koyduğu en önemli sorunlara yanıt aramakla ilgilenir: kültürün doğası, temelleri ve yapısı; kültürler arası ahlaki ilkelere nasıl ve ne ölçüde ulaşılabileceği; kültürlerin yargılanabilirliği ve nasıl yargılanacağı; diğer kültürlere neden saygılı olunması gerektiği ve saygının sınırları; kültürel çeşitliliğin neden ve nasıl korunması gerektiği. Parekh bu bölümde kültürü nasıl anlayabileceğimiz konusuna da değinir ve çok isabetli bir şekilde, kültürün anlam ve normlar sisteminin, çatışan çıkar ve emeller arasında tarafsız olamayacağını vurgular. Kültürün belirli tipte bir toplumsal düzeni meşrulaştırıp bazı gruplara diğerlerinden fazla fayda sağladığını, bu nedenle ona bazı açılardan eleştirel yaklaşmamız gerektiği üzerinde durur (201). Altıncı bölüm çokkültürlü toplumlarda ortaya çıkan politik sorunları, politik birlik ile kültürel çeşitililik taleplerini uzlaştırmanın imkanlarını tartışır. Bu politik sorunsalı ele alırken yazarın önerdiği başlangıç noktası, çağdaş devleti eleştirel bir gözle yeniden değerlendirmektir. Yedinci bölüm ise bu eleştirel değerlendirmenin ardından, çokkültürlü toplumlara uygun yeni politik yapıları araştırır ve tartışır. Sekizinci bölüm kültürel çeşitilik ve liberal eşitlik ilkesi arasındaki sorunlu ilişkiyi irdeler. Dokuzuncu ve onuncu bölüm çeşitli özgül örnekler üzerinden, çokkültürlü toplum içindeki farklı kültür pratiklerini değerlendirirken başvurabileğimiz ahlaki ilke ve standartların olanaklığmı ve bunların uygulanma biçimlerini inceler. Parekh, sonuç bölümünü çokkültürlülüğü kaba bir şekilde politik içeriğe sahip bir program olarak değil, insan yaşamına bir bakış açısı olarak eksikleri ve doğrularıyla tartışmaya ayırmıştır. Burada bir kültürün kendi iç farklılıklarıyla barış olmadıkça, diğer kültürlerle arasındaki farklılıklarla da barışık olamayacağı ve kültürler arasındaki diyalogun önemi vurgulanmaktadır: İyi toplum, kültürel çeşitliliğin gerçek ve arzu edilir bir şey olduğunu kabul eder ve politik yaşamını buna göre düzenler. Diyalog sayesinde oluşturulmuştur ve en başta gelen kaygısı diyalogun sürmesini sağlamak, etkili bir şekilde devam edebileceği bir ortam yaratmak, baskın düşünce biçimlerinin sınırlarını genişletmek ve toplu olarak kabul edilebilecek ilkeler, kurumlar ve politikalar yaratmaktır (432). Parekh çokkültürlü toplumların tarihte benzeri görülmemiş zorluklarla karşılaşmakta olduklarını vurgular ve meşru birlik ile çeşitlilik taleplerini uzlaştırmanın, asimilasyoncu olmadan kapsayıcı olabilmenin, kültürel farklılıklara saygı
Sarı Çokkültürlülüğü Yeniden Düşünmek... 171 gösterirken ortak bir aidiyet hissi yaratmanın, vatandaşlık kimliğine zarar vermeden çoğulcu kültürel kimlikleri korumanın politik yollarının bulunması gereğine dikkat çekerek kitabı sonuçlandırır. Parekh'in, kaçınılmaz bir şekilde ve giderek çokkültürlü hale gelen günümüz toplumlarında, kültürel çeşitliliği koruyan ve besleyen bir kamusal hayatın olanaklarını incelemeye, liberal monist ve tikelci kültürcülük düşünce geleneklerini eleştirel bir gözle tartışarak başlaması yerinde ve gerekli bir girişimdir. Kendi çokkültürlü toplum kuramını bu eleştirel değerlendirmenin üzerine kurmak istemektedir. Parekh kitap boyunca, aynı zamanda kuramının anahatlarını çizen sorular ortaya koymaktadır. Temel soru, kültürlerin yargılanıp yargılanamayacağı ve yargılanacaksa bunun hangi ahlaki ilkeye göre, nasıl yapılabileceğidir. Parekh, kültürel çeşitliliğin çokkültürlü bir toplumda, bir arada ve barış içinde varolabilmesi ve sürdürülebilmesi için kültürlerin eleştirilebilmesi ve yargılanabilmesi gerektiğini söylemektedir. Ancak Parekh, yargılama ilkelerinin neler olması gerektiği konusunda tatmin edici bir açıklama getirememektedir. İnsan hakları, çekirdek değerler, zararsızlık ilkesi, diyaloglu konsensüs gibi mevcut ilkeleri eleştirmekte (339-342) ancak bunların yerine ya da bunlara ek olarak somut bir öneri geliştirememektedir. Bunlarla birlikte geliştirmeye çalıştığı çokkültürlü toplum kuramı açısından önemle üzerinde durduğu ve önerdiği bir başka konu kültürler arası etkileşim ve diyalogtur. Haklı bir şekilde derin ahlaki ve kültürel anlaşmazlıkları çözmek için kültürler arası iletişimin gerekliliğini vurgulamaktadır. Ancak bu diyalog ve etkileşimin olanakları, koşulları ve biçimi konusundaki açıklamaları zayıftır. Farklı kültürel grupların iletişimin maddi ve politik olanaklarına eşit oranda sahip olmadığı açıkken, Parekh politik ve kültürel güç eşitsizliklerine çok sınırlı bir şekilde değinmektedir. Bu kitap Bhikhu Parekh'in Türkçe'ye çevirilen ilk kitabıdır. Hull Üniversetisi siyaset teorisi profesörü olan Bhikhu Parekh, Hindistan'da çeşitli üniversitelerde ve Birleşik Krallık Irklar Arası Eşitlik Komisyonun'da uzun yıllar görev yaparken, kitabında işlediği sorunları pratik olarak deneyimlediğini belirtmektedir (V- VI). Bu deneyimleri, Parekh'in kültüre ilişkin sorunları tartışırken geniş bir bağlamlar setinden yararlanmasını sağlamış ve derin kuramsal tartışmaları, farklı kültürel sorun alanlarından örnekler üzerinde somutlaştırarak çalışmayı zenginleştirmiştir. Notlar 1 Çokkültürlülük konusundaki incelemeleri kuramsal olarak sınıflayan bir çalışma olarak bkz.: VVillett (1998).
172 iletişim : araştırmaları Kaynakça Touraine, Alain (2001). "Özneler ve Aktörler". Kavramlar ve Bağlamlar Arasında. (Hazırlayan) Cem Aktaş. İstanbul: YKY. s. 211-228. VVillett, Cynthia (1998) (Ed.). Theorizing Multiculturalism: A Guide to the Current Debate. Cambridge, Mass: Blackvvell.