zmir de Azîz Mahmud Hüdâyî Vakf ndan Faik Pafla Vakf

zmir de Azîz Mahmud Hüdâyî Vakf ndan Faik Pafla Vakf Y R D D O Ç D R N A H D E fi M fi R Balikkesir Üniversitesi, Fen - Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü a Azîz Mahmud Hüdâyî Azîz Mahmud Hüdâyî 948/1541 de fiereflikoçhisar da do mufl, 1 ilk ö renimine Sivrihisar da bafllam fl, stanbul da Küçükayasofya Medresesini bitirdikten sonra, hocas Nâz rzâde Nûreddinzâde Muslihuddin Efendi nin yan ndan ayr lmam fl, onun ile birlikte M s r ve fiam a gitmifltir 1573 de M s r dönüflünde Bursa Ferhâdiye Medresesi ne müderris ve Câmi-i Atîk Mahkemesi ne nâib tayin edilmifltir Hocas n n ölümünden sonra, Muhyiddin Üftâde ye intisap etmifltir Bir süre Trakya ve Balkanlar da kald ktan sonra, stanbul da Küçükayasofya Tekkesi nde sekiz y l fleyhlik makam nda bulunmufltur Fatih Camii nde vâizlik yapm fl, tefsir ve hadis okutmufltur 2 1589 y l nda Üsküdar da Hüdâyî Dergâh n n bulundu u yeri sat n alm fl, 1595 te dergâh inflaat n tamamlam flt r 1599 da Fâtih Camii vâizli ini b rakarak, Mihrimah Sultan Camii nde perflembe günleri vaaz verme e bafllam flt r 1616 da Sultan Ahmed Camii nin aç l fl n yap p, ilk hutbeyi okumufl ve her pazartesi burada hutbe vermeyi kabul etmifltir 3 Üsküdar da bulundu u s rada Bulgurlu da da bir çilehâne ve hamam yapt rm flt r Çilehâne nin bulundu u Bulgurlu köyü, Il suluk ve Gaziler taraflar I Ahmed taraf ndan Azîz Mahmud Hüdâyî ye verilmifltir Azîz Mahmud Hüdâyî halktan sultanlara kadar genifl bir kitleye tesir etmifltir III Murad (1574-1595), I Ahmed (1603-1617) ve II Osman (1618-1622) 547

Azîz Mahmud Hüdâyî vakf n n bugünkü binas gibi padiflahlara mektuplar yaz p, ö üdler vermifltir IV Murad (1623-1640) a saltanat k l c n kuflatm flt r Ferhad Pafla ile Tebriz Seferi ne kat lm fl, zaman zaman da saraya gidip, padiflahlar ile sohbetlerde bulunmufltur 4 Hem halk hem devlet ricalini fikirleri ile etkilemifl olan Azîz Mahmud Hüdâyî, vefat etti inde altm fla yak n halifesi ve otuz kadar eseriyle Anadolu ve Balkanlar daki dinî-tasavvufî hayat üzerinde derin tesirler b rakarak, günümüze kadar ulaflm flt r b Azîz Mahmud Hüdâyî Vak flar Azîz Mahmud Hüdâyî külliyesi camii, tevhidhane ve bunun etraf nda yer alan dervifl hücreleri, aflhâne-imaret niteli inde büyük bir mutfak, taamhâne ile biri kendisine dördü k zlar na ait befl meflrutayla, çeflmeden müteflekkildir 5 Üsküdar kad l na hitaben yaz lan 85 numaral Mühime Defterindeki 197 hükümde (1630 tarihli) fieyh Azîz Mahmud Hüdaî Efendi nin Seccâde-niflini fieyh Ahmed e daha önceden Üftâde Efendi ve fieyh Mahmud a verildi i gibi müntesiplerinden ve yak nlar ndan vârissiz olarak vefat edenlerin muhallefat n al p hay r ifllerine sarfedilmesi izninin kendisine de verilmesine dairdir 6 Azîz Mahmud Hüdâyî Vakf na sonradan dahil edilen vak flar hakk nda ulaflabildi imiz vesikalar do rultusunda flimdilik, bu ferman n etkisi oldu unu düflünmekteyiz 548

Azîz Mahmud Hüdâyî Vakf na sonradan kat lan vak flar ; 1 Sadrazam Halil Pafla ve kardefli Mirimirandan Mehmed Pafla Vakf 1134/1735, 2 Emine Han m n Vakf 1078-1081 (1667-1671), 3 Ayfle Han m n Vakf 1045 (1635), 4 Rabia Han m n Vakf 1090 (1679), 5 Belk s Han m n Vakf 1047 (1637), 6 Mirahur Ali A a n n Vakf 1209/1794, 7 Gevher Hatun Vakf 1209 /1794, 8 Sultan Ahmed in Azîz Mahmud Efendi ye hibe ve temlik eyledi i Bulgurlu ve civar ndaki (Ümraniye) arazi 1125/1713, 9 Fâik Pafla n n Vakf 1134/1722 d r 7 c Fâik Pafla Vakf zmir in Sosyal ve Ekon omik Tarihi (1730-1792) ad n tafl yan doktora tezimi haz rlarken, zmir de bulunan Fâik Pafla Cami i ile ilgili de bilgi vermifl idimulaflt m vesikalar bu cami in Azîz Mahmud Hüdâyî vakf n n mülhâkat ndan oldu unu gösteriyor idi Tebli imde Fâik Pafla Vakf ve bu vakf n Azîz Mahmud Hüdâyî Vakf ile ba lant s hakk nda bilgi verilecektir Fâik Pafla vakf cami, medrese ve muallimhaneden ibâret idi Fâik Pafla Cami i, zmir de bugünkü Basmahane semtinde eski ad Fâik Pafla, yeni ad Alt nordu olan mahallede, 956 ve 967 sokaklarda, yokufltad r 8 Fâik Pafla Manzûmesinin bânisi Fâik Pafla n n kimli i kesin olarak bilinmemekle birlikte, büyük bir ihtimalle Sultan II Bayezid devrinde yaflam fl, Selânik, Narda, Karl -ili ve Yenice-Vardar da vak flar kuran Fâik Pafla olmas ihtimal dahilindedir 9 XIX yüzy lda tamir geçiren külliyenin medrese ve muallimhanesi günümüze ulaflmam fl, sadece cami i ayaktad r Küçük bir bahçesi olup, avlusu bulunmayan cami in son cemaat yeri yatay bir aks üzerindedir Üstü, 13 sütûnu birbirine ba layan kemerlere oturan ahflap ve kiremitle kapl bir çat ile örtülüdür Minaresi köfleli bir kaideye oturur Ana mekâna bat dan girilir Girifl ile mihrap farkl eksenlerdedir 10 Cami inin kitabesinden geçirmifl oldu u bir yang n sebebiyle, 1258/1842 de tamir gördü ü belirtilmektedir Cami i 1914 de de bir tamir geçirmifltir 11 549

fiekil 1 Fâik Pafla Vakf Gelirleri XVI yy da Fâik Pafla vakf n n gelir getiren vak flar onsekiz parça olup, hepsi de zmir civar ndaki gelir kalemlerini ihtiva eden Tablo 1 Ekler k sm nda verilmifltir Bu tablodan hareketle haz rlad m z grafi e göre Fâik Pafla Vakf n n gelirleri toplam Yavuz Sultan Selim devrinde 15670 (%55) akçe iken, Kanûnî devrinde 12977 (% 45) akçeye düflmüfltür 12 Fâik Pafla Vakf Masraflar (1838-1849) Tablo 2 Prof Dr Mübahat S Kütüko lu, age, s 218 den al nm flt r Vakf n masraflar ; Müderrise 15, talebe ile imam ve hatiblik yapacak flah s ve duahana 5, müezzine 3, muallime 2, tevliyet için 6, mum ve has r için de günde 2 akçe tayin edilmifltir Buna göre günlük masraf 43 akçe y ll k ise 15265 akçedir 14 Fâik Pafla Cami inin 1254-56 ve 1258-65 y llar na âid muhasebe kay tlar nda, vakf n 67 kalem mukata a-i zemin musakkafat oldu u ve y ll k 646 kurufl 27 para geliri bulundu u, Bornova ve Ko ulca daki 42 zeytin a ac ndan üç y lda al nan 83 okka zeytinya cami için kullan lm flt r 1254-56 aras ndaki üç y l zarf nda 3276 kurufl 16 para sarf, 1940 kurufl 31 paral k gelir, masraflar karfl layamay p, 1335 kurufl 25 paral k bir aç k vermifltir (Bak Tablo 2) 1258-1265 de ise sarf 4598 kurufl 4 para, gelir 5173 kurufl 16 para olup, 575 kurufl 12 paral k bir fazlal k bulunmaktad r (Bak Tablo 2) 550

Fâik Pafla Vakf Masraflar (1838-1849) Masraf Kalemleri 1254 1256 1258 1265 mamet 70 3 710 70 8 560 Hitabet 60 3 180 60 8 480 Meflihat 45 3 135 45 8 360 Tevliyet 15 3 45 15 8 120 Dersiye 45 3 135 45 8 360 Müezzin ve Kayyum 45 3 135 45 8 360 Müderris 30 3 90 30 8 240 Muallim-i s byan 6 3 18 6 8 48 Mustafa Efendi Cami i 12 3 36 12 8 96 cüzhan Kitabet 15 3 45 15 8 120 Cibâyet 12 3 36 12 8 96 Fâik Pafla Camii cüzhan 15 3 45 15 8 120 Mahmud Efendi Hankah 15 3 45 15 8 120 fleyhli i nezâreti Camiye al nan balmumu 288 40 8 320 Camiye al na ya mumu 157 40 8 320 Camiye al nan zeytinya 440 Osman A a suyu mukataas 5 8 40 Cami ve medresenin tamirleri 217 Cami suyollar n n tamiri 94 Yaz n sebile al nan kar 168 Kayyuma verilen pefltamal 31 ve sabun Camiye al nan has r ve 64 k r lan kandille Mektebin tamirat 220 Cami tamiri, suyollar ve kandillere sarf edilen 756 Hazine maafl tertibi 13 106,36 Evkaf Hazinesi 20,20 1616 muhasebe harc Kâtib maafl 15 5628 Toplam masraf 3276,16 45984 Gelir 1940,31 5173,16 Fark -1335,25 575,12 Tablo 2 Prof Dr Mübahat S Kütüko lu, age, s 218 den al nm flt r 551

d Fâik Pafla Vakf n n Azîz Mahmud Hüdâyî Vakf na Dahil Edilmesi Bizden önce yap lan çal flmalarda, Fâik Pafla Vakf n n Azîz Mahmud Hüdâyî vakf na ilhak I Abdülhâmid devrindeki geliflmelere ba lamaktad r Sultan I Abdülhâmid (1774-1789) devrinde vak flar n idaresinde baz de ifliklikler yap lm flt r II Mahmud (1808-1839) ise kendi vak flar n babas Sultan Abdülhâmid (1774-1754) ün vak flar ile birlefltirmifl, daha sonra da bu iki vakf n mülhaklar ile birlikte say s elliyi buldu undan Darbhane-i Âmire Nezâreti emrine verilmifl ve Darbhane nâz rlar ayn zamanda bu iki vakf n mütevelli kaymakaml vazifesini yürütmeye bafllam fllard r 14 Ekim 1826 da ç kar lan bir irade ile vak flar Darbhaneden ayr larak, Evkaf- Humâyûn Nezâreti kurulmufl, bundan sonra da 1834 e kadar di er vak flar birer birer nezâretin bünyesine al nm fllar, küçük vak flar ise, büyüklere ilhak edilmifltir 15 Bizim Fâik Pafla Vakf ile ilgili ulaflt m z vesikalar, I Abdülhâmid (1774-1789) den önce, bu vak flar n zaten Mahmud Hüdâyî vakf na ilhak edildi i ile ilgilidir Bu vesikâlardan ilki Fâik Pafla Cami inin 22 Za(Zilka de) 1179/2 May s 1766 tarihli ilâmd r Bu vesikada, zmir de Fâik Pafla Cami i yan nda yeniden yap - lan hücrenin 16 tevliyetinin, Fâik Pafla n n damad Yusuf Efendi sulbinden smail ibn-i el-hac brahim Efendi ye 5 akçe yevmiye ile verildi i belirtilmektedir 17 Za (Zilka de ) 1175/ 31III -29IV 1767 y l na ait hatiplik tevcih berat 18 ile 15 Za(Zilka de) 1175/15IV1767 tarihli hatipli in Mustafa isimli flahsa verildi i kay tl olan telhisde de, Fâik Pafla vakf stanbul da Azîz Mahmud Efendi evlâd mülhakat ndan 19 oldu u yaz l d r 1793 Temmuz bafllar na tarihlenen 105 numaral Anadolu Ahkâm Defteri nin 699 say l hükümde Üsküdar semtinde gömülü Hüdâyî Efendi nin vak flar ndan olan zmir de Fâik Pafla vakf n n zâviyedâr ve mütevellisi bulunan fieyh Mehmed Efendi nin ifllerine yine ayn flehrin sakinlerinden Moravîzâde Hüseyin Efendi nin müdahalesinden 20 flikâyet edilmifltir Elimizdeki vesikalar bizi, XVIII Yüzy lda zmir de Celvetî tarikat n n etkisininin artt sonucuna ulaflt rm flt r Çünkü bir baflka vesikada ismi bu yüzy lda ortaya ç kan Yap c Mahallesi nde, Azîz Mahmud Hüdaî Efendi halifelerinden fieyh Mustafa Efendi nin vak flar n n bulundu u ile ilgilidir fieyh Mustafa Efendi kaynaklarda sözü edilen Azîz Mahmud Hüdâyî Efendi nin çok say da olup, Osmanl ülkesinin de iflik yerlerine da lm fl olan müridlerinden olmal d r Esas itibar yla kendisine ait olan vakfiyede de bu tarikat ile ilgisine iflaret edilmektedir 21 Yine ayn vakfiyede, fieyh Mustafa ya ait Cami-i Atik Mahallesi nde bulunan mescid, medrese ve zaviyeden söz edilmektedir 552

Bu tarihlerde Cami-i Atik Mahallesinin bir bölümünü içine alan Yap c o lu mahallesi teflekkül etmifltir ki, biz bu mahallenin fieyh Mustafa ya ait mescid, medrese ve zaviye etraf nda geliflti ini düflünmekteyiz Bu vakfa ait bir baflka vesika da, tekke vakf na iki cihetin tevcihi ile ilgili C (Cemazie l-âhir) 1187/ A ustos 1773 tarihli takrirdir 22 Bu yüzy lda zmir de Celvetî tesirinin yo un oldu unu gösteren di er bir vesika da C (Cemazie l-ahir) 1169/Mart 1756 tarihli arzuhaldir Bu arzuhal, zmir de bulunan Ali Baba Zaviyesi nin Marmara ve çevresindeki vak f köyleri has lat ndan, Üsküdar daki Celvetîye tekkelerinden fieyh Yusuf Baba Zaviyesi nin dervifllerinin taammiyesi için hisse ayr ld ile ilgilir 23 Sonuç: zmir de bulunan Fâik Pafla Vakf n n Üsküdar daki Azîz Mahmud Hüdaî Vakf na ilhak edilmesi, XVIII Yüzy lda zmir de Celvetî tarikat n n etkisinin artmas ile ilgili olmal d r Esasen bu yüzy lda Osmanl ülkesi genelinde tarikatlar n etkisi daha da artm flt r Cevdet Evkaf tasnifinde 1766 tarihli mütevelli atanmas, 1767 tarihli berat ve telhisler gerek Fâik Pafla ve gerekse de fieyh Mustafa Efendi Vakf ile ilgili kay tlar da Fâik Pafla Vakf n n Üsküdar da Azîz Mahmud Hüdâyî Vakf ndan oldu unun belirtilmesi, ve 1630 tarihli hüküm de, bizim bu tezimizi desteklemektedir fiimdilik elimizdeki veriler de bizi, XVIII Yüzy lda zmir de teflekkül eden Yap c o lu Mahallesinin de, fieyh Mustafa Efendi Cami i, medrese ve tekkesi etraf nda geliflti ine ulaflt rmaktad r 553

Ek 1: Fâik Pafla Vakf Gelirleri (Y ll k Gelir/Akçe olarak) Vakf edilen fley I Selim Kanûnî Halkap nar da dört de irmen 6000 4000 zmir de büyük bahçe 3000 3000 Harbendeo lu bahçesi 1000 Büyük bahçe ile Cami yak n nda Kozluca bahçesi 400 500 (Kanûnî devrinde turunç bahçesi) Saray icaresi 200 200 Büyükbahçe yak n nda mukataa yeri 360 360 Nefs-i zmir de ev yerleri kiras 270 Büyükbahçe yak n nda mukataa yeri 1000 1000 Büyükbahçe yak n nda 600 640 Bo azc k mukataas yeri Burc ve Bender mukataas yeri 60 60 Halkap nar da yer kiras 100 100 Halkap nar da dalyan 150 150 fieyh Muslihiddin evi mukataas 30 30 fieyh Muslihiddin evi mukataas 2500 2500 Bir müezzin evi - - Nefs-i zmir de Pazaryeri ndeki - - dükkânlar n kiras ncirlik - - Toplam 18170 24 16610 Tablo 1 Prof Dr Mübahat S Kütüko lu, age, s 217 den al nm flt r 554

D PNOTLAR 1 Koçhisar fieyh Mahmud un memleketi olmas sebebiyle, derbent hizmeti karfl l nda tekâlif-i örfiyyeden muaf tutulmufltur 82 Numaral Mühime Defteri, Ankara 2000, s134-135 2 Hasan Kâmil Y lmaz, Azîz Mahmud Hüdâyî, D A, IV, stanbul 1991, s338; 3 Hasan Kâmil Y lmaz, ayn yer; Ayn Yazar, Üsküdar da Celvetî Tekkeleri, I ÜsküdarSempozyumu Bildiriler,I, stanbul 2004, s180-188 4 Orhan Kemal Tavukçu, Azîz Mahmud Hüdâyî nin Edebî Kiflili i, I ÜsküdarSempozyumu Bildiriler, II, stanbul 2004, s276-277; Erdo an, Kenan, Azîz Mahmud Hüdâyî ve Niyâzî-i M srî Aras ndaki liflkiler, ayn yer, s287 5 Baha M Tanman, Azîz Mahmud Hüdâyî Külliyesi, D A, IV, stanbul 1991, s 340 ve HKâmil Y lmaz, Vakfiyelerin Dilinden Hüdâyî Mahmud Efendi Vakf, II Üsküdar Sempozyumu Bildiriler, I, stanbul 2005, s 173-181 6 83 Numaral Mühime Defteri, Ankara 2002, s 119 7 Mehmet Nermi Haskan, Yüzy llar Boyunca Üsküdar, I, Üsküdar 2001, s 105-106 8 M Münir Aktepe, Osmanl Devri Camileri Hakk nda Ön Bilgi, TED, Say 3 (1973), s 187; ayn yazar, zmir fiehri Osmanl Medreseleri Hakk nda Ön Bilgi, TD, Say 26 (1972), s 106 9 Kütüko lu, Mübahat S, XV ve XVI As rlarda zmir Kazas n n Sosyal ve ktisâdî Yap s, zmir, 2000, s 214 10 Ungan, Ifl k, zmir Camileri, Ü Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Mezuniyet Tezi, stanbul 1968, s45 11 Kütüko lu, Mübahat S, age, s 216 12 Kütüko lu, Mübahat, age, s217 de gelirler toplam I Selim 18170, Kanunî 16610 olarak verilmifltir Bu toplam n sehven verildi ni düflünerek, yukar daki gibi düzeltik 13 Bu sütundan itibaren rakamlardan ilki kurufl, ikincisi parad r 14 Kütüko lu, Mübahat S, age,s 217 15 Kütüko lu, Mübahat S, age, s 215 16 zmir de 1763 ve 1775 tarihlerinde meydana gelen yang nlar n birisi sebebiyle, muhtemelen Fâik Pafla Cami i etraf nda bulunan müfltemilât da etkilenmifltir fiimflir, Nahide, zmir in Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1730-1792), zmir 1999, s 59 17 BOACevdet Evkâf 23 959, ilâm 18 BOACevdet Evkâf 30 162, berat 19 BOACevdet Evkâf 30 193, telhis 20 Nahide fiimflir, 1791-93 Döneminde Anadolu Ahkâm Defterleri ne Göre zmir, zmir 1992, s21 ve 110 21 fieyh El-Hac Mustafa Efendi ibni l-hac Ahmed Vakfiyesi 739 Numaral Vak f Defteri, s 279/185 22 BOA Cevdet Evkâf 23 462, takrir 23 BOA Cevdet Evkâf 21 494, arzuhal 24 Tablonun orijinalinde toplamlar hatal d r Do rusu ilki 12977, ikincisi 15670 dir 555