ÜNİTE 1 SAĞLIK VE SAĞLIK HİZMETLERİ SAĞLIK KAVRAMI Geleneksel Tıp Açısından Sağlık Kavramı Sağlığın en eski tanımını bir hastalığın olmaması durumu olarak geleneksel tıp kavramı ortaya koyar. Sağlıkla ilgili bu görüş daha çok hekimler ve sağlık personeli arasında, yirminci yüzyılın ilk yarısında büyük ölçüde kabul edilmiştir. Bu modelin sağlık tanımı, özellikle sağlık çalışanları arasında en yaygın kabul gören tanımlama niteliğindedir. Çünkü bu modelde, sağlığın tanımını sadece hastalığın yokluğu yani vücudun herhangi bir yerinde bir dizi bulgu ve belirtiler ile kendini gösteren, bazı patolojik bulguların ya da anormalliklerin olmaması şeklinde yapmıştır. Dünya Sağlık Örgütü Açısından Sağlık Kavramı Dünya Sağlık Örgütü, 1948 DSÖ Tüzüğü nde sağlık yalnızca hastalık veya sakatlığın olmaması durumu değil, aynı zamanda fiziksel, sosyal ve ruhsal yönden tam bir iyilik(refah) durumu olarak tanımlanmıştır. DSÖ nün yaptığı bu tanım, sağlığın sosyal, psikolojik, fiziksel, ekonomik ve siyasi yönlerini de tanıma dahil eder. Böylece sağlık kavramına daha bütüncül bir yaklaşım sergiler. Ekolojik Açıdan Sağlık Kavramı Ekolojik yaklaşım, bireylerin sağlık ve hastalık durumlarının çevreleri ile etkileşimlerinin bir sonucu olduğunu ileri sürmektedir. Ekolojik açıdan sağlık, çevredeki değişimlere uyum sağlayabilme, büyüyüp yaşlanabilme, hastalandığında iyileşebilme, acı çekebilme ve ölümü huzurlu bir şekilde bekleyebilme yeteneğidir. Çünkü sağlık, acıyı ve onunla birlikte yaşamak için gerekli güce sahip olmayı da içerir. HASTALIK KAVRAMI Olumsuz birçok niteliği barındıran hastalık kelimesi, "kötü, çirkin, kaçınılması gereken" bir anlam yüküne sahiptir. Hastalık kelimesi "organizmada birtakım değişikliklerin meydana gelmesiyle fizyolojik işlevlerin bozulması hali, sayrılık, esenlik karşıtı" olarak tanımlanır. Hastalığın genel tanımı, doku ve hücrelerde yapısal/fonksiyonel ve normal olmayan değişikliklerin yarattığı hâldir. Bu tanımda kavram, biyolojik açıdan değerlendirilir. Ancak hastalık sadece biyolojik bir süreç değil, aynı zamanda sosyal ve kültürel bir olgudur. SAĞLIĞIN BELİRLEYİCİLERİ Sağlık belirleyicileri, genellikle sağlık ve hastalıklardan sorumlu sosyal, ekonomik, kültürel ve çevresel faktörler olarak tanımlanmaktadır. Bireysel düzeyde sigara kullanımı, stres gibi yaşam biçimi faktörleri; yapısal düzeyde ise gelir, işsizlik, konut ve yoksulluk önemli sağlık belirleyicileri olarak kabul edilmektedir. Genel olarak bireylerin ve nüfusların sağlık durumunu belirleyen kişisel, sosyal, ekonomik ve çevresel faktörler sağlığın temel belirleyicileridir. Ayrıca gelir ve sosyal statü, eğitim, istihdam, çalışma koşulları, uygun sağlık hizmetlerine erişim ve fiziksel çevre gibi faktörler de sağlığın belirleyicileri içinde yer alır. SAĞLIĞIN BOYUTLARI Sağlık, birçok boyutları olan dinamik ve pozitif bir kavramdır. Sağlığın boyutları şunlardır: Fiziksel Sağlık: Vücudun mekanik fonksiyonları ile ilgili olup sağlığın en belirgin boyutlarından biridir. Mental Sağlık: Açık ve tutarlı bir şekilde düşünebilmeyi ifade eder. Duygusal Sağlık: Duygularını tanıyabilme ve uygun bir şekilde duygularını ifade edebilme yeteneğidir. Sosyal Sağlık: Kişilerarası iletişim ve etkileşimde bulunma, sürdürme yeteneğini ifade eder. Spiritüel (manevi) Sağlık: Bireyin yaşamının anlamını, ölümün kabulünü ve güçlü bireysel ilişkiyi desteklemeyi ifade eder.
SAĞLIK HİZMETLERİ KAVRAMI Sağlık hizmetleri, kişileri önce sağlam iken korumak, buna karşın hastalanır ise erken/uygun tedavi vermek ve tam olarak iyileşmeyip sakat kalanların başkalarına bağımlı olmadan yaşayabilmelerini sağlamak üzere onları rehabilite etmek ve toplumun sağlık düzeyini yükseltmek için yapılan planlı çalışmaların tümü şeklinde tanımlanabilir. Sağlık hizmetleri için genel bir tanım vermek gerekir ise; "sağlığın korunması, hastalıkların tedavisi ve rehabilitasyonu için yapılan çalışmaların tümü" olarak özetlenebilir. Koruyucu sağlık hizmetleri: Hastalıklar oluşmadan insanları korumak için verilen önleyici hizmetlerdir. Tedavi edici sağlık hizmetleri: Kişileri dolayısı ile toplumu öncelikle hastalık etkenlerine karşı dirençli ve güçlü kılmayı, hastalanmaları halinde ise, erken dönemde tanı ve tedavi ile zararsız ya da en az zararla iyileşmelerini sağlayan hizmetlerdir. Rehabilitasyon hizmetleri: Hastalık veya hastalık belirtileri ortaya çıktıktan sonra, hastalığın tanı-teşhis-tedavi sürecini kapsayan ve insanların sağlığına kavuşması için yapılan hizmetlerdir. SAĞLIK HİZMETLERİNİN ÖZELLİKLERİ Çıktıların tanımlanması ve ölçümleri daha zordur. Süreçler son derece karmaşıktır. İşlerin doğası nedeniyle çoğu acildir, ertelenemez. Süreçlerin belirsizliğe ve hataya karşı toleransı düşüktür. Süreçler, farklı meslek grupları arasında yüksek derecede koordinasyon ve iş birliği gerektirecek şekilde ileri düzeyde birbirine bağımlıdır. Süreçler aşırı derecede uzmanlaşmayı gerektirir. Örgüt çalışanları, ileri derecede profesyonelleşmiştir ve onların sadakati örgütten ziyade mesleklerine yöneliktir. Daha çok hekimler başta olmak üzere iş üretme ve harcamalardan en çok sorumlu olan grup üzerinde çok az etkili örgütsel ya da yönetimsel kontrol mevcuttur. Özellikle koordinasyon sorunları yaratan ve karmaşık rol ve sorumlulukları olan hastaneler başta olmak üzere çoğu sağlık hizmetleri veren örgütlerde çift hatlı otorite mevcuttur. SAĞLIK HİZMETLERİNİN AMACI Gerek devlet gerekse özel sektör tarafından sunulan sağlık hizmetlerinin temel amacı, toplumsal sorumluluktur. Ayrıca devlet tarafından sunulan sağlık hizmetlerinin ikinci önemli amacı da koruyucu sağlık hizmetleri adı verilen insanların hasta olmadan önce onların sağlıklarını korumak için sunulan temel sağlık hizmetlerini talep eder hâle getirmektir. SAĞLIK VE SAĞLIK HİZMETLERİNİN TEMEL İLKELERİ Dünya insanlarının sağlık düzeylerini iyileştirmek için yapılması gerekenler, 1978 tarihinde Kazakistan ın başkenti Almatı kentinde yapılan Uluslararası Temel Sağlık Hizmetleri Konferansı nda tartışılmıştır Sağlık; ekonomik ve sosyal kalkınmanın temel öğesidir (madde 1) Toplum, sağlık hizmetlerinin planlama ve uygulamasına katılmalıdır (madde 2) Sağlık hizmetlerinde, sektörler arası iş birliği temeldir (madde 3-4) Sağlık hizmetleri toplumdaki herkese, onların kabul edebilecekleri biçimde ve entegre olarak sunulmalıdır (madde 6) Ekip anlayışı içinde, hekim dışı personel kullanımına önem ve öncelik verilmelidir (madde 9-10) Hizmetlerin her kademesinde, o ülkeye uygun teknoloji kullanılmalıdır (madde 12) SAĞLIK HİZMETLERİNİN KULLANIMI Hizmet kullanımını etkileyen bu özellikler şunlardır: Mevcut imkânlar: teknoloji Ulaşılabilirlik: mesafe, ulaşım maliyeti Kolaylık: telefonla randevu Ödenebilir olma: cepten ödeme yapabilme gücü Kabul edilebilir olma:
SAĞLIK HİZMETLERİNİN SOSYALLEŞTİRİLMESİ Sağlık hizmetlerinin sosyalleştirilmesi, gelir düzeylerinden bağımsız bir şekilde halkın tamamına belli mal ve hizmetlerden yararlanabilmeleri için eşit fırsatın verilmesidir. Bu kapsam içinde sağlık ve eğitim hizmetleri de yer almaktadır. Özellikle koruyucu sağlık hizmetleri birçok ülkede sosyalleştirme kapsamında yer almaktadır.sosyalleştirme ile bütün ülkede halkın sağlık seviyesinin yükseltilmesi amaçlanır. Ayrıca özellikle yoksullara devlet tarafından sınırsız tedavi hizmeti sağlanması, devletin sosyal sorumluluğu ve görevidir. SAĞLIK HİZMETLERİNİN SUNULMASI Ancak bazı sağlık hizmetlerinin içinde bölünemeyen ve çok geniş bir kitleyi ilgilendiren bazı ihtiyaçlar vardır ki kârlı olmadığı için piyasa tarafından üretilmezler. Koruyucu sağlık hizmetleri de bu özelliği taşır. Dolayısıyla toplumsal yönü olan koruyucu sağlık hizmetlerinin temel sunucusu, çoğunlukla devlettir. SAĞLIK VE SAĞLIK HİZMETLERİNİN DÜZEYİNİ BELİRLEYEN GÖSTERGELER Sağlık alanındaki talebin saptanması ve karşılanması, toplumun sağlık sorunlarının belirlenmesi, bunların çözümü, sağlık hizmetlerinin planlanması ve programlanması amacıyla geliştirilmiş çeşitli ölçütlere sağlık düzeyi göstergeleri denir. Göstergeler, belirli zamanlardaki sağlık durumunu yansıtırlar. Herkes için geçerli, objektif, hassas ve spesifiktir. Sağlık hizmetlerinin düzeyini belirleyen göstergeler; kişi başına düşen yıllık sağlık harcaması, ulusal bütçe içinde sağlık harcamalarının payı, toplam yatırımlar içinde sağlık ve sosyal refah yatırımlarının payı Öztürk e (2011) göre sağlık göstergelerinin genel olarak sınıflandırılması şöyledir: Sağlık politikası göstergesi Soysal ve ekonomik göstergeler Sağlık bakımı koşullarının göstergeleri Temel sağlık bakımı kapsamı Temel sağlık durumu göstergeleri Diğer sağlık durumu göstergeleri Sağlık düzeyi ölçümünde kullanılan epidemiyolojik göstergeler ise; Hastalık, Ölüm hızları, Doğurganlık, Diğer dolaylı ölçütler. Bu göstergelerden yararlanılarak elde edilen verilerin sağlayacağı yararlar aşağıda sıralanmıştır. Bu veriler: Toplumun sağlık sorunlarını ve düzeyinin belirlenmesini sağlar. Toplumların mevcut sağlık düzeyinin zaman içindeki değişiminin incelenmesi ve diğer toplumlar ile kıyaslanmasına imkân verir. Sağlık hizmetlerinde karar vericilerin, kararlarını somut verilere dayanarak vermesine katkıda bulunur. Sağlık hizmetlerinin kapsamı belirlenmesi ve etkinliğinin değerlendirilmesine katkı sağlar. Makro ve mikro düzeyde sağlık hizmetlerinin planlanmasında, gerekli veri desteğini sağlar. Sağlık hizmetlerinde kullanılan ölçütlerden elde edilen veriler toplumun sosyo-kültürel ve ekonomik gelişmişlik düzeyini yansıtır. Sağlık göstergesi, bir toplum içinde yaşayan insanların sağlık durumunu yansıtmak üzere, doğrudan ölçülebilen bir değişkendir
ÜNİTE 2 SAĞLIK HİZMETLERİNİN SINIFLANDIRILMASI VE İŞLEVLERİ SAĞLIK HİZMETLERİNİN SINIFLANDIRILMASI Koruyucu Sağlık Hizmetleri Koruyucu sağlık hizmetleri, halk sağlığı hizmetleri veya temel sağlık hizmetleri adı altında sunulan hizmetlerdir. Hastalıklar oluşmadan bu hastalıkların oluşmasını engellemek üzere toplumu ve bireyleri, bu hastalık etkenlerinden korumak amacıyla verilen hizmetlerdir. Koruyucu sağlık hizmetleri, tüm toplumu kuşatan bir fayda sağlaması nedeniyle devlet tarafından verilmesi gereken hizmetlerdir. Çünkü günümüzde sosyal devlet anlayışını benimseyen ülkeler, temel insan hakkı olan sağlık hizmetlerini yeterli düzeyde sunmanın yanı sıra toplum sağlığı için gerekli tedbirleri almakla yükümlüdürler. Koruyucu sağlık hizmetleri, aile hekimleri, ana çocuk sağlığı ve aile planlaması merkezleri ile verem savaş dispanserleri gibi birinci basamak sağlık kuruluşlarınca sunulmaktadır. Koruyucu sağlık hizmetleri kendi içinde iki bölümde incelenir. 1. Çevreye Yönelik Koruyucu Sağlık Hizmetleri: İnsan sağlığını olumsuz etkileyen biyolojik, fiziksel, kimyasal ve sosyal etkenlerin yok edilmesi veya bu unsurların olumsuz etkilerinin önlenmesi yoluyla çevreyi olumlu hale getirme çabalarının tümüdür. Çevreye yönelik koruyucu hizmetleri, sağlık sektöründen daha çok, diğer sektör ve meslek gruplarının çalışma alanındadır. 2. Kişiye Yönelik Koruyucu Sağlık Hizmetleri: Öncelikle kişileri sonucu itibarıyla de toplumu hastalık etkenlerine karşı korumayı ya da dirençli kılmayı, hastalandıklarında da, erken dönemde tanı koyarak, tedavinin sağlanması ve böylece mümkün olduğunca zararsız ya da en az zararla iyileşmelerini sağlamaya yönelik hizmetlerdir.bu grup hizmetler içeriği nedeniyle özellikle sağlık sektörü ve sağlık personeli tarafından yürütülen hizmetlerdir. Bu tür hizmetler, tedavi hizmetlerine göre daha kolay, etkili ve ekonomik olan hizmetlerdir. Tedavi Edici Hizmetler Tedavi edici hizmetler, sağlık durumu bozulan kişilerin, eski sağlık düzeylerine ulaşmalarını sağlamak üzere verilen sağlık hizmetleridir. Bu hizmetler, hastalık veya hastalık belirtilerinin ortaya çıkmasıyla birlikte hastalığın tanı-teşhis tedavi sürecini kapsayan hizmetlerdir.tedavi edici sağlık hizmetleri, koruyucu sağlık hizmetlerine göre çok daha fazla maliyet ve daha kapsamlı cihaz-donanım ve kalifiye personele sahip olmayı gerektiren hizmetlerdir. Tedavi edici hizmetler farklı şekillerde sınıflandırılmaktadır. Bunlardan biri de hizmet kapsamı ve hizmet yoğunluğu kriteri esas alınarak yapılan sınıflandırmadır. Bu sınıflamaya göre tedavi hizmetleri üç gruba ayrılmaktadır: Birinci basamak tedavi hizmetleri İkinci basamak tedavi hizmetleri Üçüncü basamak tedavi hizmetleri Birinci basamak tedavi hizmetleri Daha çok ayaktan tedavi hizmetlerini içeren yani hastaların evde ya da hastanede yatmadan tedavi aldıkları hizmet grubudurlar. Ülkemizde bu hizmetler, dispanserler, ana-çocuk sağlığı merkezleri, özel poliklinik ve muayenehaneler gibi yataksız tedavi kuruluşlarında ve koruyucu hizmetlerle birlikte verilir. İkinci basamak tedavi hizmetleri Hastanın, hastaneye yatırılarak hastalıklarının teşhis ve tedavilerinin yapıldığı yataklı tedavi kurumlarının sunduğu hizmetlerdir. Üçüncü basamak tedavi hizmetleri Sağlık hizmetleri sunumunun yanı sıra eğitim ve araştırma hizmetlerini de kapsayan hizmetlerdir. Bu hizmetler, çocuk hastalıkları ya da geriatri hastanesi gibi özel bir yaş grubuna, verem, onkoloji hastanesi gibi belirli bir hastalığa ya da jinekoloji ve doğum hastanesi gibi belirli bir cinsiyete hizmet verecek şekilde spesifik alanlara hitap ederler. Üniversite, eğitim hastaneleri ile özel dal hastaneleri bu kapsamda hizmet veren hastanelerdir. Bu tür hizmetlerin sunumunda basamak sistemi ve bu sistem içinde de sevk zinciri uygulanmaktadır.sevk zinciri, acil durumlar dışında hastanın ilk olarak birinci basamaktaki sağlık kuruluşuna başvurması, mevcut sağlık sorunun teşhis ya da tedavisinde bu kuruluşun imkânlarının yeterli olmadığı durumlarda ise bir üst basamaktaki sağlık kuruluşuna gitmelerinin sağlanmasıdır.
Hastaların öncelikle birinci basamak sağlık kuruluşlarına başvurmalarını ve yalnızca gerek görülenlerin ikinci ya da üçüncü basamağa gitmelerini sağlayacak olan sevk zincirinin amaçları: 1. Kişilerin zaman kaybına uğramadan, yerleşim yerlerine daha yakın olan birinci basamak kuruluşlarından yararlanmalarını sağlamak, 2. Mevcut sağlık sorunun teşhis ya da tedavisine en uygun kuruluşa yönlendirmek, 3. Hastanede hizmet alımını gerektirmeyen hastaları birinci basamağa yönlendirerek hastaneleri gereksiz hasta yükünden kurtarmak. Tedavi edici sağlık hizmetleri yatan hastaya hizmet verip vermemelerine göre iki grupta toplanır. Bunlar: Günü birlik tedavi hizmetleri Yataklı tedavi hizmetleridir Günü birlik tedavi hizmetleri: Ayaktan tedavi hizmetleri de denir. Yataklı tedavi hizmetleri: Yataklı tedavi kurumları işletme yönetmeliğine göre, yataklı tedavi kurumları hasta ve yaralıların, hastalıktan şüphe edenlerin ve sağlık durumlarını kontrol ettirmek isteyenlerin, ayaktan veya yatarak müşahede, muayene, teşhis, tedavi ve rehabilite edildikleri, aynı zamanda doğum yapılan kurumlar olarak tanımlanmaktadır. Yataklı sağlık kurumlarından biri olan hastaneler, gözlem, tanı, tedavi ve rehabilitasyon hizmetlerini içeren, hastaların değişen sürelerde tedavi edildikleri yataklı kuruluşlar olarak tanımlanmaktadır. Hizmet türlerine göre hastaneler Genel hastaneler Özel dal hastaneleri Eğitim hastaneleri Rehabilitasyon Merkezleri ve Servisleri Genel Hastane: Her türlü acil vaka ile yaş ve cinsiyet farkı gözetmeksizin, sahip olduğu mevcut uzmanlık dalları ile ilgili hastaların kabul edildiği ve ayaktan hasta muayene ve tedavilerinin yapıldığı yataklı kurumlardır. Özel Dal Hastanesi: Belirli bir yaş, cinsiyet grubu hastalar ya da belirli bir hastalığa tutulan, yahut bir organ veya organ grubu hastaların müşahade, muayene, teşhis ve tedavi edildikleri yataklı kurumlardır. Rehabilitasyon Merkezleri ve Servisleri: Organ, sinir, adale ve kemik sistemi hastalıkları ya da kaza ve yaralanmalar veya cerrahi tedaviler sonucu meydana gelen arıza ve sakatlıkların tıbbi rehabilitasyonunu uygulayan yataklı kurum veya servislerdir. Eğitim Hastaneleri: Eğitim-öğretim ve araştırma hizmetlerinin yapılmasının yanı sıra uzman ve ileri dal uzmanları yetiştiren genel, özel dal yataklı tedavi kurumları ile rehabilitasyon merkezleridir. Türkiye deki hastaneler mülkiyetlerine göre Sağlık Bakanlığı hastaneleri, tıp fakülteleri, yabancılara, azınlıklara, derneklere, bazı bakanlıklara ve özel kesime ait hastaneler vs. olarak sınıflandırılmaktadır. Rehabilitasyon Hizmetleri Hastalık, kaza ve ruhsal bozukluklar nedeniyle gelişen sakatlık veya güçsüzlük durumlarının sonucu olarak iş gücünü kaybeden, günlük hayata ve topluma uyumu bozulan kişilere yönelik verilen hizmetlerdir. 1. Tıbbi Rehabilitasyon Hizmetleri: Protez kullanımı ile eksik uzuvların işlevlerini sağlama, çeşitli fizik- tedavi yöntemleriyle organların işlevsel düzeylerini yeniden güçlendirilerek kişilerin günlük işlerini yapabilecek düzeye getirilmesine yönelik tıbbi hizmetlerdir. 2. Sosyal Rehabilitasyon Hizmetleri: Fiziki ve psikolojik yönden zarar görmüş kişilerin, başkalarına bağımlı olmadan hem günlük hayata hem de iş hayatına uyum sağlanması amacıyla eğitim, bilgilendirme, iş bulma vs. gibi hizmetleri kapsar. Tıbbi rehabilitasyon hizmetleri, spesifik özellikleri nedeniyle sağlık sektörünce yürütülürler. Sosyal rehabilitasyon hizmetleri ise, sosyal hizmet kurum ve personelince yürütülürler. Aslında rehabilitasyon hizmetlerinin amacı, kişinin eski üretkenliğine mümkün olduğunca yaklaştırmak ya da yeni durumuna alıştırarak üretken hâle getirmek, topluma uyumunu sağlamak ve günlük işlerini mümkün olduğunca başkalarına bağımlı olmadan yapabilmesini sağlamaktır. Sağlığın Teşviki ve Geliştirilmesi Hizmetleri Sağlığın teşviki ve geliştirilmesi; kişilerin kendi sağlıkları üzerindeki kontrollerini artırma ve sağlıklarını geliştirmeyi sağlayan bir süreçtir. Sağlığın geliştirilmesi, sağlıklı yaşam biçimine ulaşmayı amaçlayan, sosyal ve tıbbi müdahaleleri de içine alan bir disiplindir. Sağlığı geliştirme, iki eylemin birleşimi olarak tanımlanmaktadır. 1. Sağlık eğitimi 2. Sağlıklı yaşam koşullarını destekleyen çevresel eylemler
Sağlık eğitimi Bu eğitimler bireyler, gruplar ya da tüm toplumda değişikliler oluşturmayı hedeflerken aynı zamanda da sağlığı destekleyen gönüllü eylemleri kolaylaştıracak çeşitli öğrenme tecrübelerini teşvik eder. Sağlıklı yaşam koşullarını destekleyen çevresel eylemler Sağlığı destekleyen çevreler ile içinde bulunulan ortamın fiziksel ve sosyal yönleri anlaşılmaktadır. Yani çevre derken insanların yaşadıkları yer, içinde bulundukları yerel topluluk, evleri, çalıştıkları ve zaman geçirdikleri yerler anlaşılmaktadır. Çevresel eylemler, toplumdaki daha geniş nüfusları hedef alır. Sağlıklı yaşam koşullarını destekleyen çevresel eylemler, birey ya da grupların sağlığını iyileştirebilecek siyasi, ekonomik, sosyal, örgütsel, düzenleyici ve kanuni değişiklikleri kapsar. Sağlığı geliştirme, bireye odaklı tıbbi yaklaşımın yanı sıra, bireylerin ve toplumların sağlık düzeyini koruyan davranışsal yaklaşımların ve sağlıklı bir çevre içinde sağlıklı bir toplumun yaşamasını destekleyen sosyal-çevresel yaklaşımın bir arada olduğu bütüncül bir anlayıştır. SAĞLIK HİZMETLERİNİN İŞLEVLERİ Sağlık hizmetlerinin temel işlevlerini şöyle sıralayabiliriz: Hastalık etkenlerine karşı hem kişileri hem de toplumu korumak Kişilere teşhis- tedavi hizmetleri sunmak Eğitim hizmetleri vermek Araştırma- geliştirme faaliyetleri Sağlık ve sağlık hizmetleri konusunda toplum bilincini ve sağlık düzeyini geliştirmektir. Hastalık Etkenlerine Karşı Koruma Toplumda görülme ihtimali olan ya da salgınlara neden olacak bir hastalık etkenine karşı, aşılama programının yürütülmesi ya da hastane içinde bulaşın söz konusu olabileceği durumlar için önceden tedbirlerin alınması eldiven kullanımı, el yıkama ve bazı dezenfeksiyon ve sterilizasyon işlemlerinin uygulanması, koruyucu işlevlerden birkaçıdır. Kişilere Teşhis - Tedavi Hizmetleri Sunmak Tıbbi anlamda teşhis bir hastalığı tanıma ve tanımlama sürecidir. Hastalık belirlenme sürecindeki bulgular, hastanın tıbbi geçmişi ve hastalık belirtileri ışığında bir hekim tarafından değerlendirme yapılarak karara ya da sonuca ulaştırılır. Bu sonuç ya da karara teşhis denmektedir. Tedavi başka bir ifade ile sağaltım, sözlükte sağlığı bozulmuş olan bireyi sağlıklı duruma kavuşturma amacıyla yapılan tıbbi işlemler olarak tanımlanmaktadır. Teşhis ve tedavi hizmetleri sağlık hizmetlerinin en çok bilinen ve bireye uygulanan işlevidir. Eğitim Sağlık kuruluşlarında hasta ve yakınlarına, sağlık alanında görev alacak öğrencilere, hastane personeline ve topluma yönelik olarak değişik içerik, kapsam ve amaçlarda eğitim sunulmaktadır. Hastanın tedavi sürecine katılımı ile hastanın bu süreçte yapması ve yapmaması gerekenleri daha iyi benimsemesi ve uygulamada daha fazla çaba sarf etmesi sağlanır.hastanede verilen ikinci tür eğitim ise hekim, hemşire ve yardımcı sağlık personeli gibi sağlık profesyonellerine yönelik verilen klinik eğitimdir. Hekimler, hemşireler ve diğer sağlık profesyonellerinin yetişmesi için gereken eğitim alanları bir sağlık kuruluşunda gerçekleşir. Bütün bunların dışında başka bir eğitim hizmeti de sağlık ile ilgili konularda topluma yönelik olarak verilen eğitimlerdir. Bu eğitimler ile sağlık bilincinin geliştirilmesi, sağlık hizmetinin kamuoyuna duyurulması, sağlık kontrollerinin yaptırılması ve ihtiyaç hâlinde hastanelerin kullanımının teşvik edilmesi amaçlanır. Araştırma ve Geliştirme Faaliyetleri Sağlık kuruluşlarında araştırma ve geliştirme faaliyetleri iki grupta ele alınmalıdır. Tıbbi araştırma ve geliştirme faaliyetleri İdari araştırma ve geliştirme faaliyetleri Tıbbi araştırma ve geliştirme faaliyetleri Klinik alanda ve geçmişe dönük olarak yapılan araştırma faaliyetleri olmak üzere ikiye ayrılır. Klinik araştırma, hasta ve deney hayvanları üzerinde yapılan araştırma faaliyetleridir. Geçmişe dönük araştırma ise, hasta dosyaları üzerinden yapılan araştırma faaliyetleridir. İdari araştırma ve geliştirme faaliyetleri Sağlık kuruluşunun da bir işletme olduğu varsayımıyla yönetim ve işletme sorunları, verimlilik ve etkinliği artırma, istenen kalite ve hasta memnuniyetine ulaşma gibi idari hizmetlerin iyileştirilmesine yönelik faaliyetlerdir.
Sağlık Alanında Toplum Bilincini ve Sağlık Düzeyini Geliştirme Bu etkinliklerden bazılar: Sağlıklı kamu politikalarının inşa edilmesi Destekleyici ortamlar oluşturma Destekleyici topluluk eylemi ortaya koyma ve geliştirme Sağlık bilgileri, eğitim ve becerilerin geliştirilmesi Sağlığı geliştirmeye yönelik sağlık hizmetlerinin yönlendirilmesi Sağlığın teşviki ve geliştirilmesinin kanıtları ve değerlendirilmesi Sağlık hizmetlerinin sunduğu tüm işlevler, dolaylı yoldan toplumun sağlık bilinç ve seviyesini yükseltmektedir. Örneğin hasta ve yakınının, tedavi sürecine dâhil edilmesi, onların sağlık bilincini yükselttiği gibi tedaviye de olumlu katkılar sağlar. Günümüzde her basamaktaki sağlık kuruluşunun tedavi/rehabilitasyon hizmetleri yanı sıra koruyucu sağlık hizmeti de vermesi toplumun sağlık düzeyini geliştirmek için son derece önemlidir. Örneğin kanser şüphesi ile hastaneye başvuran hastalara yapılan tetkikler ile birlikte bu hastalıktan korunmak için birtakım eğitim programlarının verilmesi toplumun hastalıklar ile ilgili bilinç düzeyine önemli katkılar sağlayacaktır.
ÜNİTE 3 ÜLKEMİZDE SAĞLIK HİZMETLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ Türkiye de sağlık hizmetlerinin gelişim süreci, Cumhuriyet öncesi dönem(selçuklular ve Osmanlılar dönemi) ve Cumhuriyet dönemi olarak iki bölümde incelenecektir. Selçuklularda, günün koşullarına göre oldukça gelişmiş bir sağlık sistemi uygulaması mevcuttu. Sağlık hizmetleri vakıflar aracılığı ile sunulmuş olup, Osmanlılar da ilk dönemlerinde bu uygulamaya bağlı kalmışlardır. CUMHURİYET ÖNCESİ DÖNEM Bulunduğumuz coğrafya için Anadolu Selçuklular Devleti nden itibaren giderek güçlenen bir sağlık sistemi mevcuttur. Hekimlik eğitimi usta çırak ilişkisi ile olmakta, sağlık kurumu olarak ise vakıflar eli ile yürütülen darüşşifalar bulunmaktadır. Devletin sağlık sisteminde tüm hekimlerin ve darüşşifaların bağlı bulunduğu, başhekim olarak adlandırılan ve hükümet başında bulunan büyükler arasında sayılan bir görevli vardır. Selçuklularda İlk oluşturulan sağlık kuruluşu, 1206 yılında Kayseri'deki Gevher Nesibe Sultan Hastanesi ve Sağlık Medresesidir. Aynı dönemde, Divriği, Kastamonu, Aksaray, Mardin, Konya, Erzincan, Akşehir, Amasya, Çankırı ve Erzurum'da da şifahaneler oluşturulmuştur. Osmanlıların sağlık sistemine bakıldığı zaman öncelikle Fatih döneminde(1432-1481) kurulan hekimbaşılık kurumu karşımıza çıkmaktadır. Padişahın birinci hekimi, saray hekimlerinin başı ve sarayın Birun erkânından olan hekimbaşı aynı zamanda ülkedeki sağlık sisteminin de başındaki görevlidir. Osmanlıda 380 yıl boyunca Hekimbaşılık sürmüş ve 46 hekimbaşı görev yapmış olup 1849'da kaldırılarak, sağlık işleri için Mekteb-i Tıbbiye Nezareti(Tıp Okulu Bakanlığı) kurulmuştur. Darüşşifalar ise Osmanlının son dönemine kadar korunmuştur. Tanzimat tan sonra açılan ilk resmi hastane, Bezm-i Alem Gureba-i Müslimin hastanesidir (1843). II. Abdülhamid dönemindeki Hamidiye hastaneleri de sağlık hizmetine önemli katkılarda bulunmuşlardır. Osmanlı imparatorluk nüfusunun 54 milyon, yüzölçümünün ise 6 milyon kilometrenin üzerinde olduğu 1909 yılında ülkede sadece 2658 hekim(1883'ü Osmanlı uyruğunda, 773'ü yabancı ve 20,000 kişiye bir hekim) bulunmaktaydı. Osmanlıda ilk belediye, 1854 te merkezi hükümete bağlı olarak kurulmuş olup daha sonra bunlar sağlık konularında da görev üstlenmişlerdir. Ardından 1861 de Belediye Tabipliği Tüzüğü ile Belediye Sağlık Örgütü de kurulmuştur. Belediye sağlık personelinin atama ve benzeri işleri ile uğraşmak, yurt dışında eğitim alan doktorlara Osmanlıda hekimlik yapma izni vermek ve eczane ruhsatı vermek gibi işlerle uğraşmak üzere 1869 da Cemiyeti Tıbbiye-i Mülkiye kurulmuştur. Bu örgüt günümüzdeki Sağlık Bakanlığı nın ilk nüvesi olarak ta kabul edilmektedir. Osmanlı da Batılı anlamdaki ilk modern tıp okulu, II. Mahmut Döneminde, 1827 yılında Tıphane-i Amire adıyla açılmıştır. Bunun hemen ardından Cerrahhane kurulmuş, 1831 yılında bu iki okul yeniden düzenlenmiştir. Daha sonra tıp ve cerrah okulları, Avrupa daki gelişmelere paralel olarak birleştirilmiştir. Fransızca olan bu okulların eğitim dilleri 1866 yılında Osmanlıcaya dönüştürülmüştür. Yine II. Mahmut Dönemi nde sağlık teşkilatı askerî ve sivil yapılar olarak ayrılmış ve sivil teşkilatın başına Sıhhiye Nazırı getirilmiştir. Ardından hekimlik uygulamaları nizamnamesinin çıkarıldığı, 1871 yılında ise taşraya ve kırsal kesime devlet tarafından ilk hekimlerin gönderildiği ve Memleket Tabiplikleri nin kurulduğu görülmektedir. Bu uygulama, sağlık hizmetlerinin devlet eliyle ülke geneline yayılmasının da başlangıcıdır. Bu yapı 1914 yılında Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi Dâhiliye Vekâleti ne bağlı bir Genel Müdürlük e dönüşmüştür ve Osmanlı Devleti nin sonuna kadar ülkede sağlık yapılanma organizasyonunu üstlenmiştir. Kurtuluş Savaşı yıllarında yaşanan tüm olumsuz koşullara rağmen, ülkenin tamamını kapsayacak diğer kurumlardan bağımsız, bir sağlık teşkilatının gerekliliği düşünülmüş ve ilk Türkiye Büyük Millet Meclisi(TBMM) İcra Vekilleri Heyeti içinde sağlık ve sosyal yardımdan sorumlu bir bakanlığın kurulmasına karar verilmiştir. İstanbul dakinden ayrı olarak Ankara da TBMM tarafından 3 Mayıs 1920 tarihinde o zamanki adı Sıhhat ve İçtima-i Muavenat Vekâleti olan Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı kurulmuş olup ilk sağlık bakanı Dr. Adnan Adıvar dır. Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü daha sonra kapsam dışına çıkartılmış, bakanlığın adı da 1988 tarihinde Sağlık Bakanlığı olarak değiştirilmiştir. Cumhuriyet Dönemi 1923-1937 Dönemi Sağlıklı bireylerde aşılama, çevre temizliği, sağlık eğitimi gibi konulara öncelik verilmiş bunların yanı sıra tedavi edici ve rehabilite edici hizmetlerde de zamanla önemli mesafeler alınmıştır. Cumhuriyet in ilk Sıhhiye Vekili Doktor Refik Saydam dır. Doktor Refik Saydam, bakanlık açısından istikrarlı bir dönem olan, 14 yıllık Sıhhiye Vekâleti döneminde öncelikle halkın sağlığının korunması (hıfzıssıhha), ülke nüfusunun artırılması ve ülkenin sağlık sisteminin modernleşmesi konularında önemli çalışmalarda bulunmuştur. Refik Saydam koruyucu/önleyici hizmetlere öncelik verilmesini sağlamış, tedavi edici hizmetler ise yerel yönetimlere devredilmeye çalışılmıştır. Saydam döneminde Ankara, İstanbul, Sivas, Erzurum ve Diyarbakır da Numune Hastaneleri açmıştır.
Saydam döneminde, sağlık hizmetlerinin örgütlenmesinde, yetkileri ve hizmet olanakları oldukça genişletilmiş hükûmet tabiplikleri birimleri oluşturulmuştur. Sağlık Bakanlığı nı illerde vali temsil eder, ancak, il sağlık müdürü vali adına sağlık hizmetlerinin organizasyonunu yürütür. İlçelerde ise sağlık hizmetlerinin sorumlusu, kaymakam olup adına işleri yürüten ise hükûmet tabibidir. Hükûmet tabipliklerine, ilçelerde bulaşıcı hastalıklarla savaş, adli hekimlik, fakir hastaların teşhis ve tedavisi ile genel idari işler verilmiştir. Bunlar özel muayenehane açabiliyor ve o bölgede eczane yoksa ilaç da satabiliyorlardı. 1937 1960 Dönemi Refik Saydam döneminden sonra 1960 yılına kadar görev yapan bakanların tamamı onun ortaya koymuş olduğu uygulamaları sürdürmek ve geliştirmek üzerine yoğunlaşabilmişlerdir. Bakanlık için bir geçiş süreci sayılabilecek bu dönemde iki dönem Sağlık Bakanlığı görevinde bulunan Doktor Behçet Uz, çağın gereklerine uygun olan ve içinde bir Sağlık Bankası fikri de bulunan iki adet sağlık planı (Birinci 10 Yıllık Sağlık Planı)hazırlamışsa da bu planları her hali ile uygulama fırsatı bulamamıştır. Behçet Uz döneminde, sağlık hizmetlerinde bazı temel değişiklikler olmuştur: 1. Sıtma, tifüs ve çiçek salgınları yaşanmış ve 1945 yılında Olağanüstü Sıtma Savaş Kanunu çıkartılmıştır. 2. Türkiye de verem hastalığı ile mücadele, 1949 yılına kadar Verem Savaş Dernekleri tarafından yürütülmekte iken, 1960 yılında Verem Savaş Genel Müdürlüğü kurularak bu hizmet bütünüyle Sağlık Bakanlığı na geçmiştir. 3. Sosyal Sigortalar Kurumu(SSK), 1945 yılında kurulmuştur. 4.1952 yılında "Ana ve Çocuk Sağlığı Örgütü" kurulmuş, Ana ve Çocuk Sağlığı (AÇS) merkezleri, şubeleri ve istasyonları açılmıştır. 5. 1947-1948 yıllarında Sağlık Bakanlığı yapan Dr. Behçet Uz, bir sağlık planı hazırlatmıştır. Buna göre, her 20.000 nüfus (ya da 40 köy) için 10 hasta yatak kapasiteli, iki hekim, 11 hekim dışı sağlık personelinin görev yaptığı, koruyucu ve tedavi edici hizmetlerin entegre edilebileceği bir sağlık merkezi kurulması öngörülmüştür. 6. 1950 1960 yılları arasında, Bakanlık il ve bazı ilçelerde devlet hastaneleri açmaya başlamış, belediye hastanelerinin de zaman içinde Sağlık Bakanlığı na devredilmesi planlanmıştır. 1960-1980 yıllarında sağlık politikaları Ülkemizde, 1960 yılından itibaren sosyal devlet anlayışı benimsenmiştir. Sosyal devletin en önemli ayaklarından biri de halka etkin ve ücretsiz sağlık hizmeti sunumudur. Bu dönemde, nüfus azaltıcı planlamalar yanı sıra, dar bölgede çok yönlü hizmet anlayışına geçilmiş oldu. 1978 de Tam Süre Çalışma Esaslarına Dair Kanun ile tam gün çalışma uygulaması başlamış, 1980 de bu kanun yürürlükten kaldırılmıştır. Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesinin gerekçeleri: Sağlık hizmetlerinin birincil amacı, insanları hastalıklardan korumak ve gerektiğinde tedavi etmektir. İnsanlar hastalıklar sonucu sakat/sorunlu kalabilir, hatta yaşamlarını yitirebilirler. O zaman, sağlık hizmetlerinin ikincil ve üçüncül amaçlarından söz edilebilir. Bu da hastalananların ileri tedavileri ve sakat kalanların rehabilitasyonudur. Hekim ve diğer sağlık personelinin görevi sadece tedavi edici değil aynı zamanda koruyucu ve rehabilite edici hizmetler de sunmaktır. Kent merkezlerinde yoğunlaşan hastaneler, aşırı hasta müracaatlarına yanıt veremez duruma gelmişler, muayene ve tahlil/röntgen randevu uygulamalarına başlanmıştır. Koruyucu/önleyici hizmetler yerine getirilmediği için, hastalıkların kontrolünde güçlükler oluşmuştur. Sağlık hizmetleri çok pahalıya mal olmuş, kırsal yerlerdeki halk, sağlık hizmetlerinden yeterince yararlanamaz hâle gelmişlerdir. 1961 yılında çıkartılan 224 sayılı Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi hakkındaki Kanun, bu durumu düzeltmeyi ve sağlık hizmetlerini yeniden örgütlemeyi amaçlayan ilkelere sahiptir. Bu ilkeler, 1978 yılında Almatı'da toplanan Temel Sağlık Hizmetleri Konferansı na katılan ülkeler tarafından da benimsenmiştir. Sağlık hizmetlerinin sosyalleştirilmesi yasası 1961 yılında kabul edilmiş, 1963 de Muş ilinde pilot uygulama başlatılmış, 1 Ocak 1984 tarihi itibari ile de bütün Türkiye'de uygulamaya konulmuştur. Bu kanunda yer alan bazı ilkeler şunlardır: 1. Eşit ve sürekli hizmet: Yaşamın sürdüğü en uç noktadaki köylere kadar ulaşabilecek bir sağlık hizmet ağı kurulması öngörülmüştür. 2. Entegre hizmet: Sosyalleştirilmiş sağlık hizmetleri ile dar bölgede çok yönlü hizmet prensibi getirilmiştir. Koruyucu ve tedavi edici bütün hizmetler aynı birim tarafından(sağlık ocağı) verilir. Bu tür hizmete entegre(birleştirilmiş) hizmet denir. 3. Kademeli hizmet: Hastaların, önce birinci basamak sağlık hizmeti veren kuruluşlarına(örneğin; sağlık ocağı) başvurmaları ve buralarda ayaktan tanı ve tedavi edilemeyenlerin ikinci basamak olan hastanelere sevk edilmeleri gerekir 4. Katılımlı hizmet: Halkın sağlık hizmetlerini benimsemesi ve sahip çıkması için her sağlık ocağında kurulması gereken sağlık ocağı sağlık kurulu nun toplumun sağlık eğitimine ve hizmet alımına aracılık etmesi istenmiştir.
5. Nüfusa göre hizmet: Sosyalleştirilmiş sağlık hizmetleri nüfus kriterine göre örgütlenmiştir. Her 5-10.000 kişi için bir sağlık ocağı, bölgedeki köylerde ya da mahallelerde ise yaklaşık her 2.500 kişi için bir sağlık evi kurulması planlanmıştır. 6. Ekip hizmeti: Sağlık hizmetlerinin bir ekip tarafından yürütülmesi zorunluluğu vardır. Ekip, denince bilgi, beceri, yetki ve sorumluluk açısından bir diğerini tamamlayan, aynı amaç için bir arada çalışan değişik meslek mensupları olarak söylenebilir. O dönem için üç tip sağlık ocağı gerçekleştirilmiştir: Köy tipi, ilçe tipi ve il tipi Sağlık ocaklarının planlanan başlıca görevleri: Ana ve çocuk sağlığı, Aile planlaması, sıtma, verem, firengi, lepra, trahom ile savaşı, Çevre sağlığı hizmetleri, halk için sağlık eğitimi, aşılama, poliklinik hizmetleri, evde hasta bakımı, ilk ve acil yardım, laboratuvar işleri (preparat, serum ve öteki materyalin gönderilmesi), ücretsiz ilaçların dağıtımı Sosyalizasyon Yasası na göre, sağlık örgütlenmesinin en uç birimi sağlık evleri olup sağlık ocaklarına bağlı hizmet etmeleri öngörülmüştür. Sağlık evinde en az bir ebe görev yapar. Sosyalizasyon yasası ile 1960 lardan itibaren planlı döneme geçilmiş, beşer yıllık kalkınma planlarında ülkenin mevcut sağlık sorunları değerlendirilmiş, sağlık politikaları belirlenmiştir. 1980-2002 Yılları arası sağlık politikaları 1980 li yıllardan itibaren ülkede sağlık sistemlerini de etkileyen daha liberal politikalara kayılmıştır. Yeni anayasa ile(1982 Anayasası) sağlık hizmetlerinde devletin, icracı olmadan çok düzenleyici ve denetleyici bir pozisyon alması kararlaştırılmıştır. Böylece sağlık hizmetlerinde devletin daha geri plana çekilmesi ve özel sektörün teşvik edilmesi planlanmıştır. 1990 lardan itibaren gündeme gelen diğer bir konu da sağlık hizmetlerinin sosyalleştirilmesi uygulamasına alternatif bir uygulama olan Aile hekimliği sistemidir. Bu dönemde yürütülen Sağlık Reformu çalışmalarının ana bileşenleri şunlardır: 1. Genel Sağlık Sigortasına geçilmesi, 2. Birinci basamak sağlık hizmetlerinin aile hekimliği içinde çözümlenmesi, 3. Hastanelerin özerk hâle dönüşmesi, 4. Sağlık Bakanlığı nın planlayıcı-denetleyici işlev kazanması Sağlık Bakanlığı tarafından 2001 yılında yayınlanan Sağlık Hizmetlerinin Yürütülmesi Hakkında Yönerge de sağlık ocaklarında çalışan bütün personelin görevleri açıkça belirtilmiştir. Bunlardan hekimlerin görevleri aşağıda sıralanmıştır: 1. Aile planlaması hizmetleri, 2. Evlilik öncesi ve evlilikte danışmanlık hizmetleri, 3. 15-49 yaş grubu kadınlarda sağlık sorunları, 4. Doğum öncesi, sonu izlem ve bakım, 5. Yeni doğan, bebeklik ve 1-6 yaş dönemi çocukların bakımı, 6. Beslenme bozukluğu hastalıkları, 7. Okul sağlığı hizmetleri, 8. Çevre sağlığı hizmetleri, 9. Bulaşıcı hastalıklar, ishal ve paraziter hastalıklarla mücadele, 10.Bağışıklama hizmetleri, 11.Poliklinik, laboratuvar hizmetleri ve gerektiğinde sevk, 12.İlk yardım ve acil müdahale hizmetleri, küçük cerrahi müdahale, enjeksiyon ve pansuman hizmetleri, 13.Kronik hastalıklarla mücadele, 14.Ruh hastalığı ve geriatri hizmetler, 15.Kötü alışkanlıklarla mücadele, 16.Adli tabiplik ve bilirkişilik hizmetleridir. Sağlık ocağı hizmetlerinin en temel ilkesi nüfusa göre örgütlenme dir. 2003 Sonrası Dönem; Sağlıkta Dönüşüm Programı 3 Kasım 2002 seçimlerinden sonra iktidara gelen hükümetler döneminde, sağlık hizmetlerinin yeniden yapılandırılması acil eylem planı çerçevesinde Herkese Sağlık adı altında birtakım hedefler ortaya konulmuştur. Acil eylem planının belirlenmesinden hemen sonra ise 2003 yılında Sağlıkta Dönüşüm Programı (SDP) hazırlanarak uygulamaya geçilmiştir. Sağlıkta Dönüşüm Programı SDP, sağlık hizmetlerinin etkili, verimli ve hakkaniyete uygun bir şekilde organize edilmesi, finansmanının sağlanması ve sunulmasını hedeflemiştir.
Sağlıkta Dönüşüm Programının Temel İlkeleri 1. İnsan merkezlilik: Sağlığın aile ortamında üretildiği gerçeğinden hareketle birey aile sağlığı kavramı çerçevesinde ele alınmaktadır. 2. Sürdürülebilirlik: Ülkemiz koşulları ve kaynakları ile uyumlu olması ve kendini besleyerek bir devamlılık arz etmesi ilkesidir. 3. Sürekli kalite gelişimi: Hep daha iyiyi aramayı, sistemin hatalarından öğrenmeyi sağlayacak bir geri bildirim mekanizması oluşturulmasıdır. 4. Katılımcılık: İlgili tüm tarafların görüş ve önerilerinin alınması, yapıcı bir tartışma ortamının sağlanmasıdır. 5. Uzlaşmacılık: Sektörün farklı bölümleri arasında karşılıklı çıkarları gözeterek ortak noktalarda buluşma arayışlarıdır. 6. Gönüllülük: Sistem içerisinde yer alacak bütün birimlerin belirlenen amaçlara yönelik davranmalarını sağlama yöntemidir. 7. Güçler ayrılığı: Sağlık hizmetlerinin finansmanını sağlayan, planlamasını yapan, denetimi üstlenen ve hizmeti üreten güçlerin birbirinden ayrılması ilkesidir. 8. Desantralizasyon: Değişip gelişen koşullara ve çağdaş anlayışa uygun olarak yerinden yönetimin hayata geçirilmesi hedeflenmektedir. 9. Hizmette rekabet: Farklı hizmet sunucuları (özel sektör) ile sürekli kalite gelişimi ve maliyet azalmasına yönelik bir teşvik ortamı oluşacaktır. Sağlıkta Dönüşüm Programı nın Bileşenleri 1. Planlayıcı ve denetleyici bir Sağlık Bakanlığı: Sağlık Bakanlığı sağlık hizmetlerinin planlaması ve sunumu sırasında koruyucu hizmetlere öncelik verecek, birinci basamak sağlık hizmetleri güçlendirilecektir. 2. Herkesi tek çatı altında toplayan Genel Sağlık Sigortası: Sosyal Sigortalar Kurumu, BAG-KUR ve Emekli Sandığı nın standart birliği sağlayamamış olması, farklı düzey ve yollarla hizmet üretmesi veya satın alması sonucu oluşan tablo olumsuzluğu nedeni ile sistemler birleştirilmiştir. 3. Yaygın, erişimi kolay ve güler yüzlü sağlık hizmet sistemi: Ülkenin sosyoekonomik ve coğrafi yapısı dikkate alınarak, çağdaş normlara uygun sağlık hizmeti sunma hedeflenmiştir. 4. Güçlendirilmiş Temel Sağlık Hizmetleri ve Aile Hekimliği: : Temel sağlık hizmetlerinin kurumsal konumu, diğer sağlık hizmetleri düzeylerinin üzerinde yetki ve kontrol sahibi olacak şekilde yapılandırılmıştır. 5. Etkili, kademeli sevk zinciri: Etkin bir sevk zincirinin kurulabilmesinin ön şartı, hastanın kendi seçtiği ve güvendiği bir hekimden birinci basamak hizmeti almasıdır. Hasta memnuniyetini de esas alan bir "aile hekimliği uygulaması" sistemin esasını oluşturmaktadır. 6. İdari ve mali özerkliğe sahip sağlık işletmeleri: Hastanelerin tümü, sigorta kurumu ile sözleşme yapmak ve sevk zinciri esaslarına uymak kaydı ile tüm yurttaşlara hizmet verebileceklerdir. 7. Bilgi ve becerili, yüksek motivasyonlu sağlık çalışanı: Sağlıkta dönüşüm programının başarısı, büyük ölçüde uygun nitelikli ve gerekli insan kaynakları varlığına bağlı olacaktır. Sağlık sektörü çalışanı ve yöneticilerinin, Avrupa Birliği'ne uyum süreci de dikkate alınarak görev yetki ve sorumluluklarının tanımlanması sağlanmıştır. Bu uygulamalardan birisi de sözleşmeli personel çalıştırılmasıdır. 8. Sistemi destekleyecek eğitim ve bilim kurumları: Ülkemizde sektörel analizleri yapabilecek, araştırmalar planlayacak, hükümetlere danışmanlık yapacak ve sektörün ihtiyaç duyduğu insan gücüne mezuniyet sonrası eğitimler verecek bir kuruma ihtiyaç vardır. Tıp eğitimi, tıpta uzmanlık sınavına hazırlık eğitimi olmaktan çıkarılıp, hekimleri Sağlıkta Dönüşüm Programı doğrultusunda hizmet vermeye yönlendirecek bilgi ve birikimle donatmayı hedeflemelidir. 9. Nitelikli ve etkili sağlık hizmetleri için kalite ve akreditasyon: Kurulacak olan "Ulusal Kalite ve Akreditasyon Kurumu", ruhsatlandırma, sertifikasyon ve akreditasyon konularını düzenleyecektir. 10.Akılcı ilaç ve malzeme yönetiminde kurumsal yapılanma: İlaç, malzeme ve tıbbi cihazların standardizasyonu, ruhsatlandırması Ulusal ilaç kurumu; Tıbbi cihaz kurumu; Karar sürecinde etkili bilgiye erişim; Sağlık Bakanlığı nın idari ve fonksiyonel açıdan yeniden yapılandırılması, tüm vatandaşların genel sağlık sigortası kapsamı altına alınması (Genel Sağlık Sigortası), sağlık kuruluşlarının tek çatı altında toplanması, hastanelerin idari ve mali açıdan özerk bir yapıya kavuşturulması, Aile hekimliği uygulamasına geçilmesi gerçekleşmiştir. Sağlıkta Dönüşüm Programı Bileşenleri Anne ve çocuk sağlığına özel önem verilmesi, Koruyucu hekimliğin yaygınlaştırılması, Özel sektörün sağlık alanına yatırım yapmasının özendirilmesi, Tüm kamu kuruluşlarında alt kademelere yetki devri, Kalkınmada öncelikli bölgelerde yaşanan sağlık personeli eksikliğinin giderilmesi, Sağlık alanında e-dönüşüm projesinin hayata geçirilmesi.
Sonuçta Vekâlet in kuruluşundan itibaren 55 adet Bakanın görev yaptığı göz önüne alındığında bir bakanın ortalama görev süresi yaklaşık 1,6 yıl olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak yukarıda da bahsedildiği üzere Bakanlık bünyesinde ve sağlık politikalarında köklü yenilikler ve değişiklikler Refik Saydam ın 14 yıllık Bakanlık dönemi ve Nusret Fişek in 6 yıllık Müsteşarlık dönemlerinde, yani istikrarlı dönemlerde gerçekleşebilmiştir. Bahsedilen dönemlere benzer bir durumu, 10 yıldan fazla süredir Sağlık Bakanlığı görevinde bulunan Recep Akdağ döneminde de görmek mümkündür. Sonuç olarak bu kurum 1920 den bugünlere, Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti nden Sağlık Bakanlığı na, devlet bütçesine oranla yüzde 5 i geçemeyen bütçesi ile her dönemde çağa ayak uydurmaya çalışarak ve büyüyerek gelmiş ve bugün 700 bine yaklaşan sağlık, yardımcı sağlık, idari ve teknik personeli ve ülkenin tamamına yayılmış durumda olan sağlık kurum ve kuruluşları ile Türkiye için sağlık hizmetlerini vermeye, bu hizmetleri düzenlemeye, koordine etmeye ve denetlemeye devam etmektedir.
ÜNİTE 4 YENİ DÖNEMDE ÜLKEMİZDE SAĞLIK HİZMETLERİNİN ÖRGÜTLENMESİ Türkiye de de sağlık sistemine ilişkin köklü reform ihtiyacı, beşer yıllık kalkınma planlarında yerini almış, 2000 li yılların başında değişim zorunluluk olarak algılanmış, 2003 yılında hazırlanan Sağlıkta Dönüşüm Programı ile tüm sağlık sistemini kapsayan sekiz başlık ile mevcut problemlere ilişkin çözümleri içeren bir çerçeveye kavuşmuştur. Sağlıkta Dönüşüm Programı nın temel hedefleri; 1. Planlayıcı ve denetleyici Sağlık Bakanlığı, 2. Herkesi tek çatı altında toplayan Genel Sağlık Sigortası (GSS), 3. Yaygın, erişimi kolay ve güler yüzlü sağlık hizmet sistemi, a) Güçlendirilmiş temel sağlık hizmetleri ve Aile Hekimliği, b) Etkili, kademeli sevk zinciri, c) İdari ve mali özerkliğe sahip sağlık işletmeleri, 4. Bilgi ile donanmış, yüksek motivasyonla çalışan insan gücü, 5. Sistemi destekleyecek eğitim ve bilim kurumları, 6. Nitelikli ve etkili sağlık hizmetleri için kalite ve akreditasyon, 7. Akılcı ilaç ve malzeme yönetiminde kurumsal yapılanma, 8. Karar sürecinde etkili bilgiye erişim: Sağlık Bilgi Sistemi. Sağlıkta Dönüşüm Programı na, 2007 yılında 3 yeni başlık daha ilave edilerek programın kalıcı ve evrensel bir hâl alması istenmiştir. Bunlar: 1. Daha iyi bir gelecek için sağlığın geliştirilmesi ve sağlıklı hayat programları, 2. Tarafların harekete geçirilmesi ve sektörler arası iş birliği için çok yönlü sağlık sorumluluğu, 3. Uluslararası alanda ülkenin gücünü artıracak sınır ötesi sağlık hizmetleri. Yeni Dönemde Sağlık Bakanlığı nın Görev, Yetki ve Sorumlulukları Bakanlığın görevi; herkesin bedenî, zihnî ve sosyal bakımdan tam bir iyilik hâli içinde hayatını sürdürmesini sağlamaktır. Bakanlık Teşkilatı Bakanlık Merkez Teşkilatı Sağlık Bakanlığı Teşkilat Şeması Bakan yardımcısı--------- Bakan -----------Özel Kalem ---Bakanlık Müşavirleri(30) I Müsteşar ve 5 Yardımcısı 1-Bağlı Kuruluşlar 2-Sağlık Politakaları Kurulu 3-Hizmet Birimleri Sağlık Bakanı (Teşkilatının en üst amiri) Müsteşar ve Müsteşar Yardımcıları: Bakan adına mevzuat hükümlerine, amaç ve politikaları ile stratejik plana uygun olarak düzenleme yapar ve uygulamalar yürütürler. Sağlık Politikaları Kurulu; Bakanlığın sağlık sistemi yönetimi ve politika belirleme ile ilgili temel görevlerini yerine getiren kuruludur. Hizmet birimleri a) Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü b) Acil Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü c) Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü d) Sağlık Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü e) Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü f) Sağlık Yatırımları Genel Müdürlüğü g) Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü h) Hukuk Müşavirliği i) Denetim Hizmetleri Başkanlığı j) Strateji Geliştirme Başkanlığı k) Yönetim Hizmetleri Genel Müdürlüğü l) Özel Kalem Müdürlüğü
Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü nün görevleri a) Her türlü koruyucu, teşhis, tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerini planlamak, standartları belirlemek ve hizmet sunucuları sınıflandırmak b) Organ ve doku nakli, kan ve kan ürünleri, diyaliz, üremeye yardımcı tedavi, evde sağlık, yanık, yoğun bakım gibi özellikli planlama gerektiren sağlık hizmetlerini planlamak, hizmetleri sunan kurumlar arasında koordinasyonu sağlamak c) Kamu veya özel kişilere ait sağlık kurum ve kuruluşlarına izin vermek ve ruhsatlandırmak, sağlık hizmetlerinin ücret tarifelerini belirlemek d) Hasta hakları ile hasta ve çalışan güvenliğine yönelik düzenleme yapmak e) Sağlık kurum ve kuruluşlarının mevzuata uyumunu denetlemek f) Geleneksel, tamamlayıcı ve alternatif tıp uygulamaları ile ilgili düzenleme ve denetlemeler yapmak g) İlaç, tıbbi cihaz ve ürünler dışında kalan alanlarda yapılacak klinik araştırmaları denetlemek h) Sağlık hizmetlerinde kalite ve akreditasyon kuralları belirlemek ve uygulamasını sağlamak i) Sağlık turizmi uygulamalarının geliştirilmesine yönelik düzenlemeler yapmak j) Kişisel verilerin korunmasına yönelik düzenleme yapmak k) Tıpta uzmanlık eğitimi ile ilgili işlemleri yürütmek l) Sağlıkta insan gücü planlaması yapmak ve istihdamın bu plan çerçevesinde yürütülmesini denetlemek. m) Sağlık meslek mensuplarının uyum, hizmet içi eğitim, sertifikalı eğitim, görevde yükselme ve unvan değişikliği eğitimlerini izlemek ve denetimini sağlamak, kura ile ataması yapılan sağlık personelinin planlama ve yerleştirme işlemlerini yapmak. Acil Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü nün görevleri ise şunlardır: a) Afetlerde ve acil durumlarda ülke genelinde sağlık hizmetlerini planlamak ve yürütmek b) Hastane öncesi acil sağlık hizmetlerine ait birimleri kurmak ve işletmek, hasta nakil ve sevk koordinasyonunu sağlamak c) Afet ve acil durumlardaki tıbbi kurtarma ve acil sağlık hizmetlerinde iş birliği ve koordinasyonu sağlamak d) ihtiyaç duyulacak haberleşme, ilaç, tıbbi ve teknik malzemelere yönelik planlama, tedarik, dağıtım ve depolama faaliyetlerini yürütmek e) Toplumun ilkyardım bilgi ve becerisinin geliştirilmesi için eğitim faaliyetlerini planlamak ve yürütmek f) Görev ve sorumluluk alanı ile ilgili eğitim programı hazırlamak ve uygulamak, tatbikat organizasyonları yapmak, ulusal ve uluslararası tatbikatlara katılma Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü nün görevleri: a) Toplumun ve bireyin sağlığı ile ilgili bilgi, farkındalık ve kontrol yeteneklerini artırmak ve karar süreçlerine katılımlarını sağlamak b) Sağlığı doğrudan ve dolaylı olarak etkileyen faktörlerin ve sosyal belirleyicilerin iyileştirilmesini sağlamak c) Sağlığın teşviki ve geliştirilmesine yönelik bilimsel çalışmalar yapmak veya yaptırmak, toplumu bilgilendirmek d) Halk sağlığının korunması ve geliştirilmesi, hastalık risklerinin azaltılması, önlenmesi ve teşhis, tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerinin daha verimli kullanılabilmesi için programlar hazırlamak/hazırlatmak Sağlık Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü nün görevleri: a) Sağlıktaki bilişim sistemleri ve iletişim teknolojileri ile ilgili ülke çapında politika ve stratejiler belirlemek b) Kişisel sağlık verileri ile sağlık durumu ve hizmetlerine ilişkin bilgi akışını içeren sistemleri ve projelerini yapmak Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü nün görevleri şunlardır: a) Sağlık politikalarının belirlenmesi, izlenmesi, değerlendirilmesi, ülkenin sağlık düzeyinin yükseltilmesi ve sağlık hizmetlerinin geliştirilmesine yönelik ihtiyaç duyulan alanlarda araştırmalar yapmak veya yaptırmak b) Yurtiçinde ve yurtdışında üretilen sağlık istatistiklerinin derlenmesi, veri kalitesinin değerlendirilmesi, yayımlanması, ulusal ve uluslararası kurumlarla paylaşılmasını sağlamak c) Personelin mesleki eğitimi ve gelişimi için eğitim materyallerini hazırlamak. d) İlgili yayınlarını takip etmek, gerekli görülenleri tercüme ettirerek yayımlamak e) Koruyucu, rehabilite edici hizmetler, teşhis ve tedavi metotlarının etkililiği, verimliliği konularında kanıta dayalı tıp uygulamaları ve klinik rehberler geliştirilmesini sağlamak. Sağlık Yatırımları Genel Müdürlüğü nün görevleri: a) Binalar için belirlenen ihtiyaç programlarına uygun olarak mühendislik hizmetlerini yürütmek, projelerini hazırlamak veya hazırlatmak b) İhtiyaç duyulan ve ileri teknoloji gerektiren tıbbi cihaz, ürün ve hizmetlerin üretimine, teknolojilerinin geliştirilmesini ve yurtdışından transferini sağlamak
Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü nün görevleri şunlardır: a) Sağlık alanında yabancı ülkelerle ve uluslararası kuruluşlarla ilişkileri yürütmek, geliştirmek, ikili ve çok taraflı anlaşmaları yürütmek. Denetim Hizmetleri Başkanlığı nın görevleri şunlardır: a) Denetime ilişkin yöntem ve teknikleri geliştirmek, denetim etkinliği ve verimliliğini artırmak Strateji Geliştirme Başkanlığı nın görevleri şunlardır: Bakanlığın ve bağlı kuruluşların mali kaynaklarının geliştirilmesi, etkili ve verimli bir şekilde kullanılmasını sağlamak Yönetim Hizmetleri Genel Müdürlüğü nün görevleri şunlardır: a) Bakanlığın insan gücü planlaması ile insan kaynakları sisteminin geliştirilmesi ve performans ölçütlerinin oluşturulması konusunda çalışmalar yapmak ve tekliflerde bulunmak b) Kiralama ve satın alma işlerini yürütmek, temizlik, güvenlik, aydınlatma, ısınma, onarım, taşıma ve benzeri hizmetleri yapmak veya yaptırmak KURULLAR 1. Yüksek Sağlık Şûrası Sağlık meslek mensuplarının mesleklerini icra ederken ortaya çıkan adli konularda mahkemelere görüş vermek ve idari soruşturmacılar ve uzlaşma komisyonları için bilirkişi listesi belirlemek üzere onbeş üyeli Yüksek Sağlık Şûrası kurulmuştur. Şûra yılda en az dört kere toplanır. Başkan lüzum gördüğü hallerde Şûrayı toplantıya çağırabilir. 2. Tıpta Uzmanlık Kurulu Tıpta ve diş hekimliğinde uzmanlık eğitimi yapacak eğitim kurumlarına eğitim yetkisi verilmesi, uzmanlık dallarının rotasyonlarını belirlemek 3. Sağlık Meslekleri Kurulu Yeni bir sağlık mesleğinin veya dalının ihdasında görüş bildirmek, sağlık mesleklerinin eğitim müfredatı hakkında görüş bildirmek ve sağlık mesleklerinin etik ilkelerini belirlemek Sağlık bakanlığı taşra teşkilatı ilçeler Bakanlığın taşra teşkilatı; illerde kurulan İl Sağlık Müdürlükleri ile ihtiyaca göre ilçelerde kurulan İlçe Sağlık Müdürlükleri nden oluşur. İl Sağlık Müdürleri Bakanlığın ildeki temsilcisi ve valinin sağlık müşaviridir. İl Sağlık Müdürlüğü, bağlı kuruluşların il teşkilatının koordinasyonunu yapar ve uyumlu çalışmasını gözetir. Sağlık hizmetleri yönünden ilin durumunu Bakanlıkça belirlenen aralıklarla Bakanlığa rapor eder. İl Sağlık Müdürlüklerine Bağlı Birimler 1. Şube müdürlükleri 2. Acil Sağlık Hizmetleri Başhekimliği 3. Uluslararası Tıp ve Kongre Merkezleri 4. Afetlerde Sağlık Hizmetleri Birimleri 5. 112 İstasyonları 6. Kanser Erken Teşhis ve Tarama Merkezleri Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Temel sağlık hizmetlerini yürütmekle görevli olan Türkiye Halk Sağlığı Kurumu nun başlıca görev, yetki ve sorumlulukları şunlardır: a) Halk sağlığını korumak ve geliştirmek, sağlık için risk oluşturan faktörlerle mücadele etmek b) Birinci basamak sağlık hizmetlerini yürütmek, bu hususta gerekli düzenlemeleri yapmak c) Bulaşıcı, bulaşıcı olmayan, kronik hastalıklar ve kanser ile anne, çocuk, ergen, yaşlı ve engelli gibi risk gruplarıyla ilgili olarak izleme, sürveyans, inceleme, araştırma, bağışıklama ve kontrol çalışmaları yapmak d) Yaşam kalitesini yükseltecek alışkanlıkları kazandırmak, hatalı beslenme alışkanlıkları, obezite, sigara ve benzeri zararlı maddelerle mücadele etmek e) Birey, toplum ve çevre sağlığını etkileyen, genel sağlığı ilgilendiren her tür etkene yönelik süreçleri sağlamak f) Sağlık tehditlerine yönelik erken uyarı ve cevap geliştirilme organizasyonlarını sağlamak g) Görev ve sorumluluk alanıyla ilgili hizmet standardizasyonunu sağlamak, eğitim ve yayın faaliyetinde bulunmak.
Sağlık Bakanlığı Taşra Teşkilatı (Halk Sağlığı Müdürlüğü) Halk Sağlığı Müdürlüklerine Bağlanan Birimler 1- Hıfzıssıhha Enstitüsü Müdürlükleri, 2- Halk Sağlığı Laboratuvarları, 3- E-II ve E-III grubu İlçe Devlet Hastaneleri 4- Toplum Sağlığı Merkezleri, 5- AÇSAP Merkezleri (gençlik danışma, evlilik danışma merkezleri gibi üniteleriyle birlikte), 6- Verem Savaş Dispanserleri, 7- Sıtma Savaş Dispanserleri, 8- Ruh Sağlığı Dispanserleri, 9- Deri ve Zührevi Hastalıklar Dispanserleri, 10- Trahom Savaş Merkezleri/Dispanserleri, 11- Sıtma ve Tropikal Hastalıklar Eğitim ve Araştırma Merkezleri, 12- Kanser Erken Teşhis ve Tarama Merkezleri, 13- Kanser Kayıt Merkezleri, 14- Sağlık Evleri, 15- Sağlık Merkezleri, 16- Hemoglobinopati Tanı Merkezleri 17- Aile Sağlığı Merkezleri, 18- Aile Hekimliği Birimleri TÜRKİYE İLAÇ VE TIBBİ CİHAZ KURUMU Kurumun görev, yetki ve sorumlulukları: a) Görev alanına giren ürünlerin ruhsatlandırılması, üretimi, depolanması, satışı, ithalatı, ihracatı, piyasaya arzı, dağıtımı, hizmete sunulması, toplatılması ve kullanımları ile ilgili standartları belirlemek b) Görev alanına giren ilaç, tıbbî cihaz ve ürünlere ilişkin klinik araştırmalara izin vermek ve denetlemek c) Türk Farmakopesini hazırlamak, ilaç fiyatlarının belirlenmesi için çalışmalar yapmak d) Hayati önemi haiz ilaç, tıbbi cihaz ve ürünlerin piyasada sürekli bulunabilmesini sağlamak e) Tıbbî cihazlar için onaylanmış kuruluşları belirlemek, lisans, ruhsat veya izin vermek, denetim yapmak f) İlaç, tıbbî cihaz ve ürünlerin piyasa denetimini yapmak, laboratuvar analizlerini yapmak. Türkiye Hudut ve Sahiller Sağlık Genel Müdürlüğü a) Uluslararası önemi haiz halk sağlığı risklerinin ülkemize girmesini önlemek amacıyla, uluslararası giriş noktaları ve bunların gümrüklü alanlarında gerekli her türlü sağlık tedbirini almak veya aldırmak. TÜRKİYE KAMU HASTANELERİ KURUMU Kurum Başkanı a)strateji Geliştirme daire Başkanlığı b)hukuk Müşavirliği c)denetim Hizmetleri Daire Başkanlığı Genel Sekreter a)tıbbı Hizmetler Başkanı b)mali Hizmetler Başkanı c)idari Hizmetler Başkanı d)hastane Yöneticiliği 1-Başhekim 2-İdari ve Mali İşler Müdürü 3-Sağlık Bakım Müdürü Sağlık Bakanlığı Taşra Teşkilatı (Kamu Hastaneler Birliği-Genel Sekreterlik) İkinci ve üçüncü basamak sağlık hizmetlerini vermek üzere hastanelerin, ağız ve diş sağlığı merkezlerinin ve benzeri sağlık kuruluşlarının açılması, işletilmesi, faaliyetlerinin izlenmesi, değerlendirilmesi ve denetlenmesi, bu hastanelerde her türlü koruyucu, teşhis, tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerinin verilmesini sağlamakla görevli, Bakanlığa bağlı Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu kurulmuştur. Kamu Hastane Birliklerine Bağlanan Başlıca Kurumlar 1. Hastaneler (diş hastaneleri dâhil) 2. Ağız ve diş sağlığı merkezleri, 3. Diş tedavi ve protez merkezleri, 4. Semt poliklinikleri, 5. Amatem, Endotem, Otizm Mükemmeliyet Merkezi gibi özel tanı ve ileri tedavi merkezleri
ÜNİTE 5 SAĞLIK KURUMLARINDA YÖNETİM YÖNETİM İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Yönetim Yönetim kavramı, odaklanılan alana göre farklı disiplinlerde faklı tanımlamalara sahiptir. Yönetim ekonomistlerin gözünde toprak, sermaye ve emek ile birlikte üretim fonksiyonlarından biridir. Toplum bilimciler tarafından yönetim kavramı ise bir sınıf ve saygınlık sistemi olarak ele alınır. Bunlara karşın siyasal bilimciler tarafından yönetim, bir otorite sistemi olarak kabul edilir. Ancak bu ünitede yönetim; önceden belirlenen hedeflere, insanlar ve diğer kaynakların yardımıyla örgütlü bir biçimde ulaşmak üzere, birbiri ile ilişkili faaliyetlerden oluşan bir süreç olarak ele alınmaktadır. Bu anlamda yönetim, kişilerin çabalarının ortak bir amaca yöneltilmesinde ve kaynakların kullanılmasında planlama, örgütleme, yönlendirme, koordinasyon ve denetleme işlevlerinden oluşan bir yapıdır. Yönetim faaliyeti iki temel görevi yerine getirmektedir. Birincisi; beş temel yönetim işlevini (planlama, örgütleme, kadrolama, yürütme/yöneltme ve denetim) uygulamak, ikincisi ise; saptanmış olan örgütsel amaçlara en verimli şekilde ulaşmaktır. Yapılan tanımlamalardan yönetimin birtakım özelliklere sahip olması gerektiği çıkarılabilir. Yönetimin dört temel özelliği: -Birbiri ile ilişkili ve sürekli olan faaliyetler ile işlevlerden oluşan bir süreç niteliği taşıması - Örgütsel amaç ve hedeflere ulaşmada etkili ve verimli kaynak kullanımına ilişkin rasyonel olunması - Hedeflerin gerçekleştirilmesinde insanların yardımını ve kaynakların uygun şekilde kullanımını öngörmesi -Örgütlü bir düzenleme ve yapı içinde gerçekleşmesidir. Bunlar haricinde yönetimin diğer özellikleri: -İnsana yönelik olması -Grup niteliği taşıması -Basamaklı bir yapıya sahip olması (alt, orta ve üst düzey yönetim gibi) -İş bölümü ve uzmanlaşma ile tüm çalışanlarla uyumlu çalışılması -Yönetimin tüm dünyada kabul gören ilke ve kuralları nedeniyle bilimsel bir nitelik taşıması -Etkili ve verimli olmak için güçlü bir iletişim sisteminin olması -Tüm dünyada ve her zaman var olan yönetimin evrensel olmasıdır. Yönetim Düzeyleri Yönetim dendiğinde akla ilk olarak hiyerarşik basamakta üst düzey gelmesine rağmen yönetim, çeşitli düzeyleri kapsar. Genelde üç temel yönetim düzeyinden bahsedilir. Bunlar: - Üst kademe yönetimi (stratejik yönetim düzeyi) -Orta kademe yönetimi (fonksiyonel yönetim düzeyi) - Alt kademe yönetimi (program yönetimi) Üst kademe yönetimi (stratejik yönetim düzeyi): Kuruluşun üst düzey yetkilerini kullanır ve birinci dereceden sorumlulukları vardır. Orta kademe yönetimi (fonksiyonel yönetim düzeyi): Üst yönetim ile alt yönetim arasındaki eşgüdümü sağlar. Bu düzeyde daha çok taktik ve operasyonel faaliyetler yürütülür. Alt kademe yönetimi (fonksiyonel yönetim düzeyi) : Alt kademe yönetim, işleri fiilen yapanların yani teknik ya da idari alanda çalışanların yaptığı faaliyetlerin gözetim ve denetimi ile sorumludur. Sağlık Hizmetlerinde Yönetim Genel yönetim anlayışının sunduğu perspektiften bakıldığında sağlık hizmetlerinde yönetim kavramı, Gelen talepler doğrultusunda bireylere, toplumlara ya da kurumlara yönelik sağlık, tıbbi bakım ve sağlıklı çevre sağlamak üzere belirli hizmetlerin sunulmasını olanaklı kılan tüm kaynak ve süreçlerin planlanması, örgütlenmesi, yönlendirilmesi, kontrol ve koordinasyonu olarak tanımlanabilir. Sağlık hizmetlerinin yönetimini farklı kılan özellikler: - Sağlık hizmetleri insan sağlığı ve hayatı ile ilgili olduğundan sonuçları önemli etkiler yaratır. - Sağlık hizmetlerinin yönetiminde diğer sektörlerden farklı olarak ilk ya da temel amaç kâr etmek değildir. - Sağlık hizmetleri sunan kuruluşlar (hastaneler) son derece karmaşık yapılardır. Bu karmaşıklığın nedenlerinden biri hizmet yelpazesinin genişliğidir. - Sağlık hizmetleri birbiri ile işlevsel bağımlılığı yüksek olan hizmet süreçlerini kapsar. - Sağlık hizmetlerinin kıt olan üretim faktörlerinden hekim, hemşire, tekniker gibi insan kaynakları, araç- gereç ve tıbbi malzemelerin maliyeti son derece yüksektir.
- Ayrıca sağlık ihtiyacı diğer ihtiyaçlardan farklı bir özellik gösterir.kişilerin ne zaman hasta olacağı, hastalığın türü, şiddeti ve gidişatı önceden bilinemez. - Sağlık hizmetleri yönetimi, tıbbi uygulamalar konusunda bilgi gerektirirken işletme, sosyoloji, psikoloji, iletişim, insan kaynakları, muhasebe, finans, hukuk ekonomi, mimari vb alanlarda da bilgi beceriye sahip olmayı gerektirir. - Ayrıca Sağlık hizmetleri yönetimi, çok fazla sektörle iş birliğini gerektirir. YÖNETİM FONKSİYONLARI - Planlama - Örgütleme - Yürütme - Koordinasyon - Kontrol Planlama Yönetim işlevinin ilk adımı olan planlama, örgütsel amaçların oluşturulması, belirlenen amaçlara nasıl ulaşılacağı yani amaçlara ulaştıracak araçlar ve kaynaklar konusunda karar verilmesi sürecidir. Bu süreç neyin, ne zaman, nerede, kim tarafından ve nasıl yapılacağını kapsar.bir örgütün diğer işlevlerinin başarısı etkin planlamaya bağlıdır. Planlama kısa ya da uzun vadeli olabilir. Ülkemizde kamu tarafından verilen sağlık hizmetlerinde uzun süreli planlar Sağlık Bakanlığı, orta süreli planlar hastane yöneticisi, kısa süreli planlar ise birim sorumluları tarafından yapılmaktadır.bu planlamada hastanenin türü, coğrafi konumu, hasta kapasitesi gibi faktörler de dikkate alınmalıdır. Böylece hastanelerde gereksiz cihaz alımlarını önlemek mümkün olabilir. Rasyonel bir planlama işlevi, planlama yapan kurumlara önemli katkılar sağlamaktadır. Bu katkılar: - Planlama işgücü, malzeme, para ve diğer kaynakların etkili ve ekonomik kullanılmasını sağlar. - Gelecekte ihtiyaç duyulabilecek tüm unsurlara ilişkin hazırlığın önceden görülmesi, böylece ihtiyaçların istenen zamanda ve istenen nitelikte karşılanması sağlanır. - Planlama sayesinde tüm düzeylerde çalışanlar kendilerinden neler beklendiğini bilir ve buna yönelik eylemlerde kararlara katılım sağlayabilirler. - Planlamanın sağlayacağı referans nokta, kurumsal amaçlara ne düzeyde erişildiğini görme ve kıyaslama imkânı verir. -Planlama ile çalışmaların denetlenmesi ve eşgüdümü kolaylaşır. Örgütlenme Örgütlenme işlerin amaçlara uygun olarak gruplandırılması, bölüm ve departmanların oluşturulması, yetki ve sorumlulukların belirlenerek verimli çalışmaya uygun bir örgüt yapısının oluşturulmasıdır. Çok basit bir ifade ile amaçlara ulaşılabilmesi için işlerin yürütülmesini kolaylaştıran örgüt yapısını ortaya koymaktır. Örgütleme sırasında gerekli olan faaliyetler ve eldeki kaynaklar göz önünde tutularak, rasyonel bir anlayışla, iş bölümü ve görev paylaşımı yapılır. İş ve işlemler belirlenir, bunların nasıl yapılacağı ortaya konulur. Hangi birimlerin olacağı ve birimler arasında koordinasyonun nasıl kurulacağı, bilgi akışının nasıl ve kontrol mekanizmalarının neler olacağı tanımlanır. Sağlık hizmetlerinde örgütleme sürecinde gerçekleştirilen temel işlemler şunlardır: -Hastanenin büyüklüğü ve kapsamına bağlı olarak amaçlara ulaştıracak faaliyetlerin belirlenmesi - Hastane yönetimleri tarafından hastanelerde uygulanacak faaliyetlere ilişkin uygulanması gereken talimat ve prosedürler ile ayrıntılı görev ve iş tanımlarının yazılı olarak belirlenmesi ve bunların el kitapçığı hâline getirilerek yetkili kişi ya da birimlere sunulması - Faaliyetlerin gruplandırılması (Örneğin; mikrobiyoloji, biyokimya gibi laboratuar hizmetlerinin merkezi laboratuar adı altında toplanması) - İşbölümü ve uzmanlaşma (Mikrobiyoloji laboratuarında bakteriyoloji, viroloji, immünoloji alanlarının ayrılarak iş bölümüne gidilmesi - Her faaliyet için iş gören sayı ve niteliklerinin belirlenmesi ve görevlendirilmesi. - Çalışanların yaptıkları işlere göre sorumlulukları, yetkileri, sahip olduğu yetkinin sınırları, karşılıklı yetki ve sorumluluk ilişkileri tanımlanır. - Etkili ve verimli hizmet sunumu için gerekli olan fiziksel ortamın düzenlenmesi ve kullanılacak tıbbi cihaz ve malzeme yerlerinin belirlenmesi ve onarımının yapılması.
Tüm bu düzenlemelere rağmen örgütleme işlevini olumsuz etkileyen birtakım faktörler olabilir. Bu faktörlerden bazıları: - İşletmede örgütleme işlevini gerçekleştirecek nitelikli elemanların olmayışı. - Kurum aidiyeti ve bağlığının zayıf olduğu durumlarda personelin işletmenin işlerini kendi işi gibi sahiplenememesi. - Örgütlemede hiyerarşik düzeyin optimize edilmemesi. - Örgüt yapılarının değişen koşullara uyum konusunda optimal büyüklükte olmaması - Örgütleme sürecinde oluşturulan pozisyon ve mevkilere uygun nitelikte elemanların istihdam edilmemesi. Örgütlenme Biçimi Dünyada kamucu sağlık politikası uygulayan ülkelerde, hizmetler genellikle kamu kurum ve birimleri aracılığı ile yürütülür. Piyasacı sağlık politikasını uygulayan ülkelerde hizmetler özel kurum ve birimler aracılığı ile yürütülmektedir. Sağlık hizmetlerinin örgütlenmesinde kamu-özel ortaklığı modeline de rastlanmaktadır. Kamu-özel ortaklığı, sözleşme esasına dayanan bir örgütlenme şeklidir. Sağlık alanında hızla yaygınlaşan bu model, işletmecilik esasları çerçevesinde sağlık hizmetleri örgütlendirilmesine dayanır. Bu modelde devlet, sadece tıbbi hizmet üretiminde yer alır. Diğer hizmetler ise özel sektör tarafından yürütülür. Örneğin sağlık tesislerinin yapımı, tıbbi destek ve tıbbi olmayan hizmetlerin sunumu ve ticari alanların işletilmesi gibi hizmetler özel sektöre devredilir. Yönlendirme/ Yürütme/Yöneltme Planlama ve örgütleme aşaması mekanik işlevlerden oluşurken yönlendirme işlevi, dinamik ve beşeri bir özellik taşır. İnsanla ilgili olması nedeniyle psiko-sosyal yönü olan bir işlevdir. Bireylerin düşünüş ve davranışlarını örgütün çıkarları doğrultusunda yönlendirmeyi amaçlar. Örgütlerde temel yönlendirme faaliyetleri: -Motivasyon - Liderlik -İletişim - Çalışanların davranışlarını etkileyebilecek diğer faaliyetlerden oluşur. Motivasyon: Kişileri belirli amaçlara doğru devamlı şekilde harekete geçirmek için gösterilen çabalardır. Liderlik: Yöneltme işlevinin bir diğer unsuru olan liderlik; bir grup insanı belirli amaçlar etrafında toplayabilme, etkileyebilme ve bu amaçları gerçekleştirmek için onları harekete geçirme konusundaki bilgi ve yeteneklerinin toplamı dır. Liderlerin kullandığı güç kaynakları; zorlayıcı, yasal, ödüllendirmenin sağladığı güç, karizmatik güç ve uzmanlıktan kaynaklanan güçtür. İletişim: Örgüt açısından ele alındığında iletişim, örgüt içindeki birimler, departmanlar ve bireyler arasında bilgi, veri ve anlayış aktarımını sağlayan yatay ve dikey kanalların oluşturulmasıdır.geniş ifade ile örgütsel iletişim, organizasyonundaki birimler ve bireyler arasında, bilgi, veri, anlayış, yaklaşım ve sezgi aktarımlarını, bu aktarımlarda kullanılan her türlü metod, araç gereç ve tekniği, bu aktarım ile ilgili çeşitli sistemleri ya da kanalları, yazılı sözlü, sözsüz her türlü mesaj şeklini içermektedir. Örgütlerde temel yönlendirme faaliyetlerinin çeşitli fonksiyonları bulunmaktadır. Bu fonksiyonlardan bazıları: - Motivasyon çalışanları yönlendirmede itici bir güçtür. - Motivasyon ile bireysel tatmin sağlanır. - Motivasyon istenen davranış değişikliğini yaratmada pozitif bir uyarandır. - Liderlik hedefe doğru koşmada eylemi başlatan bir katalizördür. - Liderlik yön ve hedef tayin ederek örgütün amaçları doğrultusunda istikamet verir. - İletişim ise liderliğin gerçekleşmesinde kullanılan önemli bir araçtır. Ancak sağlık kurumlarında temel yönlendirme faaliyetlerinin başarısını etkileyecek bazı sorunların görülmesi de mümkündür. Sıklıkla görülen bu sorunlar: - Yöneticiler tarafından güç kaynaklarının yeterli düzeyde kullanılamamaları nedeniyle personelin motive edilememesi - Pozitif bir örgütsel iklimin oluşturulamaması - Birimler arası anlaşmazlıkların azaltılamaması - Ekip ruhunun oluşturulamaması - Etkin ödül ve ceza sisteminin kurulamaması - Etkin iletişimin sağlanamaması şeklinde özetlenebilir.
Koordinasyon Koordinasyon, insanların çabalarını birleştirmeyi zaman bakımından ayarlamayı, faaliyetlerinin birbirini takip etmesini ve birbirlerini tamamlamasını sağlar.sağlık hizmetlerinin karmaşıklığı ve birbirine bağımlı işlevler zincirinden oluştuğu düşünüldüğünde koordinasyonun ne kadar gerekli bir faaliyet olduğu görülmektedir. Çünkü bu sistem, kişileri ve birimleri birbirlerinin çabalarından haberdar etmeyi sağlar. Eğer sağlık çalışanları birbirinin ne yaptıklarından haberdar olmazlarsa, faaliyetlerde aksama, gecikme, hatalar oluşması kaçınılmazdır. -Örneğin polikliniğe başvuran bir hastadan istenen rontgen ve tahlillerin ilgili birimlere bildirilmemesi, hangi istemlerin olduğunun belirtilmemesi durumunda ilgili birimler hangi istemlere göre işlev yapacak ya da hekim hangi sonuçlara göre tanı koyacak ve tedavi planı hazırlayacaktır. Bütün bu işlevlerin bir ahenkle sunulması tedavinin başarısı, hasta memnuniyeti ve verimliliğini etkileyecektir. Aksi takdirde hizmet akışında aksamalara neden olur ki bu da istenmeyen sonuçlar yaratabilir. Denetleme/Kontrol Denetlemenin anlamı, sonuçları değerlendirmek üzere performans standartlarının belirlenmesi, bunların izlenmesi, gerektiğinde müdahaleye karar vermek için gerekli olan sistem ve tekniklerin tanımlanması ve bunların uygulanmasıdır. Denetleme teknik bir işlevdir ve izleme, uyarlama faaliyetlerini içerir. Denetimle ulaşılmak istenenler: -Kurum faaliyetlerinin amaç ve politikalar, programlar, stratejik planlar, performans programları ve mevzuata uygun olarak planlanması ve yürütülmesi -Kaynakların etkili, ekonomik ve verimli kullanılması - Performansı arttırma Bilgilerin güvenilirliğini, bütünlüğünü ve zamanında elde edilebilirliğini sağlamaktır. Denetim ile ilgili olarak sıklıkla ortaya çıkan sorunlar şu şekilde sıralanabilir: Performans standartların önceden belirlenememesi Objektif bir denetlemenin olmaması İletişim yetersizliklerinin belirlenmemesi Denetimde kullanılacak araç ve yöntemlerin yetersizliği Sağlık hizmetlerinin denetimi ile amaçlananlar; - Açıkça belirlenmiş ve iyi tanımlanmış hedefler doğrultusunda faaliyetlerin yürütülerek verimliliğin artırılması - İhtiyaçların gerçekçi olarak belirlenmesi ve uygun yöntemlerle tedarik edilmesi - Tıbbi cihaz gibi kaynak ihtiyaçlarının belirlenmesinde hastanenin türü, kapasitesi, teknolojik alt yapısı, uzman personel durumunun dikkate alınmasının yanı sıra alınacak cihazın kapasitesi, teknik özellikleri, fayda/maliyet ilişkisi ve bakım-onarım koşullarının gözetilmesi - Kaynak yönetimi süreçlerine ilişkin standartların belirlenmesi, - Kaynakların (tıbbi cihaz ve malzeme, insan kaynağı vs) tedarikindeki gecikmelerin önlenerek hizmetin aksamaması ve kullanım sürecinde ortaya çıkan kayıpların en aza indirilmesi - Faaliyetlerin izlenmesine ve düzeltici eylemlerin zamanında yapılmasına yönelik doğru, güncel, kapsamlı, ve güvenilir verilere dayalı yönetim bilgi sisteminin oluşturulması - Sağlık profesyonellerinin istek ve önerilerinin belirlenmesi - Süreçlerin akışındaki sorunların belirlenmesi ve düzeltici önlemlerin alınması - Sağlık hizmeti kullanıcıların istek ve beklentilerinin görülmesi - İhtiyaç ve mevcut kaynakların değerlendirilmesi sonucunda gereksiz ve verimsiz tıbbi cihaz vb. yatırımların engellenmesi - Sadece tıbbi cihazlar değil tüm kaynakların ekonomik ve etkin kullanımının sağlanmasıdır.