ĐKLĐM DEĞĐŞĐKLĐĞĐ, KYOTO PROTOKOLÜ VE TÜRKĐYE Dr. Mustafa ŞAHĐ Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Hava Yönetimi Dairesi Başkanı 7 Haziran 2008 ĐSTA BUL
SUNUM İÇERİĞİ * Đklim Değişikliği ve Çerçeve Sözleşmesi * Kyoto Protokolü * 2012 Sonrası Dönem * Bali Eylem Planı * Kyoto Protokolüne Taraf Olmak * Türkiye nin Sera Gazı Emisyon Envanteri * Enerji Sektörü * Đklim Değişikliği ile Mücadele * Sera Gazı Azaltım Politikaları * Sonuç ve Değerlendirme
İKLİM DEĞİ İKLİĞİ FOSĐL YAKITLAR ENERJĐ ÜRETĐMĐ SANAYĐ ORMANSIZLAŞMA
İKLİM DEĞİ İKLİĞİ
İKLİM DEĞİ İKLİĞİ Sera Sera Gazları Gazları BMĐDÇS SERA GAZLARI CO2 Karbondioksit CH4 Metan N2O Nitrözoksit HFCler Hidroflorokarbonlar Küresel Isınma Potansiyeli 1 20 300 1100-1900 PFCler Perflorokarbonlar 560-11700 SF6 Kükürtheksaflorür 23900 OTĐM CFCler Kloroflorokarbonlar 6500-8700 BMĐDÇS: Birleşmiş Milletler Đklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi OTĐM: Ozon Tabakasını Đncelten Maddeler
İKLİM DEĞİ İKLİĞİ Yıllık ortalama CO 2 artışı 1850-2005 yılları arasında; 0.65 ppm 1995-2005 yılları arasında; 1.90 ppm
SERA ETKİSİ
Küresel Sıcaklığın Değişimi İKLİM DEĞİ İKLİĞİ (IPCC, 2001)
İKLİM DEĞİ İKLİĞİ Hükümetler Arası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) Raporuna (29 Ocak-1 ubat 2007, Paris) göre; IPCC-4. Değerlendirme Raporu: 1906-2005 ortalama sıcaklık artışı: 0.74 O C 1995-2006 arası son 12 yılın, 11 yılı en sıcak yıllar arasında Küresel deniz seviyesi yıllık ortalama artış: 1961-2003 yılları arasında (42 yıl): 1.8 mm 1993-2003 yılları arası (10 yıl) : 3.1 mm
İKLİM DEĞİ İKLİĞİNİN ETKİLERİ İklim İklim Değişikliğinin Potansiyel Etkileri Etkileri
İKLİM DEĞİ İKLİĞİNİN ETKİLERİ Türkiye, Üç tarafı denizlerle çevrili olması, Doğu Akdeniz Havzasında yer alması ve Akdeniz iklim özelliklerinin geniş bir alanda görülmesi, kurak ve yarı kurak alanlarının bulunması alçak konumlu kıyı alanlarının olması, doğal afetlere eğilimli bölgelerinin olması, kuraklığa ve çölleşmeye karşı hassas alanlara sahip olması, dağlık ekosistemleri dâhil hassas ekosistemlere sahip olması özelliğinden dolayı yüksek risk grubu ülkeler arasında kabul edilmektedir. Bu çerçevede iklim değişikliğinin olumsuz etkilerine karşı uyum çalışmaları önem arz etmektedir.
ULUSLARARASI İKLİM REJİMİ SÜRECİ Bilimsel verilerin toplanması Eylem Stratejileri Yükümlülükler ve mekanizmalar 1979 1988 1990 1991 1992 1994 1995 1997 2001 2001 2002 2005 Birinci Değerlendirme Raporu WMO Đkinci Dünya Đklim Konferansı WMO/UNEP IPCC nin Kuruluşu WMO Birinci Dünya Đklim Konferansı KP Yürürlükte Johannesburg Zirvesi Üçüncü Değerlendirme Raporu Marakeş Uzlaşmaları (COP7) Kyoto Protokolü (COP3) Đkinci Değerlendirme Raporu BM Đklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi BM Çevre ve Kalkınma Konferansı (Rio)
İKLİM DEĞİ İKLİĞİ ÇERÇEVE SÖZLE MESİ Faaliyetler Sonucunda Ortaya Çıkan Sera gazlarının Önlenmesi İçin ĐKLĐM DEĞĐŞĐKLĐĞĐ ÇERÇEVE SÖZLEŞMESĐ gündeme gelmiştir.
İKLİM DEĞİ İKLİĞİ ÇERÇEVE SÖZLE MESİ Listeler Ek-1 Ek-2 Ek-1 Dışı Ülkeler OECD + AB + PEGSÜ (36 ülke) Türkiye (Özel şartları tanınarak) OECD + AB-15 (25 ülke) Türkiye (hariç) Diğer Ülkeler (Çin, Hindistan, Pakistan, Meksika, Brezilya, ) Sorumluluklar Emisyon Azaltımı Teknoloji Transferi ve Mali Destek Sağlamak Yükümlülükleri yok PEGSÜ: Pazar Ekonomisine Geçiş Sürecindeki Ülkeler
İKLİM DEĞİ İKLİĞİ ÇERÇEVE SÖZLE MESİ Sözleşmeye göre göre Türkiye nin konumu 2001 yılında Marakeşte gerçekleştirilen 7.Taraflar Konferansında(COP7), sözleşmenin Ek-I listesinde yer alan diğer taraflardan farklı bir konumda olan Türkiye nin özel koşullarının tanınarak, isminin EK- I de kalarak EK-II den silinmesi yönünde karar alınmış, ve Türkiye, Sözleşmeye 24 Mayıs 2004 tarihi itibariyle 189. ülke olarak taraf olmuştur.
KYOTO PROTOKOLÜ Kyoto Protokolü; 1997 yılında imzaya açılmış ve 2005 yılında yürürlüğe girmiştir. AB dahil şu an 176 ülke taraf. BMİDÇS nin sera gazı emisyonlarının azaltılmasına yönelik hukuki açıdan bağlayıcı belgesidir. Protokolün Ek-B listesinde yer alan ülkelerin toplam sera gazı emisyonlarını 2008-2012 döneminde (ilk yükümlülük dönemi), 1990 yılı (temel yıl) seviyesinin en az %5 altına indirmesini taahhüt etme zorunluluğu bulunmaktadır.
KYOTO PROTOKOLÜ Listeler Ülkeler Sorumluluklar Ek-1 Ek-2 Ek-1 Dışı Ek-B OECD + AB + PEGSÜ (40 ülke) OECD + AB-15 (25 ülke) Türkiye (hariç) Diğer Ülkeler (Çin, Hindistan, Pakistan, Meksika, Brezilya, ) Ek-1 Ülkeleri (38 ülke) Türkiye ve Belarus (hariç) Emisyon Azaltımı Teknoloji Transferi ve Mali Destek Sağlamak Yükümlülükleri yok 2008-2012 arası dönem için 1990 seviyesine göre sera gazı emisyonlarında %5 azaltım
KYOTO PROTOKOLÜ Kyoto Protokolü Ek-B Listesinde Yer Alan Ülkeler ve Emisyon Hedefleri (1990'dan 2008-2012'ye) AB, Bulgaristan, Çek C., Estonya, Letonya, Likenştayn, Litvanya, -8% Monako, Romanya, Slovakya, Slovenya, İsviçre ABD -7% Kanada, Macaristan, Japonya, Polonya -6% Hırvatistan -5% Yeni Zelanda, Rusya F., Ukrayna +0% Norveç +1% Avustralya +8% İzlanda +10% AB Üyesi Ülkeler ve Kyoto Protokolü Kapsamında Emisyon Hedefleri AB Ülkeleri Hedef AB Ülkeleri Hedef Lüksemburg -28% Macaristan -6% Danimarka -21% Hollanda -6% Almanya -21% Polonya -6% İngiltere -13% Finlandiya 0% Avusturya -13% Fransa 0% Çek Cumh. -8% İsveç 4% Estonya -8% İrlanda 13% Letonya -8% İspanya 15% Litvanya -8% Yunanistan 25% Slovakya -8% Portekiz 27% Slovenya -8% Kıbrıs - Belçika -7,50% Malta - İtalya -6,50% AB-15-8% AB-25 Ortak hedef yok
2012 SONRAKİ İKLİM REJİMİ SÜRECİ 2 ana eksen üzerinde çalışmalar yapılacaktır: Bali eylem planı çerçevesinde Sözleşme altında oluşturulan Geçici Çalışma Grubu: (2012 sonrası müzakerelerin kapsam, yöntem ve takvimi) Kyoto Protokolü altında oluşturulan geçici çalışma grubu: Protokole taraf EK-I ülkelerinin 2012 sonrası sera gazı emisyon azaltım yükümlülüklerinin belirlenmesi Hedef: 2009 sonunda (COP 15) 2012 sonrası için yeni bir sürecin belirlenmesi
Bali Eylem Planı nda: BALİ EYLEM PLANI - Gelişmiş Ülkelerin, ulusal şartlardaki farklılıkları dikkate alınarak, sayısallaştırılmış emisyon azaltım/sınırlama hedefi gibi ölçülebilir, raporlanabilir ve doğrulanabilir, ulusal olarak uygulanabilir azaltım taahhütleri üstlenmelerine, - Gelişmekte Olan Ülkelerin, teknoloji, finansman ve kapasite geliştirme faaliyetleri ile sağlanan ve desteklenen sürdürülebilir kalkınma bağlamında, ölçülebilir, raporlanabilir, doğrulanabilir bir şekilde ulusal olarak uygulanabilir azaltım faaliyetleri üstlenmelerine, - Müzakerelerin, 2009 yılı içinde sonuçlandırarak, çalışma çıktılarının 15. Taraflar Konferansına sunulmasına karar verilmiştir.
BALİ EYLEM PLANI Bali Eylem Planı nın ülkemiz açısından değerlendirilmesi: Sayısallaştırılmış sera gazı emisyon azaltım ve sınırlama yükümlülüklerinin tüm gelişmiş ülkelerce üstlenilmesi ifadesi, ülkemiz açısından olumlu bir gelişme olarak değerlendirilmektedir. Bali Eylem Planı kapsamında yürütülecek müzakerelerin Sözleşme altında ilerleyecek olması, ülkemizin Sözleşme altındaki haksız durumunu düzeltebileceği bir fırsat doğmuştur.
ULUSLARARASI İKLİM REJİMİ SÜRECİ 2007 2008 2009 2010 FIN GER PORT SLO FRA CZ SWE ESP BEL COP 12 Nairobi COP 13 Bali COP 14 Varşova COP 15 Kopenhag COP16 Bilim IPCC AR4 Diyalog (Sözleşme) Bali Eylem Planı (Sözleşme) (AWG-LCA) Gelişmiş Ülkeler için Kyoto Protokolü kapsamında yeni hedefler (Madde 3.9) (AWG-KP) Uluslararası Uzlaşma? KP 1. Rev KP 2. Rev (Madde 9) KP Devamı?
KYOTO PROTOKOLÜNE TARAF OLMAK 3 SEÇENEK 2008 yılı içinde taraf olmak 2009 yılı sonunda taraf olmak Hiç taraf olmamak Avantajlar ve Dezavantajlar
KYOTO PROTOKOLÜNE TARAF OLMAK DEĞERLENDİRME Türkiye, Protokol kabul edildiğinde Sözleşmeye taraf olmadığı için ve sayısallaştırılmış sera gazı azaltım yükümlülüğü almamıştır. Bugünden itibaren Protokole taraf olduğu takdirde ilk yükümlülük döneminde (2008-2012) sayısallaştırılmış sera gazı emisyon azaltım yükümlülüğü alması prosedür olarak mümkün görülmemektedir. 2012 sonrası alınacak yükümlülü özel durumumuz dikkate alınarak yapılacak müzakerelerdeki yeteneğe bağlıdır. Sözleşme altında yürütülen çalışmaların yanısıra Protokol altında yürütülen müzakerelere katılabilme imkanı bulacaktır, Bekle-gör politikasını uzun süre sürdürmek ülkemize zarar verecektir.
KYOTO PROTOKOLÜNE TARAF OLMAK SONUÇ OLARAK KOYOTO PROTOKOLÜNE 2008 DE TARAF OLMAK DAHA UYGUN GÖRÜLMÜ TÜR.
KYOTO PROTOKOLÜNE TARAF OLMAK Öncelikle yapılması gerekenler; Toplam ve sektörel emisyon azaltım miktarları ve maliyet analizlerinin yapılması, Özel şartlarımızın tüm sektörler dikkate alınarak net ve kapsamlı olarak ortaya konulması, Çok iyi bir müzakere ekibinin kurulması, İlgili tüm kurumlarda kurumsal altyapının güçlendirilmesi, Kamuoyunun bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi,
350 300 250 200 150 100 50 0 SERA GAZI EMİSYON ENVANTERİ Türkiye'nin 1990-2005 Yılları Arası Toplam Sera Gazı Emisyonu 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Yıllar CO2 CH4 N2O F Gazlar CO2 Eşdeğeri (Milyon Ton)
SERA GAZI EMİSYON ENVANTERİ CO2 Eşdeğeri (Milyon Ton) 350 300 250 200 150 100 50 0-50 -100 Türkiye'nin Sera Gazı Esmisyonlarının Sektörlere Göre Dağılımı ve Yutak Alanlar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Yıllar Enerji Sanayi Tarım Atık AKAKDO
SERA GAZI EMİSYON ENVANTERİ Türkiye Sera Sera Gazı GazıEmisyonları ve ve Yutakları (CO2 (CO2 eq) eq) 100 Atık % 9.3 F- Gaz % 1,0 N 2 O % 1.9 80 Tarım Sanayi % 5.1 % 8.9 CH 4 % 15.6 60 40 Enerji % 76.7 CO2 % 81.5 % 75 20 0-20 -40 Sektörlere gross Göre Emisyon Miktarları emissions by sect or Sera gross Gazlarının Dağılımı emissions by gas % 25 sinks Yutaklar Net Emisyon net emissions
SERA GAZI EMİSYON EĞİLİMİ Ulusal Ulusal CO CO 2 Emisyon 2 Senaryoları (Önlemler Alınarak ve ve Alınmadan)
SERA GAZI EMİSYON ENVANTERİ 300,0 250,0 Milyon ton eşdeğer CO2 27,5 15,2 26,4 1990 2004 1990-2004 milyon ton milyon ton % % % Değişim eşd.-co2/yıl eşd.-co2/yıl Enerji 132.1 78% 227.43 77% 72% Sanayi 13.1 8% 26.4 9% 102% 200,0 Tarım 18.5 11% 15.2 5% -18% Atık 6.4 4% 27.5 9% 331% 150,0 6,4 18,5 13,1 TOPLAM 170.1 296.6 74% Arazi/Ormancılık -43.5-74.4 70% 100,0 50,0-227,4 132,1 1990 2004 Enerji Sanayi Tarım Atık Tarım sektörü, toplam salım miktarı ve değişim oranı açısından azalma gözlenen tek sektör, En yüksek artış oranı atık sektöründe, Enerji sektöründe en yüksek toplam salım artışı
SERA GAZI EMİSYON ENVANTERİ Türkiye nin Türkiye nin durumu durumu Türkiye ve BMİDÇS ye taraf olan diğer ülkeler için Sera gazı ve CO2 Emisyon Göstergeleri (2003) C0 2 Emisyonu (milyon ton) Kişi başına düşen C0 2 Emisyonu (ton) Toplam Sera Gazı Emisyonları (milyon ton) Kişi başına düşen Sera Gazı Emisyonları (ton) AB-15 3,447 9.0 4,180 10.9 AB-25 4,064 9.0 4,925 11.0 OECD 12,780 11.1 - - Ek-I Ülkeleri 14,289 12.2 17,288 14.7 PEGSÜ dışı 11,633 13.4 13,855 16.0 Dünya 24,983 4.0 - - Turkiye 231.0 3.3 286.3 4.1
SERA GAZI EMİSYON ENVANTERİ Türkiye ve ve diğer diğer ülkelerde kişi kişi başı başıemisyon değerleri (2003) (2003) 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 ABD Kanada Japonya AB Polonya* Bulgaristan* Türkiye İsrail Güney Kore Meksika Çin Hindistan Ek 1 Ülkeleri Ek 1 Dışı Ülkeler
SERA GAZI EMİSYON ENVANTERİ Kişi Kişi Başı BaşıCO2 Emisyonlarının Ülkelere Göre Göre Dağılımı (ton (ton CO CO 2 /kişi/yıl) 2
SERA GAZI EMİSYON ENVANTERİ 2002 2002 Yılı Yılıİtibari ile ile Kümülatif Sera Sera Gazı GazıEmisyonları İnsan kaynaklı sera gazı emisyonlarının %76 sı gelişmiş ülkeler tarafından, %24 ü ise ülkemizin de içinde yer aldığı gelişmekte olan ülkelerden kaynaklanmaktadır. Bu %24 lük dilimin içindede ülkemizin payı %0,4 olarak hesaplanmaktadır. Dolayısıyla Ülkemizin bu konudaki tarihi sorumluluğunun diğer ülkelerle karşılaştırıldığında daha düşük olduğu görülmektedir.
SERA GAZI EMİSYON ENVANTERİ 1990 250 200 23% 27% C02 eq Tg 150 100 20% 30% 50 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Electricity Industry Transport other 17% 2004 34% 18% 31% ekil- Enerji Sektörü Kaynaklı toplam CO 2 Emisyonları Kaynak:TÜİK,2006
ENERJİ SEKTÖRÜ ihai ihai Enerji Enerji Tüketiminin Yakıt Yakıt Cinsine Cinsine Göre Göre Dağılımı (1990-2004)
ENERJİ SEKTÖRÜ Sektörlere Göre Göre ihai ihai Enerji Enerji Tüketimi (1990-2004)
ENERJİ SEKTÖRÜ Kişi Kişi Başı BaşıElektrik Tüketimi, kwh/kişi (2003) (2003) 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 ABD Kanada Japonya AB Polonya* Bulgaristan* Türkiye İsrail Güney Kore Meksika Çin Hindistan Ek 1 Ülkeleri Ek 1 Dışı Ülkeler
İKLİM DEĞİ İKLİĞİ İLE MÜCADELE Đklim Đklim değişikliği ile ile mücadelede temel temel yapı yapıtaşları: Azaltım (Mitigasyon) Enerji, sanayi, ulaştırma, atık ve arazi kullanımı alanlarında Uyum (Adaptasyon) Tarım, su kaynakları, arazi kullanımı, sağlık ve turizm alanlarında Teknoloji Tüm alanlarda Finansman Tüm alanlarda
SERA GAZI AZALTIM POLİTİKALARI COP-11/MOP 11/MOP-1 nın Temel Sonuçları: Öncelikli Đlgi alanları: Enerji Verimliliği Yenilenebilir enerji Yeni Teknolojiler CO2 Depolama Ormanlaştırma
SERA GAZI AZALTIM POLİTİKALARI Enerji Enerji Sektöründeki Politikalar Yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının arttırılması, Enerji verimliliği, Enerji yoğunluğunun azaltılması, Yanma sonucu düşük CO 2 emisyonu çıkaran yakıtlara geçilmesi, Yakıt kalitesinin iyileştirilmesi, Termik santrallerin rehabilitasyonu, Enerji üretiminde kaynak çeşitliliğine gidilmesi, Nükleer enerji güç santrallerinin kurulması.
SERA GAZI AZALTIMI POLİTİKALARI 1973 2002 yıllary lları arasında verimlilik uygulamaları ile enerji yoğunlu unluğu azaltımı OECD 0,28 den 0,19 a, ABD 0,43 den 0,25 e, Đngiltere 0,30 dan 0,17 ye Kanada da 0,50 den 0,33 e indirilebilmiştir Enerji verimliliği Kanunu ile Türkiye 2020 yılına kadar 0.38 den 0.30 a düşürmeyi hedeflemektedir Ülkemizde tahmini parasal değeri yıllık 4,5 milyar YTL olan yaklaşık %25 civarında enerji tasarruf potansiyelimiz bulunmaktadır. Bu potansiyelin %30 u bina sektöründe, %20 si sanayi sektöründe ve %15 i ise ulaşım sektöründedir.
SERA GAZI AZALTIMI POLİTİKALARI Tablo: 1990-2004 yılları arasındaki Değişim Gösterge 1990 2004 Değişim Oranı (%) Toplam Elektrik Üretimi (Milyar kwh) 57,54 150,7 162 Yenilebilir Enerji Kaynakları (Milyar kwh) 23,23 46,23 99 Sera Gazı Emisyonu / GSYİH (ton eşdeğer- CO 2 /1000YTL) 2,035 2,170 7 kg CO 2 eşdeğeri / kwh 0,529 0,469-11 Ülkemizde, 1990 ila 2004 yılları arasında, yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı iki kat artmış, elektrik üretiminde de 3 kat artış olmuş, GSYİH başına sera gazı emisyonu %7 oranında artmış, elektrik üretiminde, karbon yoğunluğu ise %11 oranında düşmüştür.
SERA GAZI AZALTIMI POLİTİKALARI Yenilenebilir Enerji Enerji Kaynakları Potansiyeli Hidroelektrik MW 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 13385 36697 Kullanılan (2005) Potansiyel Rüzgar Enerjisi 1,500 MW - 2010 3,000 MW- 2020 MW 100000 90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 50 10000 88000 Kullanılan (2005) Ekonomik Potansiyel
SERA GAZI AZALTIMI POLİTİKALARI Yenilenebilir Enerji Enerji Kaynakları Potansiyeli 100 80 Jeotermal 98,2 MW 60 40 20 23 0 Kullanılan (2006) Potansiyel Jeotermal Enerji Genel olarak ısınma ve elektrik üretimi amacı ile Güneş Enerjisi Başlıca kullanım alanı su ısıtma
SERA GAZI AZALTIMI POLİTİKALARI Ulaştırma Politikaları Toplu taşım (metro, hafif raylı sistemler, vb.) araç kullanımının yaygınlaştırılması, Yük taşımacılığında demiryolu ve deniz yollarının kullanımına ağırlık verilmesi, ehir ulaştırma strateji ve planlarının hazırlanması, Yakıt kalitesinin iyileştirilmesi, Araç parkındaki eski taşıtların trafikten çekilmesi ve ortalama araç yaşının düşürülmesi, Araçlarda yeni motor teknolojilerinin kullanılması.
ÖRNEK UYGULAMA Marmaray Projesi İstanbul Boğazı Tüp Geçit Projesi (Marmaray) (2005-2009) Hat uzunluğu: u: 76 km CO 2 azaltım m miktarı: 327 ton/gün Toplam SGE azaltımı: 130,335 ton/yıl
SERA GAZI AZALTIMI POLİTİKALARI Tarım, Tarım, Ormancılık ve ve Arazi Arazi Kullanımı Politikaları Orman kaynakları ve tarım alanlarının sürdürülebilir yönetiminin sağlanması Arazi kullanım planlarının ve arazi toplulaştırması çalışmalarının yapılması Mevcut yutak alanların korunması ve yeni yutak alanların oluşturulması biyokütlenin kullanılması, En iyi tarım tekniklerinin kullanılması Kırsal kalkınmaya önem verilmesi, Orman köylülerinin sosyo-ekonomik yaşam koşullarının iyileştirilmesi, Biyoçeşitliliğin korunması
SERA GAZI AZALTIMI POLİTİKALARI Atık Yönetimi Düzenli depolamanın yapılması, Geri dönüşümün yaygınlaştırılması, Çöp depolama alanlarından geri kazanılan metan gazının değerlendirilmesi, Bireysel, yerel ve sektörel bazda eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarının yapılması,
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Üretkenliği ve çevreyi gözeten verimlilik kavramı ile birlikte, yüksek katma değerli ürünlere yönelmesi, enerji yoğunluğu değerinin orta vadede 0.38'den 0.25 e, uzun vadede 0.15'e indirilmesi, mevcut en iyi teknik ve teknolojilerin sektör bazında tespiti, uygulanması, kurumsal altyapının güçlendirilmesi Sektörlerin konunun farkında olması iklim değişikliği ile mücadelede önem arz etmektedir.
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Bugün gelinen nokta itibari ile, küresel iklim değişikliğini salt bir çevre sorunu olarak görmeyip, bütün sektörleri içine aldığını ve kalkınmayı yakından ilgilendirdiğini bilmek gerekir. Đklim değişikliği ile mücadele politikaları çerçevesinde Türkiye nin sera gazı azaltım potansiyeli yüksektir. Önemli olan inanmak ve uygulamaya geçmektir.
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME K AYNAKLARI VERİMLİ KULLANMA Y ENİLENEBİLİR ENERJİDEN YARARLANMA O RMANLA TIRMA T EMİZ ÜRETİM O RTAK GELECEK
TE EKKÜRLER e-mail: m_sahin4@yahoo.com