Toktogul Satýlganov (1864-1933) Þair, besteci Toktogul Satýlganov 1864 yýlýnda Oþ bölgesinin Ketmen - Töbö ilçesindeki Kuþçu-Suu köyünde fakir bir ailenin evinde dünyaya geldi. Þairin babasý Satýlgan komedyen, irticalen söyleyen biriydi. Annesi Burma da oldukça iyi bir aðýtçý olarak bilinirdi. Geleceðin þairi gençliðinde çobanlýk yaptý. Hayatýn aðýr þartlarýný gördü. Þair on üç yaþýndan baþlayarak þiir üretmeye ve söylemeye baþladý. yeteneðinin geliþmesinde ailesinin ve o zamanýn ünlü þairleri Naken, Esenaman, Çondu'nun þiirleri büyük rol oynamýþtýr. Toktogul yirmi yaþlarýndayken Arzýmat adlý ozanla atýþmýþ ve onu yenmiþtir ve bundan itibaren halk arasýnda tanýnmaya baþlamýþtýr. Toktogul genelde nasihat türünde doðaçlama söyleyen bu ozan ve büyük bestecidir. Onun "Alýmkan", "Süyümkan", "Nasýlkan", "Gülle", "Ne ilginç", "Nasihat", "Derme", "Sanat", "Örnek þiirler", "Dünya", "Ömür" gibi derin felsefi þiirleri, bir çok kopuz besteleri bunu kanýtlamaktadýr. Þair 1898 yýlýnda Çarlýk Rusya'sý tarafýndan Andican isyanýna katýldýðý gerekçesiyle önce idama mahkum edilmiþ, daha sonra Sibirya'ya sürgüne gönderilmiþtir. Þair sürgünden 1902 yýlýnda kaçmýþ ve 1904 yýlýnda kendi yurduna geri dönmüþtür. Toktogul halkýn isteklerini dile getiren eserler vermiþ, düþünür bir þairdir. Öðretmen olarak da Kýrgýz halk þairlerinin hemen hemen hepsinin eserlerine etki etmiþ birisidir. Halk arasýnda çok iyi bilinen þairler, Korgol, Alýmkul, Barpý, Kalýk, Osmonkul v.b. kendilerini Toktogul un öðrencileri saymýþlardýr. Toktogul'un Kýrgýz kültürüne, edebiyatýna verdiði emekler baha biçilemez deðerdedir. Onun bir çok eseri zamanýnda yazýya geçirilmemiþ, halk aðzýnda yaþamýþtýr. Þair Sovyet idaresini, insanlar arasýndaki eþitliði, kardeþliði dostluðu öven eserler vermiþtir. Þairin bir çok eseri Sovyetler döneminde halktan toplanmýþ ve kitap olarak yayýnlanmýþtýr. Kýrgýz kültürüne ve edebiyatýna verdiði emekler için, Toktogul'un adý Kýrgýz Devlet Filarmonisine, ülkenin bir çok yerine, köy kuruluþlarýna, okullara v.b. yerlere verilmiþtir. Sanat ve edebiyat alanýnda da onun adýyla Kýrgýz Devlet ödülü düzenlenmiþtir. Kýrgýz halkýnýn ulu þairi T. Satýlganov 1938 yýlý 17 þubatta vefat etmiþtir. Toktogul Satýlganov'un Kýrgýzca kitaplarý: Kedeykan. Frunze.- Kazan. Kýrgýzmambas, 1938. Toktogul'un þiirleri. Frunze. Kýrgýzmambas, 1938. Toktogul'un þiirleri ve Kalýk'ýn hatýralarý. Frunze. Kýrgýzmambas, 1940. Þiirleri. Frunze. Kýrgýzmambas, 1940. Eserleri. Frunze. Kýrgýzmambas, 1950. Þiirleri. Frunze. Kýrgýzmambas, 1950. Þiirleri. Frunze. Kýrgýzmambas, 1954. Külliyatý. Frunze. Kýrgýzmambas, 1956. Yaþa ittifak hükümeti. Þiirler külliyatý. Frunze. Kýrgýzokuupedmambas, 1957. Eserlerinin iki ciltlik külliyatý. 1-2 cilt. Frunze. Kýrgýzistan, 1964. Nasýl ana doðurdu Lenin gibi evladý. Frunze. Kýrgýzistan, 1964. Molla Eþen. Þiirler. Frunze. Mektep, 1964. Alýmkan. Frunze. Mektep, 1965. Nasýl ana doðurdu Lenin gibi evladý. Frunze. Kýrgýzistan, 1965. Örnek þiir. Frunze. Mektep, 1965. Eserlerinin iki ciltlik külliyatý. 1-2cilt. Frunze. Kýrgýzistan, 1968. Lenin hakkýnda þiir. Frunze. Kýrgýzistan, 1970. Seçilmiþ eserler. Frunze. Kýrgýzistan, 1976. Nasihat. Frunze. Mektep, 1978. Seçmeler. Þiirler. Frunze. Kýrgýzistan, 1984. Sanat þiirleri. Frunze. Mektep, 1985. ALIMKAN Atka salgan dildeysiñ, Açýlgan kýzýl güldöysüñ, Bir kün ooru, bir kün soo... Alýmkan, azabýñ tartsam bilbeysiñ. Betegelüü maydaným, Peyli cakþý caydarým! Kölökölüü maydaným, Köönü cakþý caydarým! Bukardýn toosu buruluþ, Burulup uçat uluu kuþ. Burulup maga kele ket, Alýmkan, muñduuga salbay kýyýn iþ!.. Þiirler ALIMKAN Ata vurulan altýn gibisin. Açýlan kýzýl gül gibisin. Bir gün hasta, bir gün sað... Alýmkan, azabýn çeksem bilmezsin. Otlarla dolu meydaným, Huyu güzel neþelim! Gölgelidir meydaným, Gönlü güzel neþelim! Buharýn daðý dönemeç, Dönerek uçar ulu kuþ. Dönerek bana gel de git, Alýmkan, hüzünlüye salma fena iþ!..
Kaþkardýn toosu kayrýlýþ, Kayrýlýp uçat uluu kuþ, Kayrýlýp maga kele ket, Alýmkan, karýpka salbay kýyýn iþ!.. Sarkeçtep tikken cooluguñ, Sar sanaa kýlat coruguñ, Kökkeþtep tikken cooluguñ, Köp sanaa kýlat coruguñ. Toktogul çertken "caþ kýyal" Týñdasañ bolo, Alýmkan, Ak þayý cooluk kolgo alýp, Bulgasañ bolo, Alýmkan. Az künçölük ömürdö Cýrgasañ bolo, Alýmkan!.. Kaþkarýn daðý dönemeç, Dönerek uçar ulu kuþ. Dönerek bana gel de git, Alýmkan, garipe salma fena iþ. Desen desen diktiðin mendilin, Derde salar bu iþin. Nakýþ nakýþ iþlediðin mendilin, Çok çektirir bu iþin. Toktogulun çaldýðý "pembe hayali", Dinleseydin, Alýmkan, Beyaz atlas mendil ele alýp, Sallasaydýn, Alýmkan, Az günlük ömürde, Sefa sürseydin, Alýmkan!.. EMNE KIZIK? Kürpöñ-kürpöñ cügürtüp, Külüktü minseñ bir kýzýk. Ay dalýñdý kubantýp, Asýldý kiyseñ al kýzýk. Adýrma-adýr ottotup, Aydap cürsöñ mal kýzýk. Azamat erge tabýlsa, Aynektey suluu car kýzýk. Cakþý at minip kubanýp, Calýnduu cürök çýlanýp, Caraþýktuu kiyinip, Caþýl cibek, þay köynök, Carooker suluu kýz süysöñ Caþçýlýgýñ bir kýzýk. Emgek etip caþýñdan, Elge caksañ eñ kýzýk. Eki kurbuñ baþ koþup, Erkeleþse sen kýzýk. Erikkende süylöþüp, Elesteþken teñ kýzýk. El çogula kelgende, Eliriþke men kýzýk. Kelin-kýzga caraþkan, Kerenelüü þay kýzýk. Karý-kempir çaldarga, Kant salgan kara çay kýzýk. Oynoo kezde baldarga Ooz carma tay kýzýk. Ömürüñdün içinde Ölbögöngö miñ kýzýk. Alganýñ cakþý car bolup, Aykalýþýp uktasañ, Ay carýgý tün kýzýk. NE GÜZEL? Dört nala koþturarak, Yürüðü binsen ne güzel. Ay gibi sýrtýný sevindirerek, Asýlý giysen ne güzel. Tepe tepe otlatarak, Sürersen mal güzel. Azamet ere bulursa, Ayna gibi güzel yar güzel. Ýyi at binip sevinerek, Ateþli yürek bulanarak, Yaraþýklý giyinerek, Övünerek, okþanarak, Yeþil ipek, atlas gömlek, Þefkatli güzel kýz seversen, Gençliðin ne güzel. Çalýþarak gençken, Halka beðenilirsen ne güzel. Ýki sevgili evlenip, Nazlansa ne güzel. Sýkýldýklarýnda konuþup, Sohbet eden eþ güzel. El alem toplandýðýnda, Heyecana ben hevesli. Gelin kýza yaraþan, Kenarlý ipek kumaþ ne güzel. Yaþlý kadýn ve ihtiyarlara, Þeker atýlmýþ siyah çay güzel. Oynayacak zamanda çocuklara Aðýz yaran tay güzel. Ömrünün içinde Ölmeyene bin güzel. Aldýðýn iyi yar olup, Sarýlarak uyursan, Ay ýþýðýnda gece güzel.
GÜLDÖP AL Kara kürmö þay kiyip, Boylogula, kýzdar ay, Kadýr, köñül bar çakta Oynogula, kýzdar ay, Kayrýlýp kelbeyt ömürüñ, Oynogula, kýzdar ay, Oynoy albay, külö albay, Kayran caþtý kartaytýp, Koybogula, kýzdar ay!.. Kýzýl kürmö þay kiyip, Boylogula, kýzdar ay, Kýzuu köñül bar çakta Oynogula, kýzdar ay, Oynoy albay, külö albay, Oynogondu bile albay, Kýzýk künüñ ötkörüp, Koybogula, kýzdar ay!.. Kýzýl cibek türdö bar, Kýzýl tilim, süylöp al. Kýlçayýp kelbeyt ömürüñ, Kýz ekende güldöp al, Kýyaldanýp kaçpagýn, Kýz oynobos kördö bar. Caþýl cibek türdö bar, Cañsap, tilim süylöp al, Canýp kelbeyt ömürüñ, Caþ ekende güldöp al, Caltanbagýn, kaçpagýn, Caþ oynobos kördö bar. Kayran ömür barýnda, Balalýktýn çagýnda, Gülkayýrday güldöp al, Külgün caþýñ barýnda, Karýlýk kuup cetken soñ, Kayran ömür ötkön soñ, Kara çým basýp deneñdi, Kalarsýz cerdin cayýnda... GÜLLE Siyah atlastan kolsuz elbise giyinerek, Boy gösterin kýzlar hey, Kadir, gönül varken Oynayýn kýzlar hey, Geri dönüp gelmez ömrün, Oynayýn kýzlar hey, Oynamadan gülmeden, Oynamayý bilmeden, Zavallý gençliði yaþlandýrýp, Býrakmayýn kýzlar hey!.. Kýzýl atlastan kolsuz elbise giyerek, Boy gösterin kýzlar hey, Hevesli gönül varken Oynayýn kýzlar hey, Ardýna bakmaz ömrün, Oynayýn kýzlar hey, Oynamadan gülmeden, Oynamayý bilmeden, Zavallý gençliði yaþlandýrýp, Býrakmayýn kýzlar hey!.. Kýzýl ipek türde var, Kýzýl dilim, söyle. Geri gelmez ömrün, Kýz iken gülle. Huylanýp kaçma, Kýzýn oynayamadýðý mezarda var. Yeþil ipek türde var, Üstüne basarak dilim, söyle. Yanarak gelmez ömrün, Gençken iken gülle. Ürkme, kaçma, Gencin oynayamadýðý mezarda var. Biçare ömrün varýnda, Gençliðin çaðýnda, Hatmi çiçeði gibi aç, Top pembe yaþýn varýnda, Yaþlýlýk kovalayýp yetiþirse, Siyah çim basar bedenini, Kalýrsýnýz yerin altýnda... NASIYAT Deniñ soodo erinbey, Bekerlikke berilbey Erkiñ menen cumuþ kýl, "Erinçeek, calkoo" dedirbey. Erdin küçü - som temir, Eritüügö er kerek. Eç ookatýñ bolboso, Egin aydaar cer kerek. Er cigittin belgisi - NASÝHAT Saðlam iken erinmeden, Boþ gezmeden, Erkin ile çalýþ, "Eringen, tembel" dedirmeden. Erin gücü demir gibidir, Eritmeye er gerek. Hiçbir iþin olmasa, Ekin ekmeye yer gerek. Er yiðidin belirtisi,
Epçil bolot termelep, Öz koluñda bolboso, "Öldüm" deseñ, kim beret? Küçüñ barda iþtep kön, Külüp, caynap, er cigit, Cakþý azamat türdönüp, Calbýrttangan calýnday, Özün özü asýrayt, Uurulukka malýnbay, Uyatýn oylop ar ubak, Uþak sözgö çalýnbay. Türünüp iþtep, er cigit, Tiþiñ barda taþ çayna. Ireetiñdi tüzötüp, Iþtebeseñ aþ kayda? Egin aydap, çöbün çap, Emgegiñden payda tap. Azamat bolsoñ, ak iþtep, Azdýr-köptür malýñ bak! Er cigittin belgisi - Kayrattuu bolot calýndap, Öz koluñda bolboso, Oñoybu ookat tabýlmak? Ölböyünçö kor bolboyt, Öksügön menen niyeti ak. Camandýka çalýnbayt, Öz baþýna özü sak. Ölböy tirüü kalbaysýñ, Can amanat, oylop bak. Irkýraþpa tirüüñdö Irýs aldý - ýntýmak... Açuuluu bolup, er cigit, Aksýmdýkka but malba. Köpköndükkö ceñdirip, Körüngöngö maktanba, Alýp kalgýn Tokoñdun Ülgülüü sözün ukkanda. Karýzdar bolso er cigit, Kötörmögö burulup, Abiyiriñdi ketirip, Alasa kelet çuburup. Andan körö egin bak, Alýñ barda culunup, Kayda kaçat ýrýský? Özü ele kelet kurulup. Esiñ ketse, eçki bak, Eçki tuuyt üç ulak. Ayranýñdý mol kýlýp, Saan beret üç ubak. Eç bolboso ekiden Egiz tuuyt ulagýñ, Eþigiñden ermen ceyt, Estebey toonun tulañýn. Uz olur, çabalar, Öz elinde olmazsa, "Öldüm" dersen, kim verir? Gücün varken çalýþmaya alýþ, Gülerek, neþeyle, er yiðit, Günlük geçimi düþünmeden, Kulak baðlayýp yer yumuþat. Ýyi azamet gibi, Alevlenen ateþ gibi, Kendi kendini yetiþtirir, Hýrsýzlýða batmadan, Namusunu düþünür her vakit, Dedikodu sözlere kanmadan. Kollarý sývayarak çalýþ, er yiðit, Diþin varken taþ çiðne. Safýný düzelterek, Çalýþmazsan aþ nerde? Ekin ek, otunu biç, Emeðinden fayda bul. Azamet isen, temiz çalýþ, Az veya çok malýna bak! Er yiðidin belirtisi, Gayretli olur yanarak, Öz elinde olmazsa, Kolay mý bir þeyi bulmak? Ölene kadar hor olmaz, Tökezlese de iyi niyetli. Kötülüðe takýlmaz, Kendi baþýna kendi hakim olursa. Ölmeyip diri kalmazsýn, Can emanet, düþünerek bak. Hýrlaþma saðlýðýnda, Rýzkýn önü birliktedir... Sinirli olup da er yiðit, Haksýzlýða ayak basma, Dünya malýna yenilip, Gördüðüne övünme, Alýp kal Tokon'unun, Nasihatli sözünü duyduðunda. Borçlu olursa er yiðit, Borçluya dönüp, Þerefini beþ paralýk edip, Alacaklý gelir kovalayýp. Onun yerine ekin ek, Halin varken didinerek. Nereye kaçar rýzk? Kendisi gelir kurularak. Yorulursan keçi besle, Keçi doðurur üç oðlak. Yoðurdunu bol eder, Saðým verir üç vakit. Hiç olmazsa ikiþer Ýkiz doðurur oðlaðýn, Kapýndan pelin yer, Hatýrlamaz daðýn otunu.
Egin aydap, cakþý bak, Cazýnda çýgat cltýlday, Kampadan aþýp, kap tolot, Baasý kýzýl altýnday. Caþýñda kýlgýn meenetti, Calkoolonup tartýnbay, Kardý toyboyt adamdýn, Kayrat menen iþ kýlbay. Kaçký bolot kee akmak, Kara çaka taba albay, Koyo beret akýrý, Katýnýn eptep baga albay. Iþtep catsa bir dýykan, Kýt-kýt külüp tabalayt. Dýykan kuup colotpoy, Ayýl üydön talaalayt. Anday sýykýr þumdarga Azamattar baylanbayt, Açýk-ayrým azamat Argýmak attay þañdañdayt. Karýzdar bolbo sütkorgo, Bardýk malýn süt kýlat: Bir cýlda eki tuudurup, Carým somun büt kýlat. Ubagýnda berbeseñ, Biyge salat týtkýlap. Biy-boluþtar baþýñan Arýlbagan cut kýlat. Kumarýn cazat kuþ salgan, Kýmýldayt içi kýz algan. Kuyultup ýrdap otursam, Sözümdö barbý bir calgan? Künü-tünü týnçý cok Aþka-toygo at çapkan. Berekesi cok bolot Bekerinen mal tapkan. Çýnçýl cakþý körbödüm, Çýgým albay el bakkan. Eki kolun týnçýtpayt Et býþýrýp, ot cakkan. Mergendiktin belgisi - Bugu, maral, teke atkan. Üñküyüp üydö catkança It agýtýp, sal kapkan. Kuru kuudul, kurgak söz, Kursagýn sýlap týnç catkan, Tamak dayar bolgondo, Al urgan kirip kelet bir caktan. Cardýlýk, baylýk kimde cok? "Cardýsýñ" dep demitpe, Camandaþýp er cigit, Biriñdi-biriñ kemitpe! Az ömürdün içinde Amandaþkan künügö, Ölbögönçö tabýlat Azdýr, köptür dünüyö. Ekin ek, iyi bak, Baharýn büyür parlayarak, Ambardan aþar, çuvala dolar, Deðeri kýzýl altýn gibi. Geçken eyle mihneti, Tembellik edip çekinmeden, Karný doymaz adamýn, Gayret ile çalýþmadan. Kaçkýn olur bazý ahmaklar, Kara kova bulamayýp, Býrakýr sonunda, Kadýnýna iyi bakamayýp. Çalýþýrken bir çiftçi, Kýs kýs gülüp alay eder. Çiftçi kovar yaklaþtýrmaz, Köyden evden uzaklaþýr. Böyle zavallý uyanýklara, Azametler baðlanmaz, Bazý azametler, Safkan at gibi þahlanýr. Borçlu olursa süthora, Bütün malýný süt eder: Bir yýlda iki doðurtup, Yarým somunu tüm eder. Vaktinde vermezsen, Beye verir yýrtýnarak. Beyler aðalar baþýndan, Ayrýlmayan yut eder. Hevesini giderir ava kuþ salan, Kýpýrdar içi kýz alan. Dökerek söylersem, Sözümde var mý bir yalan? Gece gündüz rahatý yok, Aþa toya at koþturanýn. Bereketi yok olur, Bedavadan mal bulanýn. Gerçekçi iyi görmedim, Hiçbir þey almadan halkýna bakan. Ýki elini rahat býrakmaz, Et piþirip, ateþ yakanýn. Avcýlýðýn belirtisi, Buðu, maral, teke vurmaktýr. Boþuna evde yatmaktansa, Köpek salýp, kapan kur. Boþ komedyen, boþ söz, Kursaðýný okþayýp rahat yatan, Yemek hazýr olunca, O kahrolasý gelir bir taraftan. Fakirlik, zenginlik kimde yok? "Fakirsin" diye hor görme, Kötüleyip er yiðit, Birinizi diðeriniz eksiltmeyin! Az ömrün içinde Selamlaþ her gün, Ölmeyene bulunur Azdýr, çoktur dünya.
Alaköödön akmaktar Aytýþkan sözgö turalbayt. Ayýlýna bata albay, Akýrý özü burañdayt. Kak oþondoy adamdýn Kaadasý kalbayt kargança, Ötkön öönü bilinbeyt Ölör küngö bargança. Irýs aldý- ýntýmak, Ölmöyünçö kol karmaþ! Bilimi bar azamat, Bir-biriñe cardamdaþ. Bilinbey cürüp bir künü Müdürülöt altýn baþ... Önörüñ bolso, örgö çap, Kor kýlbay, asýl candý bak. Erdin körkü- el menen, Emgegiñ menen elge cak! Dürüst olmayan ahmaklar, Söyledikleri sözde durmazlar. Köyünde de geçinemeyip, Sonunda kendisi döner. Ýþte böyle adamýn, Adeti kalmaz yaþlanýncaya kadar, Geçmiþ kusuru bilinmez, Ölecek güne varýncaya kadar. Rýzk önü birliktir, Ölmedikçe tokalaþýn! Bilimi olan azamet, Birbirinizle yardýmlaþýn. Bilinmeden bir gün, Devrilir altýn baþ... Hünerin varsa ilerle, Hor etmeden, asil cana bak. Erin görkemi - halkladýr, Emeðin ile halkýn gözüne gir! SANAT Argýmaktý "caman" dep, Buudaný kaydan tabasýñ? Agayýñdý "caman" dep, Tuugandý kaydan tabasýñ? Ak samandý "caman" dep, Çöptü kaydan tabasýñ? Az düynönü "caman" dep Köptü kaydan tabasýñ? Carma, çaydý "caman" dep, Etti kaydan tabasýñ? Akýndardý "caman" dep, Kepti kaydan tabasýñ? Agargan karda köp cürsöñ, Közüñ bir kün karýgat, Agayýñdan çet cürsöñ, Köñülüñ bir kün tarýgat. Tuuganýna batpagan, Duþmanýna calýnat. Bolbos caman aramza Bolumsuz iþke malýnat. Kiyinkisin oyloboy, Kiþinin köönü kalýnat. Cakýnýna cakpagan, Cat kiþini camýnat. Handý kuday urarda Kalkýna caman kas bolot. Baydý kuday urarda Kün cýlýmdap, caz bolot. Erdi kuday urarda Elüündö caþ bolot. Calpý cýldýz çogulsa, Carým þoola ayday cok, Toguz ulak birikse, Baasý calgýz tayday cok. Karanday çaydý köp içseñ, Bir kesim kazý mayday cok. SANAT Yürük atý "kötü" diyerek, Safkan atý nerden bulacaksýn? Aðabeyini "kötü" diyerek, Akrabayý nereden bulacaksýn? Ak samaný "kötü" diyerek, Otu nerden bulacaksýn? Az dünyayý "kötü" diyerek, Çoðu nerden bulacaksýn? Yarma*, çayý "kötü" diyerek Eti nerden bulacaksýn? Ozanlarý "kötü" diyerek, Sözü nerden bulacaksýn? Aðarmýþ karda çok gezersen, Gözün bir gün yanar, Aðabeyinden uzak olursan, Gönlün bir gün daralýr. Akrabasýyla geçinemeyen, Düþmanýna yalvarýr. Ýflah olmaz kötüler, Olmaz iþe batar. Sonrasýný düþünmeden, Kiþinin gönlünü kýrar. Yakýnýna yaramayan, Yabancýya sarýlýr. Han fena olacaðý zaman, Halkýna kötü düþman olur. Zengin fena olacaðý zaman, Güneþ açar, yaz olur. Er fena olacaðý zaman, Ellisinde genç olur. Tüm yýldýzlar toplanýrsa, Yarým ay kadar olmaz, Dokuz oðlak birleþirse, Deðeri tek tay kadar olmaz. Sütsüz çayý çok içersen, Bir parça karýn yað kadar olmaz.
Öñköy bözdün sapatý Bir kiyimdik þayday cok. Býçak berseñ, kýndap ber, Kýndap berseñ, çýndap ber Berekesiz baylardan Beyil menen kun keter. Cumuþ kýlsañ, mudaa kýl, Iþtep ketpe ildeker, Kara sanap birdi alsañ, Koluñuzdan miñ keter. Çeçiliþip sýrdaþsañ, Köküröktön muñ keter. Baarýñ bolsoñ bir oozduu, Duþmanýñ kantip býlk eter? Bulut ketse asmandan, Kün açýlýp, cýlt eter, Acalýñ cetip, kün bütsö, Kayran baþýñ þýlk eter. Ak barañdýn kundagýn, Atalbasañ, sunbagýn, Ermin deseñ, duþmandan, Eki közüñ cumbagýn. Ötüp ketken iþ üçün Ökünüp balañ urbagýn. Köpkön cigit köp süylöyt, Çeçen cigit ep süylöyt, Bilbesterge cýyýnda Bir süylöögö kep tiybeyt. Cön cürbögön cigitter Körüngöndön tepki ceyt. Kim körüngön kekenip "Uþunuku öttü" deyt. Köz karaþýñ buzulsa, Körgön adam "köptü" deyt. Süt tabaktý cibitet, Ayran tamsa iritet. Paydasý cok kep aytýp, Mañýz sözdü çiritet. Külö süylöp üyünö, Kündö kirgen kül içet. Eki dülöy koþulsa, Bir-birine külüþöt. Cindi menen cooloþpo, Akmak bolup ketesiñ, Açuulanba bolbosko. Ügüt aytýp çarçaba, Aytkan akýl konbosko. Coldoþ bolsoñ kuu menen, Ömür ötör doo menen. Cýkmayýnça kaçpagýn, Betteþip kalsañ coo menen. Suktanbagýn suluuga, Uyat aytpa uluuga. Tamaþa aytsak bilbeske, Tar cerde katuu sýndýrat, Camandardýn adatý - Calgan sözdü çýn kýlat. Adi bezin deðeri, Bir giyimlik atlas kadar olmaz. Býçak verirsen, kýnýyla ver, Kýnýyla verirsen, gerçekten ver. Bereketsiz zenginlerden, Seciyesi ile gün gider. Çalýþýrsan, istekli çalýþ, Çalýþma hiç zoraki, Kötülükle bir alýrsan, Elinizden bin gider. Çözülerek sýrlaþýrsan, Yüreðinden bun gider. Hepiniz aðýz birliði ederseniz, Düþmanýn nasýl kýpýrdar? Bulut giderse gökyüzünden, Güneþ açýlýr, parýldar, Ecelin gelir, gün biterse, Zavallý baþýn þýp düþer. Tüfeðinin kundaðýný, Ateþleyemezsen, doðrultma, Erim dersen, düþmandan, Ýki gözünü yumma. Geçmiþ olan iþ için, Üzülüp çocuk dövme. Kendini beðenmiþ yiðit çok söyler, Lafazan yiðit düzgün söyler. Bilmeyenlere yýðýnda, Konuþmaya söz gelmez. Rahat durmayan yiðitler, Görünenden tekme yer. Her gördüðü kinlenip, "Þunun ki yetti" der. Süt tabaðý yumuþatýr, Yoðurt damlarsa bozar. Faydasýz söz söyleyip, Asýl sözü çürütür. Gülerek evine, Günde giren kül içer. Ýki saðýr birleþirse, Birbirine gülüþür. Deliye düþman olma, Su doldurma dolmaza, Ahmak olur gidersin, Sinirlenme olmaza. Öðüt edip yorulma, Söylediðin akýl konmaza. Yoldaþ olursan uyanýkla, Ömür geçer dava ile. Yýkmadýkça kaçma, Yüzleþirsen düþman ile. Ýmrenme güzele, Ayýp söz söyleme uluya. Þaka söylersek anlamaza, Dar yerde kötü kýrar, Kötülerin adetidir, Yalan sözü gerçek eder.
Köptü körgön adamdar Köñülüñdü týndýrat. Bekerçiden beze kaç, Uþakçýdan köçö kaç! Kýzýktýrýp kýyýktý, Kýyýn cerge ciberbe, Bilbesterdi korkutup, Aldoo menen imerbe, Cañþap turgan Tokoñdun - Nasýyatý silerge. Canýñ menen akýl ayt Cakþý aytkanýñ bilerge. Koluñdan kelbes cumuþtu, Oyuñ menen bütürbö, Alýstan keler konoktun Kabarýn ukpay kütünbö. Aytalbagan söz üçün Oozuñdu beker açpagýn, Maktanganga mart bolup, Ookatýñdý çaçpagýn. Koldon keler iþ bolso, Korkup beker kaçpagýn. Murunku caman iþiñdi Kiyinki cerde taþtagýn. Coldoþ bolbo korkokko, Cük artpagýn torpokko, Iþ kýldýrba çorkokko. Külük minseñ küülönüp, Eki cagýñ karanba, Köyröñ atka konosuñ, Körüp kalgan adamga. Surap içken tamagýñ - Suu içken menen barabar, "Suk" atanýp aylýña, suuk bolbo, caþ baldar! Külük menen carýþpa, Bilimdüü menen alýþpa. Keybir kýlat özüñdü, Kep salbagýn mañýzga. Köñül kalar kep aytpa Ooru menen kartañga. Canýn satat kee adam Carým çöyçök talkanga. Buzuk menen muñdaþpa, Uyatsýz menen ýmdaþpa, Bolbos iþke kiylikpe, Momunduk cönü bir baþka... Alýñ menen küç kerek Azýk ookat týñdaþpa. Akýlsýzga söz aytýp, Akmak menen sýrdaþpa. Ayalýñdý cek körüp, Camadýktý ýrbatpa. Çok þey gören adamlar, Gönlünü dindirir. Bedavacýdan bezerek kaç, Dedikoducudan göçerek kaç! Alevlenip inatçýyý, Zor yere gönderme, Bilmezleri korkutup, Kandýrmayla kendine çevirme, Söyleyip duran Tokonunun Nasihati sizlere. Ýçtenlikle akýl ver, Ýyi söyleyeni bilene. Elinden gelmez iþi, Düþüncen ile bitirme, Uzaktan gelecek konuðun, Haberini duymadan hazýrlanma. Söyleyemeyeceðin söz için, Aðzýný boþuna açma, Övünmek için mert olup, Varýný yoðunu saçma. Elinden gelecek iþ olsa, Korkup boþuna kaçma. Önceki kötü iþini, Sonraki yerde býrak. Yoldaþ olma korkaða, Yük yükleme buzaðýya, Ýç yaptýrma beceriksize. Yürük binersen koþturarak, Ýki yanýna bakýnma, Övüngen adý konarsýn, Gören her adama. Sorarak yediðin yemeðin, Su içmekle aynýdýr. "Obur" derler köyünde, Soðuk olmayýn, gençler! Yürük ile yarýþma, Bilimli ile atýþma. Deli eder seni, Laf atma manaya. Gönül kýracak söz söyleme, Hasta ile yaþlýya. Canýný satar bazý adamlar Yarým tabak kavuta. Bozuk adamla dertleþme, Arsýz ile iþaretleþme, Olmaz iþe giriþme, Müminlik yönü baþkadýr... Halin ile güç gerek, Azýk yemek toplamaya. Akýlsýza söz söyleyip, Ahmak ile sýrlaþma. Eþini hor görüp, Kötülüðü bulaþtýrma.