TÜRKÇE ÖĞRETİMİ Yaklaşımlar ve Modeller Prof. Dr. F rdevs GÜNEŞ 5. Baskı
Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ TÜRKÇE ÖĞRETİMİ YAKLAŞIMLAR VE MODELLER ISBN 978-605-364-492-7 DOI 10.14527/9786053644927 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2017, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Mayıs 2013, Ankara 5. Baskı: Kasım 2017, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım Kapak Tasarım: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26687 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ Dil dünyayı değiştiren en önemli güçtür.bu güce ulaşmanın yolu dil ve zihinsel becerileri gelişmiş bireyler yetiştirmektir. Bu amaçla Türkçe öğretiminde dinleme, konuşma, okuma, yazma, görsel okuma ve görsel sunu becerilerinin geliştirilmesi yanında düşünme, anlama, sorgulama, analiz-sentez yapma, değerlendirme gibi zihinsel becerilerin de geliştirilmesi ele alınmaktadır. Bunlara ek olarak iletişim kurma, çağdaş toplumun gereklerini yerine getirme, bilinçli karar verme, öğrenmeyi sürdürme gibi becerilere de ağırlık verilmektedir. Bu anlayış Türkçe öğretim programlarında vurgulanmakta, öğrencilerde geliştirilecek dil ve zihinsel beceriler sıralanmaktadır. Kitapta Türkçemizi gelecek nesillere iyi öğretmek, üstünlüklerini ortaya koymak, beynimizin işleyişine uygun yöntem ve teknikleri göstermek amacıyla çeşitli yaklaşım ve modellere yer verilmiştir. Türkçe öğretiminin kavram ve tanımları, yaklaşım ve modelleri, dinleme, okuma, konuşma, yazma, görsel okuma ve sunu öğrenme alanları, anlama modelleri, kelime tanıma ve zihinsel sözlük geliştirme, zihinde yapılandırma gibi konularda ayrıntılı bilgiler sunulmuştur. Ayrıca her öğrenme alanında geliştirilecek beceriler, teknikler, öğretim süreçleri ve yapılacak etkinlikler açıklanmıştır. Son bölümde ise ekran okuma ve yazma üzerinde durulmuştur. Kitabın alanda çalışan akademisyen, öğretmen ve öğrencilere katkı getirmesini dilerim. Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ Ankara 2017
İÇİNDEKİLER Ön Söz... iii İçindekiler...v 1. BÖLÜM GÜNÜMÜZ GELİŞMELERİ VE TÜRKÇEMİZ I. DÜNYA DİLLERİNDEKİ GELİŞMELER...2 a. Dil Savaşları...4 b. İngilizce nin Yükselişi...6 c. İngilizce nin Etkileri...7 ç. Çözüm Arayışları...8 II. TÜRKÇEMİZİN ÖĞRETİM ÜSTÜNLÜKLERİ... 10 a. Günümüz Araştırmaları... 10 b. Ses Zenginliği... 12 c. Ses-Harf İlişkisi... 13 ç. Kelime Tanıma... 14 d. Hece ve Kelime Türetme... 16 e. Zihinsel Sözlük... 16 f. Diğer Özellikler... 17 III. TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDEKİ GELİŞMELER... 17 a. Dil Öğretim Yaklaşımları... 17 b. Öğrenme Alanları... 18 c. Dil Edinme Yerine Dil Öğrenme... 18 ç. Diğer Gelişmeler... 19
vi Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller 2. BÖLÜM KAVRAM VE TANIMLAR I. DİL VE ÖZELLİKLERİ... 25 a. Dil Nedir?... 25 b. Dilin Özellikleri... 26 c. Dilin İşlevleri... 27 ç. Dil ve Kavram İlişkisi... 27 d. Dil ve Kültür İlişkisi... 28 e. Dilin Kullanım Alanları... 29 II. DİL GELİŞİMİ... 30 a. Zihin Gelişimi... 30 b. Anne Karnında Dil Gelişimi... 33 c. Dil Gelişimi Araştırmaları... 34 ç. Dil Gelişiminde Annenin Rolü... 35 d. Dil Gelişiminde Ninnilerin Rolü... 36 III. DİL ÖĞRENME SÜRECİ... 38 a. Dil Nasıl Öğrenilir?... 38 b. Dil Öğrenme Koşulları... 39 c. Dil Öğrenme İlkeleri... 43 ç. Dil Öğrenme Aşamaları... 44
İçindekiler vii 3. BÖLÜM YAKLAŞIM VE MODELLER I. DİL ÖĞRETİM YAKLAŞIMLARI... 47 a. Geleneksel Yaklaşımlar... 49 b. Davranışçı Yaklaşım... 50 c. Bilişsel Yaklaşım... 52 ç. Yapılandırıcı Yaklaşım... 56 II. DİL ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ... 66 a. Geleneksel Yöntemler... 67 b. Davranışçı Yöntemler... 69 III. DİL ÖĞRETİM MODELLERİ... 72 a. Geleneksel Modeller... 72 1. Parçadan Bütüne Modeller... 73 2. Bütünden Parçaya Modeller... 73 3. Karma Modeller... 73 b. Yapılandırıcı Modeller... 74 1. Açıklayıcı Model... 74 2. Etkileşimsel Model... 76 3. Teknikleri Öğretme Modeli... 77 4. Örnekleme Modeli... 78 IV. TÜRKÇE ÖĞRETİM UYGULAMALARI... 79 a. Yaklaşımlar ve Yöntemler... 79 b. Programlar... 81
viii Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller 4. BÖLÜM DİNLEME I. DİNLEME VE ÖNEMİ... 83 a. Dinleme Nedir?... 83 b. Önemi... 84 II. DİNLEME ALANLARI... 85 a. İşlem Boyutu... 86 b. Etkileşim Boyutu... 87 c. Anlama Boyutu... 87 III. SÖZLÜ ANLAMA... 88 a. Sözlü Anlama Nedir?... 88 b. Sözlü Anlama Modelleri... 88 1. Süreçsel Modeller... 89 2. Etkileşimsel Model... 92 IV. SÖZLÜ ANLAMA DÜZEYLERİ... 95 a. Genel Anlama... 95 b. Yorumlayıcı Anlama... 95 c. Sorgulayıcı Anlama... 96 ç. Yaratıcı Anlama... 96 V. DİNLEME ÖĞRETİMİ... 96 a. Dinlemeyi Öğrenme... 96 b. Öğretim Amaçları... 97 c. Öğretim Süreçleri... 98 ç. Dinleme Teknikleri... 99 d. Süreçlere Göre Dinleme Teknikleri... 99 VI. DİNLEME BECERİLERİNİ GELİŞTİRME... 101 a. Dinleme Öncesi Aşama... 102 b. Dinleme Aşaması... 103 c. Dinleme Sonrası Aşama... 104 VII. DİNLEME TÜRLERİ VE ETKİNLİKLERİ... 104 a. Dinleme Türleri... 104 b. Dinleme Etkinlikleri... 106
İçindekiler ix 5. BÖLÜM KONUŞMA I. KONUŞMA VE ÖNEMİ... 108 a. Konuşma Nedir?... 108 b. Özellikleri... 110 c. Önemi... 111 II. KONUŞMA ALANLARI... 112 a. İşlem Boyutu... 112 b. Etkileşim Boyutu... 114 c. Güdüleme Boyutu... 114 III. KONUŞMA YAKLAŞIM VE MODELLERİ... 115 a. Geleneksel Yaklaşım ve Modeller... 115 b. Bilişsel Yaklaşım ve Modeller... 115 c. Yapılandırıcı Yaklaşım ve Modeller... 117 IV. KONUŞMA ÖĞRETİMİ... 117 a. Amaçlar... 117 b. Öğretim Süreçleri... 119 c. Konuşma Teknikleri... 119 ç. Süreçlere Göre Konuşma Teknikleri... 119 V. KONUŞMA BECERİLERİNİ GELİŞTİRME... 121 a. Konuşma Öncesi Aşama... 121 b. Konuşma Aşaması... 125 c. Konuşma Sonrası Aşama... 128 VI. KONUŞMA TÜRLERİ VE ETKİNLİKLERİ... 128 a. Konuşma Türleri... 129 b. Konuşma Etkinlikleri... 130
x Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller 6. BÖLÜM OKUMA I. OKUMA VE ÖZELLİKLERİ... 131 a. Okuma Nedir?... 132 b. Özellikleri... 133 II. OKUMA ALANLARI... 134 a. İşlem Boyutu... 134 b. Etkileşim Boyutu... 135 c. Anlama Boyutu... 135 III. OKUMA TEORİ VE MODELLERİ... 136 a. Geleneksel Teoriler... 136 b. Gelişimsel Modeller... 141 IV. OKUMA ÖĞRETİMİ... 141 a. Okumayı Öğrenme... 141 b. Öğretim Amaçları... 142 c. Okuma Süreçleri... 143 ç. Okuma Teknikleri... 144 d. Süreçlere Göre Okuma Teknikleri... 145 V. OKUMA BECERİLERİNİ GELİŞTİRME... 148 a. Okuma Öncesi Aşama... 148 b. Okuma Aşaması... 150 c. Okuma Sonrası Aşama... 151 VI. OKUMA TÜRLERİ... 151 a. Sesli Okuma... 151 b. Sessiz Okuma... 154 c. Sorgulayıcı Okuma... 154 ç. Paylaşarak Okuma... 155 d. Bağımsız Okuma... 155
İçindekiler xi 7. BÖLÜM YAZMA I. YAZMA VE ÖNEMİ... 157 a. Yazma Nedir?... 158 b. Önemi... 159 II. YAZMA ALANLARI... 161 a. Tasarım Boyutu... 162 b. İşlem Boyutu... 162 c. Paylaşma Boyutu... 163 III. YAZMA MODELLERİ... 163 a. Doğrusal Modeller... 163 b. Doğrusal Olmayan Modeller... 164 c. Diğer Modeller... 168 IV. YAZMA ÖĞRETİMİ... 170 a. Amaçlar... 170 b. Yazma Süreçleri... 171 c. Yazma Teknikleri... 173 ç. Süreçlere Göre Yazma Teknikleri... 173 V. YAZMA BECERİLERİNİ GELİŞTİRME... 176 a. Yazma Öncesi Aşama... 176 b. Yazma Aşaması... 177 c. Yazma Sonrası Aşama... 179 VI. YAZMA TÜRLERİ... 179 a. Betimleyici Yazma... 180 b. Hikâye Edici Yazma... 180 c. İkna Edici Yazma... 181 ç. Sorgulayıcı Yazma... 182 d. Yaratıcı Yazma... 182 e. Karşılaştırmalı Yazma... 182 f. Planlı Yazma... 183
xii Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller g. Not Alma... 183 h. Paylaşarak Yazma... 184 ı. Bağımsız Yazma... 184 i. Bitişik Eğik Yazı... 184 8. BÖLÜM GÖRSEL OKUMA VE SUNU I. GÖRSEL OKUMA VE ÖNEMİ... 187 a. Görsel Nedir?... 188 b. Görsel Okuma... 188 c. Önemi... 189 II. GÖRSEL OKUMA YAKLAŞIMLARI... 190 a. Geleneksel-Semiyolojik Yaklaşım... 191 b. Bilişsel Yaklaşım... 193 c. Psikofizyolojik-Yapılandırıcı Yaklaşım... 195 III. GÖRSEL OKUMA ÖĞRETİMİ... 198 a. Becerilerin Doğrudan Öğretimi... 198 b. Tekniklerin Açıklamalı Öğretimi... 198 c. Görsel Okuma Süreci... 199 ç. Görsel Okuma Etkinlikleri... 200 IV. GÖRSEL SUNU... 202 V. GÖRSEL TÜRLERİ... 203 a. Resimler... 203 b. Grafik ve Şekiller... 205 c. Karikatürler... 206 ç. Renkler... 207
İçindekiler xiii 9. BÖLÜM ANLAMA BECERİLERİNİ GELİŞTİRME I. ANLAMA ÖĞRETİMİ... 209 a. Anlama Nedir?... 209 b. Anlama Öğretimi... 210 II. ANLAMA MODELLERİ... 212 a. Geleneksel Anlayış... 212 b. Yapılandırıcı Modeller... 212 1. Süreçsel Model... 213 2. Etkileşimsel Model... 215 III. ANLAMA SÜREÇLERİ... 218 a. Küçük Yapıları Anlama Süreçleri... 218 b. Bütünleştirme Süreçleri... 218 c. Büyük Yapıları Anlama Süreçleri... 219 ç. Seçme Süreçleri... 219 IV. ANLAMA TEKNİKLERİ... 220 V. ANLAMA ÖĞRETİM MODELLERİ... 222 a. Becerilerin Doğrudan Öğretimi... 222 b. Tekniklerin Açıklamalı Öğretimi... 222 VI. ANLAMA BECERİLERİNİ GELİŞTİRME... 223 a. Küçük Yapıları Anlama Becerileri... 223 b. Büyük Yapıları Anlama Becerileri... 224 VII. ANLAMA DÜZEYLERİ... 225 a. Genel Anlama... 225 b. Yorumlayıcı Anlama... 225 c. Sorgulayıcı Anlama... 226 ç. Yaratıcı Anlama... 226 VIII. ANLAMA ETKİNLİKLERİ... 226 a. Okuma Öncesi Etkinlikler... 226 b. Okuma Sırasındaki Etkinlikler... 227 c. Okuma Sonrası Etkinlikler... 227
xiv Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller 10. BÖLÜM ZİHİNSEL SÖZLÜK GELİŞTİRME I. KELİME TANIMA VE ÖNEMİ... 229 a. Kelime Tanıma Nedir?... 229 b. Sözlü Kelimeleri Tanıma... 231 c. Yazılı Kelimeleri Tanıma... 232 II. TEORİ VE MODELLER... 233 a. Geleneksel Teoriler... 234 b. Yapılandırıcı Modeller... 235 III. ZİHİNSEL SÖZLÜK GELİŞTİRME... 238 a. Zihinsel Sözlük Nedir?... 238 b. Nasıl Geliştirilir?... 239 c. Zihinsel Sözlüğü Zenginleştirme... 240 IV. KELİME ÖĞRENME TEKNİKLERİ... 241 a. Yeni Kelimeleri Tanıma... 242 b. Kelimelerin Anlamını Keşfetme... 243 c. Kelimenin Anlamını Metinden Bulma... 244 ç. Kavram Haritası... 245 V. KELİME TANIMA ETKİNLİKLERİ... 246
İçindekiler xv 11. BÖLÜM METİNLE ÖĞRENME I. METİN VE ÖZELLİKLERİ... 249 a. Metin Nedir?... 249 b. Metin Türleri... 250 c. Metin Anlayışı... 251 ç. Metin Öğretimi... 258 d. Metinle Öğrenme... 259 II. TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDEKİ UYGULAMALAR... 262 a. Metin İnceleme... 262 b. Metin Seçme... 263 c. Metin Uzunluğu... 264 III. METİN YAPILARI VE ÖZELLİKLERİ... 265 a. Metin Yapıları... 265 b. Metinlerin Yapısal Özellikleri... 267 IV. METİN YAPILARINI KEŞFETME TEKNİKLERİ... 268 a. Metin Şemaları... 268 b. Öyküleyici Metin Yapılarını Keşfetme... 269 c. Bilgilendirici Metin Yapılarını Keşfetme... 271
xvi Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller 12. BÖLÜM DİL BİLGİSİ ÖĞRETİMİ I. DİL BİLGİSİ VE TÜRLERİ... 273 a. Dil Bilgisi Nedir?... 274 b. Dil Bilgisi Türleri... 275 c. Okul Dil Bilgisi... 276 ç. Yeni Dil Bilgisi... 277 d. Geleneksel ve Yeni Dil Bilgisi Farkı... 279 II. DİL BİLGİSİ ÖĞRETİMİ... 281 a. Önemi... 281 b. Amacı... 282 III. DİL BİLGİSİ ÖĞRETİM YAKLAŞIMLARI... 282 a. Geleneksel Yaklaşımlar... 283 b. Davranışçı Yaklaşım... 284 c. Bilişsel Yaklaşım... 284 ç. Yapılandırıcı Yaklaşım... 286 IV. DİL BİLGİSİ ÖĞRETİM MODELLERİ... 288 a. Tümdengelim Modeli... 289 b. Tümevarım Modeli... 289 c. Temel İçerik... 289 V. DİL BİLGİSİ ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ... 291 a. Dil Bilgisi-Çeviri Yöntemi... 291 b. Doğrudan Öğretim Yöntemi... 292 c. Aktif Yöntem... 292 ç. İşitsel-Sözel (Dinle-Konuş)Yöntem:... 292 d. Sezdirme Yöntemi... 292 e. Sezdirme Yöntemiyle Aktif Öğrenme Süreci... 293 f. Öğretmenin Rolü... 296 g. Etkinlik Hazırlama... 298 h. Değerlendirme... 299 VI. TÜRKÇE DİL BİLGİSİ ÖĞRETİMİ... 299
İçindekiler xvii 13. BÖLÜM YÖNTEM VE TEKNİKLER I. ÖN BİLGİLERİ HAREKETE GEÇİRME... 301 II. AMAÇ BELİRLEME... 303 III. METNİ GÖZDEN GEÇİRME... 304 IV. TAHMİN ETME... 305 V. SORGULAMA... 307 VI. ÇIKARIM YAPMA... 309 a. Nasıl Uygulanır?... 310 b. Çıkarımlara bazı örnekler... 311 VII. TARTIŞMA... 312 VIII. SORUN ÇÖZME... 313 IX. BEYİN FIRTINASI... 314 X. ÖZETLEME... 314 XI. SORU-CEVAP... 315 XII. ANA FİKİR... 317 XIII. BENZER VE FARKLILIKLAR... 319 XIV. GÖZLEM VE İNCELEME... 319 XV. ROL OYNAMA... 320 XVI. OYUNLAR... 320 XVII. DRAMA... 321 XVIII. GÖSTERİ... 322 XIX. BALIK KILÇIĞI... 322 XX. ZİHİN HARİTASI... 323
xviii Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller 14. BÖLÜM ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME I. ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME... 325 a. Tanımlar... 325 b. Değerlendirme Aşamaları... 326 c. Değerlendirme Türleri... 327 II. SORULAR VE ÖZELLİKLERİ... 329 a. Sorular ve İşlevleri... 329 b. Soru Türleri ve Teknikleri... 331 c. Soru-Cevap İlişkisi... 333 ç. Soru Sorma Modelleri... 334 III. TÜRKÇE ÖĞRETİMDE UYGULAMALAR... 335 a. Çoktan Seçmeli Testlerin Olumsuzlukları... 336 b. Yeni Programlarda Uygulama... 339
İçindekiler xix 15. BÖLÜM OKUMA VE YAZMA ALIŞKANLIĞI I. OKUMA VE YAZMA ALIŞKANLIĞI... 351 a. Okuma ve Yazma Alışkanlığı Nedir?... 351 b. Okuma ve Yazma Alışkanlığını Geliştirme... 353 II. OKUMA ETKİNLİKLERİ... 354 a. Çocukla Konuşma... 354 b. Hikâye Okuma... 355 c. Eğlenceli Etkinlikler... 356 ç. Birlikte Okuma-Yazma... 357 d. Çocukların Okumasını Dinleme... 357 e. Örnek Olma... 358 f. Okuma Saatleri Oluşturma... 358 g. Anlama Ağırlık Verme... 359 h. Kitaplar Hakkında Konuşma... 360 ı. Kitapları Birlikte İnceleme... 361 i. Okuma Sonrası Etkinlikler... 363 j. Çabaları Övme... 364 III. YAZMA ETKİNLİKLERİ... 364 a. Yazmaya Cesaretlendirme... 364 b. Rehberle Yazma... 365 c. Paylaşarak Yazma... 366 ç. Bağımsız Yazma... 366 IV. KİTAP SEÇİMİ... 366 a. Kitaplar Nasıl Seçilmeli?... 367 b. Öğrencilerin Okuma İlgisi... 369 1. İlgi Türleri... 369 2. İlginin Niteliği... 370 c. Diğer Durumlar... 371
xx Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller 16. BÖLÜM EKRAN OKUMA VE YAZMA I. EKRAN OKUMA VE ÖZELLİKLERİ... 373 a. Ekran Okuma Nedir?... 373 b. Ekran Okumanın Yayılması... 374 c. Ekran Okuma ile Değişenler... 375 II. EKRANA YAZMA VE ÖZELLİKLERİ... 388 a. Yazma Alanındaki Gelişmeler... 388 b. Kalem ve Tuşlarla Yazma Arasındaki Farklılıklar... 389 c. Kalemle Yazma Öğretimi... 391 ç. Kalemle Yazmanın Zihinsel Görünümü... 393 d. Klavye ve Tuşlarla Yazma Öğretimi... 395 e. Karşılaştırmalı Araştırmalar... 397 f. Ekrana Yazma... 399 KAYNAKÇA... 401
1. BÖLÜM GÜNÜMÜZ GELİŞMELERİ VE TÜRKÇEMİZ Bilgi çağını yaşayan dünyamızda eğitim bir güçtür. Dil, bu güce ulaşmanın en önemli anahtarıdır. Dil, öğrenmenin kalbi ve insan beyninin sınırsız bir becerisidir. İnsanlar bu sınırsız becerilerini kullanarak öğrenir ve kendilerini hayat boyu geliştirirler. Dil, insanların duygu, düşünce ve gözlemlerini ifade etmesine, iletişim kurmasına, çevresiyle etkileşmesine, dünya ile bütünleşmesine ve kültürün gelecek kuşaklara aktarılmasına katkı sağlar. Bu nedenle dil öğretimi çok önemli olmakta, küçük yaşlardan itibaren dil ve zihinsel becerileri geliştirecek yaklaşım ve modeller üzerinde durulmaktadır. Böylece beynimizi etkili ve verimli kullanmak, yani zihinsel verimliliği artırmak, bilginin kullanımını ve üretimini kolaylaştırmak amaçlanmaktadır. Dile ve dil öğretimine ağırlık vermeyen bir ülke geleceğe kapılarını kapatmış demektir. Kalkınma için sadece sanayi ve tarımdaki gelişmeler, sağlık alanındaki ilerlemeler yeterli değildir. Dili ve zihni gelişmiş akıllı insanlar yetiştirmeden kalkınma gerçekleşmez. Akıllı insanlar olmadan da bilgi ve teknoloji üretilemez. Bilgi ve teknoloji insansız kullanılamaz, geliştirilemez. Bu durumu fark eden ülkeler düşünen, araştıran, sorgulayan ve sorun çözen bireyler yetiştirmek için dil öğretimine ağırlık vermektedir. Bu süreçte uygulanacak yeni yaklaşım, model, yöntem ve teknikler geliştirilmektedir. Ayrıca beyin araştırmalarından da yararlanılmaktadır.
2 Türkçe Öğretimi Yaklaşımlar ve Modeller Dil öğretimi konusunda ülkemizde de son yıllarda önemli gelişmeler olmakta, yeni Türkçe öğretim programlarında dil ve zihinsel becerileri geliştirme birlikte ele alınmaktadır. Türkçe öğretimi sadece dinleme, konuşma, okuma, yazma, okuma ve görsel sunu gibi dil becerilerinin geliştirilmesi değil, aynı zamanda düşünme, anlama, sıralama, sınıflama, sorgulama, ilişki kurma, eleştirme, analiz-sentez yapma ve değerlendirme gibi zihinsel becerilerin geliştirilmesi olarak vurgulanmaktadır. Bu süreçte öğrencilerin Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanma, iletişim kurma, problem çözme, karar verme, öğrenmeyi yaşam boyu sürdürme gibi becerileri geliştirmeleri beklenmektedir. Türkçe öğretiminde amaç Türkçeyi doğru, güzel ve etkili öğretmek, Türkçenin giderek gelişmesini, yayılmasını ve gelecek nesillere aktarılmasını sağlamaktır. Türkçemizin milâttan önce dört bin yılına kadar uzanan eski ve köklü bir geçmişi vardır. Türkçe, Ural-Altay grubunda yer alan sondan eklemeli bir dildir. Türkçe tarihi süreç içinde dünyaya yayılmış ve çeşitli dilleri etkilemiştir. Ülkemizdeki kaynaklar dünyanın çeşitli yörelerinde Türkçe konuşan iki yüz milyon insan olduğunu belirtmektedir. Bu sayı ile Türkçenin dünya dilleri arasında durumu ve geleceği nedir? Gelecek nesillere Türkçeyi iyi öğretmek için neler yapılmalıdır? Hangi yaklaşım ve modeller uygulanmalıdır? I. DÜNYA DİLLERİNDEKİ GELİŞMELER UNESCO 2010 yılında Dünya Dil Atlası nı yayınladı. Bu Atlasa göre dünyamızda 6 000 civarında dil vardır. Bu dillerin % 96 sı dünya nüfusunun % 4 ü tarafından, sadece % 3 ü ise dünya nüfusunun % 96 sı tarafından kullanılmaktadır. Yani tamamen zıt iki durum söz konusudur. Dünyamızdaki nüfusun tamamına yakını 10 dili, yarıdan fazlası ise 8 dili, yani Çince, İngilizce, Hintçe, İspanyolca, Rusça, Arapça, Portekizce ve Fransızca yı kullanmaktadır. Dünyada yaygın konuşulan dillerin çeşitli kriterlere göre bir etkililik sıralaması yapılmıştır. Buna göre ilk üç sırayı İngilizce, Fransızca ve İspanyolca almaktır. Bunu Rusça, Arapça, Çince, Almanca, Japonca, Portekizce ve Hintçe izlemektedir. Dil Atlası na göre önümüzdeki yıllarda dünyamızdaki 6000 dilin % 50 si yani 3000 dil yok olacaktır. Çeşitli araştırma ve ölçütlere göre tehlikede olan diller 5 düzeye ayrılmıştır. Bunlar ölmek üzere olan diller, durumu çok kritik olanlar, ciddî tehlikede olanlar, tehlikede olanlar ve şimdilik kullanılan diller şeklinde sıralanmıştır. Buna göre 2511 dilin 200 den fazlası ölmek üzere, 538 dilin durumu çok kritik, 502 dil ciddî tehlikede, 632 dil tehlikede ve 607 dil ise şimdilik kullanılır durumdadır. Bu olumsuz gelişmelerin sürmesi halinde bu yüzyılın sonunda konuşulan dillerin % 95 i yok olacaktır. Dil bilimcilere göre her yıl 10 dil ölmektedir.
Günümüz Gelişmeleri ve Türkçemiz 3 Bazıları ise her 15 günde bir dilin öldüğünü açıklamaktadır. Dil çeşitliliği olan bölgelerde dil ölüm oranı daha yüksektir. Ölen dillerle birlikte kültürel zenginlikler de yok olmaktadır. UNESCO eski Genel Müdürü Koïchiro Matsuura Dillerin ölümüyle birlikte çok sayıda kültür mirası, özlü ve değerli sözler, deyimler, şiirler, maniler, hikâyeler, atasözleri gibi toplumun önemli değerleri yok olmaktadır. Ayrıca insanlar arasındaki çeşitlilik, dünya ve doğa hakkındaki zengin bilgiler de yok olmaktadır. diyerek konun önemine dikkat çekmektedir. Bu olumsuz gelişmeler önümüzdeki yıllarda çoğu dilin kısa sürede kaybolacağı anlamına mı gelmektedir? Dil bilimciler 100. 000 kişinin konuştuğu diller için bir tehlikenin söz konusu olmayacağını tahmin etmektedir. Bir başka ifadeyle bir dili konuşan kişi sayısı 100 000 ve daha üzerinde ise o dilin yaşama şansının olduğu ifade edilmektedir. Ancak tahminler küçük dillerin tehlikede olduğunu göstermektedir. Çünkü 6000 dilin yarısını konuşan insan sayısı 10. 000 den daha azdır. Geriye kalan dilleri konuşanların sayısı ise 1000 ve daha azdır. Dünyamızda sadece 15 dili konuşanların sayısı 100. 000. 000 u geçmektedir. Bunlar Çince, İngilizce, Hintçe, Fransızca, İspanyolca, Rusça, Arapça, Portekizce, Almanca, Japonca, İtalyanca gibi diller olmaktadır. Diğer taraftan büyük dillerin küçük dillerin ölümünden sorumlu olduğu belirtilmektedir. Bu konuda UNESCO Dil Atlası yöneticisi Christopher Moseley, İngilizce, Fransızca, İspanyolca gibi diller diğer dillerin ölümünden sorumludur. demektedir. (Moseley, 2010). Bu açıklama çoğu dil için kaybolma tehlikesinin sürdüğünü göstermektedir. Dünyamızda bu güne kadar 30 000 civarında dil doğmuş ve bunların çoğu hiç iz bırakmadan kaybolmuştur. Eskiden dillerin çok olması hızlı ve kolay iletişim, bilimsel gelişmeleri ve bilgileri paylaşma, sanayileşme vb. açısından sorun olarak görülüyordu. Dillerin çok ve çeşitli olması bilgilerin yayılmasına ve fırsat eşitliğine engel olduğu, ülke çapında tek dilin ideal olduğu dile getiriliyordu. Hatta 19. yy sonunda evrensel dil fikri doğmuş ve Esperanto oluşturulmuştu. Bu anlayış Avrupa nın sömürgeleştirme çalışmalarında da hakimdi. Sömürgeleştirme çalışmaları sonrasında dünyamızda konuşulan dillerin % 15 i yok olmuştur. Afrika da çok sayıda dil kaybolmuştur. Avustralya da konuşulan 250 dilden 20 si kalmıştır. Brezilya da konuşulan yaklaşık 540 dilin üçte biri yok olmuştur. Bunların yerini büyük diller almıştır. Kısaca dillerin ölümü yeni bir olay değil eskiden bu yana sürmektedir. Günümüzde dillerin ölümü daha hızlı olmaktadır. Ancak bu süreç sömürgeleştirme çalışmalarıyla değil internet aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Dünyamızdaki uluslararası finans pazarları, haberleşmeler, eğitim, iletişim, bilgi ve belgelerin paylaşılması elektronik araçlarla ve internetle yürütülmektedir. Bu durum küçük diller için büyük bir tehlike oluşturmaktadır. Çünkü dünyamızdaki dillerin