HALK SA LI I AÇISINDAN ELEKTROMANYET K ALANLAR ve CEP TELEFONLARI Doç. Dr. Tevfik PINAR Hacettepe Üniversitesi Halk Sağ l ğ Enstitüsü 24.04.2014
Yirminci yüzy l, elektriğ e dayal teknolojik uygulamalar n patlama çağ oldu. Bu uygulamalar ayn zamanda elektromanyetik alanlar (EMF) üretti. Bu geliflme sürerek 21. yüzy l teknolojik inovasyon çağ oldu.
Çevremiz EMF ile sar l d r ve her gün değ iflik kaynaklardan maruz kalmaktay z. Doğ al kaynaklar: Dünyan n manyetik alan ve görünen fl k, infrared ve ultraviyole frekanslar n içeren günefl fl nlar. Evlerimizde: Mikrodalga f r nlar, saç kurutma makineleri, elektrik kablolar, uzaktan kontrol cihazlar, vs.
flyerimizde: Bilgisayar ekranlar, endüstriyel elektrikli f r nlar, elektrikli motorlar, güvenlik sistemleri. Sokakta: Elektrikli tren ve tramvay kablolar, enerji hatlar, radyofrekans iletiflim antenleri, kablosuz network ler. Hava alanlar ndaki güvenlik kap lar, mağ aza, supermarket ve kütüphane gibi yerlerdeki kontrol sistemleri
Bundan kaç namay z, bunu istemeyiz de Çünkü teknoloji, yaflam m z n daha sağ l kl daha müreffeh ve daha güvenli olmas olanaklar n sunmakta, yaflam kalitemizi yükselten ekonomik ve sosyal geliflimimiz için önemli katk larda bulunmaktad r.
Elektromanyetik alanlar, dalga boylar yüzlerce metre olan düflük frekansl elektrik temin hatt, trilyon metre ile ölçülen dalga boyuna sahip radyo ve görünür fl k frekanslar na ve t bbi X- fl nlar na kadar genifl bir yelpazeyi kapsar.
yonize EMF kimyasal bağ lar k rar, iyon oluflturur ve maddede radikal değ iflikliklere neden olur. Non-iyonize radyasyon kimyasal bağ lar k ramaz, ancak s ya neden olur. Elektromanyetik alanlar hertz ile ölçülen osilasyonlar na göre tan mlan rlar.
Frekans, bir saniyedeki eletromanyetik alan dalgalan m n n (osilasyon) say s n ifade eden hertz (Hz) cinsinden öçülür. 1 megahertz (MHz), bir saniyede 1 milyon kez osilasyon demektir. Günlük yaflam m zdan örnekler: prizler 50 Hz (saniyede 50 kez osilasyon) ve radyo dalgalar kullanan mobil telefonlar 900 MHz (saniyede 900 milyon kez osilasyon)
Elektromanyetik spektrum kullan m alan na gore değ iflik parçalara ayr l r: Infrared aral ğ TV uzaktan kumanda için kullan l r Mikrodalga aral ğ Piflirme için Radyofrekans (RF) dalgalar Radyo ve televizyonlara sinyal tafl r. Ekstra düflük frekanslar (ELF) Ev aletlerimizin güç kaynağ n olufltururlar.
Cep Telefonlar En h zl geliflen, en yayg n EMF maruziyeti iletiflim alan da, özellikle mobil telefonlarla, olmaktad r. Sağ lad ğ yararlar nedeniyle insanlar n yaflamlar na severek ald klar mobil telefonlar özel bir EMF kaynağ d r. 2005 y l nda Dünyada 1.8 milyar kiflinin mobil telefonu kulland ğ tahmin ediliyor. Bu 1920 y l n n Dünya nüfusuna denktir. Günümüzde bu rakam n 4.6 milyar (WHO) civar nda olduğ u tahmin edilmektedir.
Mobil telefonlar, telefon network ü ile iletiflim kurabilmek için düflük-güçlü radyo-frekans (RF) (450-2700 MHz; pik güç= 0.1-2 Watt) elektromanyetik alanlar (EMF) yayarlar. Mobil telefon teknolojisi iki yolla EMF üretir: 1. fiehirlerimizin, yollar m z n çevresinde yerlefltirilen baz istasyonlar ile 2. Bizim konuflmalar m z istasyona gönderen telefonlar m z n kendisi arac l ğ ile
Ve Elektromanyetik alanlar n sağ l k üzerine etkisi konusunda ciddi tedirginlikler vard r. International Agency for Research on Cancer (IARC), radyo-frekans elektromanyetik alanlar flüpheli (possibly) karsinojen (2B) olarak s n fland rmaktad r (2002).
Riski anlamak ve güvenlik standartlar gelifltirmek için bilimsel çal flmalara ihtiyaç vard r.
Yap lacak Araflt rmalar n Zorluklar Ancak, Çevresel etkenlere düflük doz ve uzun süre maruziyetin sağ l k üzerindeki etkilerini araflt rmak oldukça zordur.
Non-iyonize elektromanyetik alan n sağ l k etkilerini araflt ran bilim insanlar muazzam genifllikte (statik elektrik ve manyetik alandan terahertz aral ğ nda frekanslarla elektromanyetik alanlara) bir elektromanyetik spektrumla uğ raflmak zorundad rlar.
nsan organizmas n n karmafl kl ğ ile uğ raflmak zorundad rlar. Bu iki sistemin etkileflim yollar n n say s ve doğ as, bu gün için sadece tahmin edilebilir. Bu nedenle, henüz daha çok yeni geliflen bu araflt rmalar n yaklafl m ve tekniklerinin heterojen olmas sürpriz olmamal d r.
En yayg n sorun, değ iflik araflt rma gruplar n n kendilerine özgü yaklafl m, deneysel tasar m, yöntem, laboratuar olanaklar ve laboratuar uygulamalar gibi faktörlerdir. Bu durum çal flmalar ve sonuçlar n birbirlerinden farkl hale getirmektedir.
RF maruziyetiyle iliflkili bir çok hastal ğ n latent periyodu uzundur. Araflt r lacak etkinin erken safhalar n saptamak zordur. Sonuçlar n tekrarlanabilir olmas gerekir (tercihan diğ er laboratuarlarda), ancak buna zaman ve maliyet de eklenince uygulanmas oldukça zordur.
Çal flmalar n sonuçlar n n doğ ruluğ unun onaylanabilmesi için tekrarlanabilmesi gerekir. Tek bir çal flman n sonucu yeterli değ ildir. Sofistike ekipman gerektirmektedir. Etik sorunlar Çal flman n yay nlanmas ve diğ er araflt rmac lar n elefltirilerine sunulmas gerekir.
Ayr ca, bu alanda ç karlar bulunan dinamik sosyal ve politik güçler, muazzam paydafllar, araflt rma gruplar ; bölgesel, ulusal ve uluslararas düzeyde politika üretenler, politikac lar, hükümetler ve düzenleme yapan kurulufllar, sağ l k profesyonelleri, sanayiciler, yat r mc lar, meslek kurulufllar, sendikalar, pazarlama profesyonelleri, EMF oluflturan aletleri kullananlar, hastalar, modern medya vs vard r.
Gereksiz duplikasyonlardan kaç nmak ve yap lan çal flmalar n önceden yap lanlar n üzerine yap ld ğ ndan emin olmak için koordineli ve ortak çal flmalara ihtiyaç vard r
Dünya Sağ l k Örgütü 1996 y l nda, WHO, halk n EMF lere maruziyetinin h zla artt ğ n, bu durumun halkta gerginliğ e ve spekulasyonlara neden olduğ unu saptam fl ve RF ve ELF (Extremely Low Frequency) alanlar n sağ l ğ a potansiyel zararlar n değ erlendirmek ve yeni çal flmalara yard m etmek için Uluslararas EMF Projesini bafllatm flt r. Bu alanda dünyada yap lm fl çal flmalar değ erlendirerek 2007 y l nda EMF maruziyet limitleri belirlemifltir.
Avrupa Birliğ inin konuya yaklafl m Kablosuz teknoloji çok net bir flekilde modern yaflam tarz n n köklü bir parças haline gelmifltir ve Avrupa'da önümüzdeki 10 y llarda iletiflimdeki büyüme ve inovasyonun önemli itici gücü olmas beklenmektedir. Ancak, toplumda mobil telefonlarla spesifik ve non-spesifik sağ l k sorunlar aras nda bağ lant olabileceğ i endiflesi oluflturan bu teknolojinin ilerleyen Avrupa toplumunun güvenli yaflamsal bir bilefleni olarak kalmas ndan emin olunmal d r.
EUROPEAN COMISSION Directorate of Biotechnology, Agriculture and Food Research 2000 li y llarda, elektromanyetik alanlar ve sağ l k iliflkisini irdeleyen bir çok çokuluslu bilimsel araflt rmalar organize etmifltir. Community Research Health and Electromagnetic Fields
Bu amaçla European Framework Programmes for Research and Technology Development taraf ndan sekiz büyük proje desteklenmifltir (1998-2006). Bu projelerin çoğ unluğ u mobil telefonlardan yay lan EMF ve kanser iliflkisini, az bir k sm iflitme, haf za ve davran fllar üzerine etkisini araflt rm flt r.
Bu çal flmalar üç yöntemle yap lm flt r: In vitro: Biyolojik materyal kullan larak laboratuarda In vivo: S çan ya da insan gibi canl organizmalar üzerinde Epidemiyolojik çal flmalar: Çevresel faktörler ve hastal klar n oluflumu aras ndaki iliflkilerin araflt r lmas yöntemi ile
INTERPHONE PROJES International case-control studies of cancer risk in relation to mobile telephone use
Bu kadar yayg n kullan lan RF-EMF a maruz kalma ile bafl-boyun tümörleri aras ndaki muhtemel iliflki hakk nda bilgi edinmek için 2000 y l nda bafllat ld.
IARC n koordine ettiğ i bir projedir. Veriler 13 ülkeden ayn yöntem ve enstrumanlarla (Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, srail, talya, Norveç, sveç, ngiltere, Avustralya, Kanada, Japonya, Yeni Zelanda) IARC n merkezindeki (Lyon, Fransa) veri taban nda topland.
Bütün çal flmalar Vaka-kontrol çal flmas olarak dizayn edildi. Çal flmaya 30-50 yafl aras kifliler ve Mobil telefon sisteminin en eski kurulduğ u ve en çok kullan ld ğ seçilmifl bir bölgede yaflayanlar al nd.
Vakalar: Mobil telefondan yay lan RF-EMF en fazla absorbe eden dokulardan kaynaklanan ve tan lar kesinleflmifl üç s n ftan oluflmufltur: 1. Parotid bezi, tükürük bezi 2. Glial ve meningeal beyin dokular 3. Sekizinci kranial sinirin vestibuler k sm (Akustik nörinoma)
SONUÇ 10 y l ya da daha uzun süre mobil telefon kullananlarda mobil telefon kullan m n n, beyin tümörleri glioma, meningioma ve akustik nörinoma insidans n art rmad ğ saptanm fl.
PERFORM-A PROJES In vivo research on possible health effects of mobile telephones and base stations (carcinogenicity studies in rodents)
AMAÇ 1997 y l nda Avustralyal araflt rmac lar (Michael Repacholi) 18 ay boyunca, günde 1 saat fareleri (pim1) GSM mobil telefonlardan yay lan elektromanyetik alana maruz b rakm fllar, bu etkilenimin lenfoma riskini normalden 2.4 kat art rd ğ n iddia etmifllerdir. Ulaflt klar sonuç, bilim çevrelerinde güvenli bulunmam flt r.
Daha sonra yap lan bir çok çal flmada bu sonuç doğ rulanmam fl, EMF ile kanser aras nda iliflki saptanmam flt r. Perform-A projesi bu çal flmay replike etmek amac ile yap lm flt r.
Almanya, sviçre, Avusturya ve talya da 4 deney seti oluflturulmufltur. Mobil telefon frekanslar na maruz b rak lan s çan ve fare kullan larak alt adet büyük çapta hayvan çal flmas yap lm flt r. Kontrol grubu kullan lm flt r.
Hayvan deneylerinin yap ld ğ ortam
SONUÇ RF lar n fareler üzerinde olumsuz sağ l k etkileri saptanmam flt r. (Bioelectromagnetics 28:173-187, 2007)
CEMFEC PROJES Combined eff ects of electromagnetic fi elds with environmental carcinogens
AMAÇ Bir çok çal flma mobil telefonlardan yay lan elektromanyetik alanlar n kansere doğ rudan neden olup olmad klar n saptamay amaçlam flt r. Oysa kanser oluflumunda dolayl mekanizmalar da rol oynayabilir. Bu projede, GSM lerin, kansere neden olan kimyasallar aktive edebilecekleri hipotezi araflt r lm flt r.
Dünyan n her yerinde klorlu sularda bulunan, yeterli konsantrasyonlarda s çanlarda çeflitli tip kanserlere neden olan ve çevresel (kimyasal) karsinojen olarak bilinen 3-chloro-4-(dichloromethyl)- 5-hydroxy-2(5H)- furanone kullan ld. Bu bileflime k saca MX de denmektedir. MX in miktar, EMF ile etkileflime girip dolayl etki göstermesi için, doğ rudan karsinojenik etki oluflturmayacak tutuldu düzeyde.
Proje süresi: 4 y l Kat lan ülkeler: Finlandiya Almanya Belçika talya
Vaka-Kontrol çal flmas n-vivo In-vitro, (hücre kültürü çal flmalar )
Çal flman n yap ld ğ laboratuar ortam
S çanlar n içme sular na MX konmufl ve uzun süre (4 y l?) günde 2 saat, 900 MHz radiofrekans (düflük güçlü mobil telefonlarla ayn düzeyde) uygulanm flt r. Hücre kültürleri de MX ve RF-EMF ye maruz b rak lm flt r.
SONUÇ Deneysel çal flmalar n (hayvan deneyleri ve hücre kültürleri) sonuçlar, mobil telefonlarla ayn düzeyde RF-EMF maruziyeti, MX kimyasal karsinojeninin kanser oluflturma aktivitesini güçlendirmediğ ini göstermifltir.
GUARD Projesi Potential adverse eff ects of GSM cellular phones on hearing
AMAÇ RF-EMF in iflitme üzerine etkisini araflt ran çok az çal flma vard r. Mobil telefon kullan c lar n n çoğ u telefonu kulaklar na çok yak n tutarlar Kulaklar, telefonlar n yayd ğ elektromanyetik alanlar n biyolojik etkilerine karfl özellikle duyarl olabilirler.
ç kulakta mekanik vibrasyonu iflitme sinirine iletmekte büyük rolü olan kohleadaki tüysü hücreler, bir çok d fl uyarana karfl duyarl d r. Potansiyel olarak RF-EMF de bu etkiyi oluflturabilir.
Koordinatörlüğ ünü talya n n yapt ğ çal flmaya 7 Avrupa ülkesinden kurumlar kat ld : talya Fransa ngiltere Yunanistan Litvanya Macaristan Rusya
1. S çanlara, 4 hafta boyunca günde 2 saat, iki GSM frekans nda, 900 ve 1800 MHz RF- EMF uyguland. S çanlar n iflitmeleri çal flma öncesi, s ras ve sonras nda objektif odyo testleri (otoakustik emisyon) ile ölçüldü.
2. Gönüllülere, 10 dakika telefon konuflmas n n hemen öncesinde ve hemen sonras nda subjektif ve otoakustik emisyonla iflitme testi yap ld. Bu çal flma tekrarlayan kullan mlar da test edebilmek için mobil telefon kullanan iki grup üzerinde de çal fl ld : Az kullanan grup: Günde 5 dk dan az kullanan S k kullanan grup: Günde 30 dk dan fazla kullanan
SONUÇ 490 hayvan ve 550 insan üzerinde yap lan çal flmalar sonucunda RF-EMF in iflitme üzerinde olumsuz bir etkisinin olmad ğ saptanm flt r.
RAMP2001 PROJES Risk assessment for exposure of nervous system cells to mobile telephone EMF: from in vitro to in vivo studies
Bu projede, RF-EMF n non-termal etkilerinin sağ l k üzerindeki etkileri araflt r lm flt r. RF-EMF e mevcut güvenli say lan limitlerde maruz kalmak, beyin ya da sinir sisteminde hücresel ya da moleküler değ iflikliklere (termal etki d fl nda) neden olabilir mi?
Mobil telefon kullan c lar n n vücudu kaç n lmaz olarak, dokularda s nmaya neden olan baz dalgalar absorbe etmektedir. Bu büyük bir etki değ ildir. Üretici firmalar, pil ömrünü maksimize etmek için telefonlar düflük radyo frekans ç k fl gücü ile çal flabilecek flekilde tasarlarlar.
Ancak, kullan c lar telefonu bafllar na tam olarak dayayarak kullan rlar. Bafl n absorbe ettiğ i güç önemsenmeyecek düzeyde ve düzenlemelerde belirlenen güvenlik limitinde olmayabilir.
Fazla s art fl n n yeterince uzun sürmesi beyin dokusuna zarar verebilir. Ulusal ya da uluslararas öneri ve düzenleme yapan kurulufllar, güvenlik standartlar belirlerler. Bu değ er, Spesifik Absorbsiyon H z (SAR) indeksi ile ifade edilir.
SAR, 1 kg vücut kitlesinin radyo-frekans enerjisini absorbe etme h z d r. Vücut s s n 1 0 C art ran SAR değ erinin onda biri (0.1 0 C) güvenli s n r olarak saptanm flt r.
Ancak artan say daki araflt rmalar, bu değ erlere güveni sarsmaya bafllam flt r. RF maruziyetiyle iliflkili bir çok hastal ğ n latent periyodunun uzun olmas nedeniyle uzmanlar, mobil telefonlar n uzun süre kullan m n n sinir sisteminin geliflimine ve fonksiyonlar na zarar vermeyeceğ i konusunda emin olamazlar.
Birçok bilim ve endüstri çevrelerinde araflt rma konusunda ihtilaf olsa da baz gruplar non-termal etkiler konusunda daha ileri çal flmalara ihtiyaç olduğ unu savunmaktad rlar.
Bu projede, hayvan deneyleri ve hücre kültürleri ile k sa ve uzun dönem RF-EMF maruziyetinin, beyin ve sinir hücreleri (nöronlar) üzerindeki özellikle non-termal biyolojik etkileri çal fl lm flt r. Projede, talya, Fransa, sveç ve ngiltere den biyofizikçi, hücre biyologu, bilgisayar programc s, nörofizyolojist ve farmakolog bilim insanlar çal flm fl.
kinci ve üçüncü nesil mobil telefon sistemleri kullan lm flt r. Dört çeflit SAR değ eri referans al nm flt r: Güncel güvenlik s n rlar n n Biri üstünde Biri yak n kisi alt nda
S çanlar, değ iflik sürelerde RF-EMF maruz b rak ld ktan sonra davran fl ve haf za testlerinden geçirilmifltir. Daha sonra s çan beyinleri ç kar larak biyokimyasal testler yap lm flt r. GSM frekanslar na en hassas bölgeleri saptamak için elektron mikroskopla görüntüleri al narak beynin enerji tüketimi ölçülmüfltür. Beyin haritalar ç kar lm flt r (davran fl testleriyle değ erlendirilmek üzere, vs)
Kontrol grubu kullan lm flt r. Maruz kalmayan s çanlar n (kontrol grubu) beyinleri ç kar lm fl ve incelenmifltir.
Bu araflt rmada saptanmak istenen diğ er bir konu, RF-EMF maruziyetinin hücreler üzerinde proliferasyon ve diferansiyasyona neden olup olmad ğ n n saptanmas idi. Bu amaçla araflt rma ekibi nöron hücre kültürü üzerinde çal flm fllard r. Teorik modeller ve bilgisayar simulasyonlar ile RF- EMF etkisi araflt r lm flt r.
SONUÇ Araflt rma 4 y l sürmüfl, 2005 y l nda bitmifltir. RF-EMF a maruziyetin, incelenen biyolojik sistemler üzerine herhangi bir özel etkisinin olmad ğ saptanm flt r.
WHO-2007 Book reference: Extremely Low Frequency Fields Environmental Health Criteria Publication No: 230 ILO, ICNIRP, WHO, 2007
Bilimsel literatürde 0-100 KHz aras ndaki frekanslar n (ELF) biyolojik sistemler üzerine etkilerini araflt ran çal flmalar değ erlendirilmifltir.
Bu değ erlendirmelerde 1. Baz eksiklikleri bulunan çal flmalar s n rl (limited) olarak 2. Büyük yöntem hatalar bulunan çal flmalar ise Uygunsuz (inedequate) olarak değ erlendirilmifltir.
1. Nöro-Davran flsal etkiler Beyin elektriksel aktivitesi, biliflsel durum, uyku, hipersensitivite, duygu durumu Tam net değ il Depresyon ve intihar Uygunsuz (inadequate)
2. Noroendokrin sistem Uygunsuz 3. Nörodejeneratif sistem (Parkinson, multipl skleroz, Alzheimer hastal ğ, amyotrofik lateral skleroz (ALS) Uygunsuz
4. Kardiyovasküler bozukluklar Bulgular iliflkiyi desteklememektedir. 5. mmunoloji ve Hematoloji Uygunsuz 6. Üreme ve geliflme Düflüğ e neden olma Uygunsuz Geliflim üzerinde olumsuz etki (memeli türlerinde) Saptanmam flt r
7. Kanser IARC, radyo-frekans elektromanyetik alanlar insan için flüpheli (possibly) karsinojen (2B olarak s n fland rm flt r 2002). Çocukluk çağ lösemisi Nedensel iliflki için güçlü bulgular yok
Diğ er çocukluk çağ kanserleri Uygunsuz Meme kanseri Etkisi yok Eriflkinlerde beyin kanseri ve lösemi Uygunsuz
Bu sorun çok yeni bir araflt rma alan d r ve güçlü kollektif sonuçlara ulaflmak için yeterli zaman henüz geçmemifltir. Bulgular nedensel bir iliflki kurmak için yeterince güçlü görünmüyor, ancak, oldukça güçlü kayg lar da henüz yeterince giderilebilmifl değ ildir. htiyatl l k ilkesi temel al nmal d r.