Temel Kaynak 3 HECE Ö - ret - men - ler Gü - nü nüz kut - lu - ol - sun. Ece, Ö retmenler Günü nde ö retmenine bir sürpriz yapmak istedi. Tahtaya Ö retmenler Günü nüz kutlu olsun. cümlesini heceleyerek yazd. A z m z n bir hareketiyle ç kan ses ya da ses topluluklar na hece denir. Bir kelime, a z m z n kaç hareketiyle ç k yorsa o kadar heceden oluflmufltur. Örne in, ö retmenler derken a z m z ö - ret - men - ler fleklinde dört kez hareket ediyor. O hâlde bu kelime dört heceden oluflmufltur diyebiliriz. Örnek verdi imiz kelime birden çok heceden oluflmufltur. Ancak tek heceden oluflan kelimeler de vard r: yurt, tren, y l gibi... Türkçe kelimelerin her hecesinde bir ünlü vard r. demeden önce dilimizdeki ünlü ve ünsüzleri görelim: 276 Ünlüler (Sesli Harfler) a, e,, i, o, ö, u, ü A, E, I,, O, Ö, U, Ü Ünsüzler (Sessiz harfler) b, c, ç, d, f, g,, h, j, k, l, m, n, p, r, s, fl, t, v, y, z B, C, Ç, D, F, G,, H, J, K, L, M, N, P, R, S, fi, T, V, Y, Z Evet, Türkçede her hecede bir ünlü bulunur. Yani bir kelimenin hece say s n bulmak için o kelimedeki ünlüleri saymam z yeterlidir. Örne in, kalemlik kelimesinde a, e, i olmak üzere üç ünlü vard r. O hâlde bu kelime üç heceden oluflmufltur: ka - lem - lik Bir hecedeki harf say s en az bir, en çok dörttür. Örne in, ak ll kelimesinin ilk hecesi bir harften (a), ikinci hecesi üç harften (k l), üçüncü hecesi ise iki harften oluflmufltur (l ). Kalp kelimesi ise dört harften oluflmufltur.
Ö REND KLER M Z UYGULAYALIM 21 TÜRKÇE 1. Afla daki meyvelerin içindeki kelimelerin hece say s n bulup uygun taba n içine okla yerlefltiriniz. park telgraf otobüs televizyon top kap bilgisayar jeton çamafl r hece bal sert 1 2 3 4 2. Afla daki kelimelerden hecelerine do ru ayr lanlar n önüne D, yanl fl ayr lanlara Y yaz n z. Yanl fl hecelenenlerin do rular n yanlar ndaki noktal yere belirtiniz. kal - a - bal - k... pa - zar - te - si... sal - n - cak... yurd - u - muz... ço - cuk - luk... sus - uz - luk... cum - hur - i - yet... elek - tri - k... 277
Temel Kaynak 3 J Pazara gitmeyi çok severim. Filemi doldurmadan önce bafllar m kalabal n aras nda dolaflmaya. Bir süre, öylece pazarl k edenlere bakar m. Üzüm kaça?, Aman iyisinden koy!, Yumurtalar taze mi? diye pefl pefle soru soranlar seyretmesi öyle e lenceli olur ki. Hele sat c lar n ba r fllar! TEST 20 lk 6 soruyu metne göre cevaplay n z. 1. Afla dakilerden hangisi yazar n pazarda yapt klar ndan de ildir? a. Sat c larla pazarl k yapmak b. Kalabal n aras nda dolaflmak c. Soru soranlar seyretmek 2. Metnin ilk cümlesinde hangi kelime tek heceden oluflmufltur? a. pazara b. çok c. gitmeyi 3. Pazarl k edenlere bakar m. cümlesindeki hangi kelimenin hece say s di erlerinden fazlad r? a. edenlere b. pazarl k c. bakar m 4. Seyretmesi kelimesinde afla daki hece türlerinden hangisi yoktur? a. iki harfli hece b. bir harfli hece c. üç harfli hece 278 5. Metinde geçen hangi kelimede bir harften oluflan hece vard r? a. soranlar b. yumurtalar c. iyisinden
TÜRKÇE 6. Metinde geçen hangi kelimede üç harften oluflan hece yoktur? a. filemi b. dolaflmaya c. ba r fllar 7. Afla daki kelimelerden hangisi hecelerine do ru ayr lm flt r? a. s - pan - ak b. p r - a - sa c. do - ma - tes 8. Afla daki hayvan adlar ndan hangisi daha çok heceden meydana gelmifltir? a. kurt b. ay c. at 9. Afla dakilerden hangisi hem hece hem de kelimedir? a. sap b. ler c. tes 10. Afla daki cümlelerin hangisinde dört heceden oluflmufl bir kelime yoktur? a. Annem balkonda çay içiyor. b. Pazartesi günü gidece iz. c. Belediye iflçileri temizliyor. 279
Temel Kaynak 3 KEL ME TÜRETME Anneci im, ayakkab lar m nereye koyay m? Tabi ki ayakkab l a Onur cu um. Yukar daki konuflmada geçen ayakkab ve ayakkab l k kelimeleri farkl anlamda kelimelerdir. Baflka bir deyiflle ayakkab kelimesine getirilen -l k eki, bu kelimeye yeni bir anlam kazand rm flt r. Bir örnekle anlat rsak, çiçek kelimesine -ci eki getirildi inde (çiçekçi) çiçek satan kifli, -li eki getirilirse (çiçekli) çiçe i olan, -lik eki getirilirse (çiçeklik) içine çiçek konulan, -siz eki getirilirse (çiçeksiz) çiçe i olmayan anlamlar n kazan r. Yukar da gösterilen ekler, yeni kelimeler türetmeye yarar. 280
Ö REND KLER M Z UYGULAYALIM 22 TÜRKÇE 1. Afla daki resimlerin anlatt kelimelere -c, -l k, -l, -s z eklerini getirerek yeni kelimeler türetip yaz n z......................... 2. Afla daki cümlelerde noktal yerlere -c, -l k, -l, -s z eklerinden uygun olan n getirerek cümleleri tamamlay n z. Dedem yemekleri tuz... yiyor. Ecza... ilaçlar nas l kullanaca m anlatt. Annem kasaptan köfte... k yma ald. Zeytinya... fasulyeyi çok severim. Kir... ve hava... yerlerde oynamamal y z. Simit..., tezgâh ndaki simitlerinin ço unu satm flt. Çamafl r makinemiz bozulunca tamir... ça rd k. K fl n yün... giysiler bizi s cak tutar. 281
Temel Kaynak 3 J TEST 21 ÇOCUKLAR KARDEfi OLDU MU Düfller denizine do ru Mutluluk bir yelken açar, Her yürek bir alt n p nar Çocuklar kardefl oldu mu. 282 Ne açl k kal r ne korku Korudaki fidanlar gibi Sevip sevip birbirini Çocuklar kardefl oldu mu. Tahsin SARAÇ 1, 2 ve 3. sorular fliire göre cevaplay n z. 1. fiiirin ilk dörtlü ünde hangi kelime ek alarak yeni anlam kazanm flt r? a. düfller b. mutluluk c. yürek 2. fiiirin ikinci dörtlü ünde ek alarak yeni anlam kazanan kelime hangisidir? a. açl k b. fidanlar c. çocuklar 3. fiiirde geçen kardefl kelimesine hangi eki getirirsek anlam de iflir? a. -ler b. -imiz c. -lik 4. Afla daki cümlelerin hangisinde -l k eki alm fl kelime yoktur? a. Çelik gibi güçlü kollar vard. b. Masaya tuzluk getirmeyi unutmufl. c. Odunluktan odun almaya gitti. 5. Afla daki kelimelerden hangisine getirilen -c eki kelimeye meslek anlam katm flt r? a. seyirci b. m s rc c. sanc
TÜRKÇE 6. Afla daki cümlelerin hangisinde ek alarak yeni anlam kazanm fl birden çok kelime vard r? a. K fll k giysilerini çekmeceli dolab na yerlefltirdi. b. Köfledeki kitapç da çok güzel kitaplar var. c. Köylüler bir araya gelip karar verecekler. 7. K z lay, depremde ev... kalanlara çad r yard m yapt. cümlesinde noktal yere hangi ek getirilmelidir? a. -li b. -siz c. -lik 8. Afla daki cümlelerin hangisinde -l eki alarak yeni anlam kazanm fl bir kelime vard r? a. Toplant sal gününe ertelenmifl. b. Pili kumandaya takamad m. c. Bu çorba çok sulu olmufl. 9. Afla daki cümlelerde alt çizili kelimelerden hangisi hem -c hem de -l k eki alm flt r? a. Bal kç tekneleri k y ya yanafl yor. b. Boyac l k yaparak geçimini sa l yordu. c. Ö retmenlik kutsal bir meslektir. 10. Afla daki cümlelerin hangisinde -s z eki alarak yeni anlam kazanm fl kelime yoktur? a. E itimsiz insanlar baflar l olamazlar. b. Cans z varl klara örnekler verelim. c. Bu heykelleri siz mi yapt n z? 283
Temel Kaynak 3 ADLAR Afla daki metni okuyunuz. ATATÜRK VE ÇOCUK Atatürk, çocuklarla konuflmay çok severdi. Bir gün Çankaya s rtlar nda dolaflmaya ç km flt. Küçük bir çocu a rastlad. Ona sordu: Ad n nedir senin bakay m? Cemil, efendim. Cemil, büyüdü ün zaman ne olacaks n? Asker olaca m. Asker olup da ne yapacaks n? Düflman bu topraklara bir daha ayak basacak olursa onu buradan kovaca m. E. Ekrem TALU Okudu unuz metinde geçen Atatürk, çocuk, Cemil, asker, toprak gibi kelimeler canl ve cans z varl klar anlat r. Canl, cans z tüm varl klar ve kavramlar tan tmaya yarayan kelimelere ad denir. Metinde Atatürk, Çankaya, Cemil adlar n n ilk harfi büyük yaz lm flt r. Bu adlar dünyada tek olan, benzeri olmayan varl klar anlat r. Atatürk ve Cemil kifli adlar d r. Bu kiflilerin dünyada bir benzeri daha yoktur. Baflka bir deyiflle, dünyada Cemil ad nda birden çok kifli olabilir. Ama sözü edilen Cemil, dünyada tektir. Çankaya ise bir ilçenin ad d r. Bu ilçeden dünyada sadece bir tane vard r. Tek olan, di er varl klar n içinde bir benzeri olmayan varl klara verilen böyle adlara özel ad denir. Özel adlar cümlenin neresinde yaz l rsa yaz ls n büyük harfle bafllar. Özel adlara getirilen ekler kesme iflaretiyle ( ) ayr l r. Ancak -li, -siz, -ler, -gil, -cik ekleri özel adlara birleflik yaz l r. Kesme iflaretiyle ayr lmaz. 284
TÜRKÇE Bafll ca özel adlar flöyle s ralayabiliriz: nsan Ad ve Soyadlar Füsun Özer Hidayet Türko lu Gamze Ifl klar Ülke ve Ulus Adlar Türkiye Azerbaycan Cumhuriyeti Alman K ta Adlar Asya Avrupa Afrika fiehir, lçe, Köy ve Bölge Adlar Ankara Bak rköy Marmara Bölgesi Sa anc Köyü Cadde, Sokak, Mahalle Adlar Millet Caddesi Ç nar Sokak Merkez Mahallesi Hayvan Adlar Pamuk Karabafl Tekir Ayn türden varl klar n ortak adlar na da tür ad denir. Örne in, çocuk tür ad d r. Yeryüzünde yaflayan tüm çocuklar n ortak ad d r. Kitap da tüm kitaplar n ortak ad olan bir tür ad d r. Akraba adlar (teyze, anneanne, teyze, day ), Meyve ve sebze adlar (elma, portakal, p rasa), Hayvan ve bitki adlar (köpek, aslan, menekfle), Eflya adlar (masa, avize, koltuk), Organ adlar (göz, burun, mide), Mevsim adlar (ilkbahar, yaz, k fl) tür adlar na örnek olarak verilebilir. 285
Temel Kaynak 3 yelik Ekleri ye kelimesinin anlam sahip tir. yelik eklerini varl klar n kime ait oldu unu göstermek için kullan r z. Örne in, Kitab n kendimize ait oldu unu belirtmek için kitab m, Karfl m zdaki kiflinin oldu unu belirtmek için kitab n, Karfl m zdaki kiflilere ait oldu unu göstermek için kitab n z Bizim de içimizde oldu umuz birden çok kifliye ait oldu unu göstermek için kitab m z Herhangi birine ait oldu unu göstermek için kitab Herhangi kiflilere ait oldu unu göstermek içinse kitaplar deriz. Baflka bir deyiflle; Benim kitab m Senin kitab n Onun kitab Bizim kitab m z Sizin kitab n z Onlar n kitaplar Afla daki cümleleri iyelik eklerinin nas l kullan ld na dikkat ederek okuyunuz. Bak, uçurtmam nas l da havalan yor! Bebe iniz ne kadar sevimli! Gözlü ünü bizde unutmuflsun. Çorbam z so utmadan içelim. Ayakkab s çamurlan nca çok üzüldü. Toplar n yandaki evin bahçesinde buldular. 286
TÜRKÇE Afla daki fliiri okuyunuz. A AÇLAR Evlerimin efli i, çocu umun befli i S rada lar n görünen güzelli i, Topraklar n yüre i, bayraklar n dire i, A açlard r, a açlar. Topra kayd rmayan, durduran seli, Ya muru çeken, topra a döken, Günefli kesen, tozu dindiren, A açlard r, a açlar. Zeki TEOMAN fiiirde geçen çocuk, beflik, ya mur, günefl, toz kelimeleri ayn türden varl klar n yaln zca bir tanesini anlatmaya yarar. Böyle adlara tekil ad denir. fiiirde geçen evler, s rada lar, topraklar, bayraklar, a açlar kelimeleri ise ayn türden birden çok varl anlat r. Böyle adlara da ço ul ad denir. Tekil adlar n sonuna getirilen -ler (-lar) eki ad ço ul yapar. Tekil ve Ço ul Adlar Ö REND KLER M Z UYGULAYALIM 23 1. Afla daki kelimelerden; Özel ad olanlar k rm z ya, Tür ad olanlar maviye, Hem özel hem de ço ul ad olanlar yeflile, Hem tür ad hem de ço ul ad olanlar sar ya boyay n z. Almanlar Kitapl k Sandalye Ba dat Caddesi Çiçekler Karadeniz Adanal lar Köylüler Bisiklet Belginler Armutlar Horoz Sarman Makas Çanakkale Da Avustralya Bahçeler Uçurtmalar Simitçi Karaci er Babaanne nsan Güler Bulutlar 287
Temel Kaynak 3 2. Afla daki tabloda verilen adlar n özelliklerini örnekteki gibi iflaretleyiniz. Adlar Özel Ad Tür Ad Tekil Ad Ço ul Ad Kafl klar x x Ayfleler Kalemt rafl Bursa Memleket Çimenler Irmaklar Ö retmen Kuzular 3. Afla daki cümlelerde noktal yerleri uygun iyelik ekleriyle tamamlay n z. Selen in kardefl... anaokuluna gidiyor. Bizim ev... soka n en bafl ndaki evdir. Faruk ile Zafer in resim... panoya as lm fl. Benim boyalar... yan mda de il, senin boyalar... kullanabilir miyim? Sizin tak m... daha baflar l. Zeyneplerin oda... benim oda... daha büyük. Mehmet amcan n çiçekler... bizim çiçekler... kadar canl durmuyor. 288
J TEST 22 TÜRKÇE Ülkemiz topraklar nda ilk futbol maçlar 1875 y l nda Selanik te oynanm flt r. 1877 y l nda ise zmir in Bornova çay rlar futbolla tan flm flt r. Oralarda hafta tatilleri ya da yaz akflamlar n n en büyük e lencesi bu maçlar olmufltur. Yap lan maçlar n ilk seyircilerinin de bu ailelerde yaflayan k z ve kad nlar olduklar bilinir. Daha sonra semt gençleri de bu cazip oyuna ilgi gösterip maç yap lan alan n etraf n çevirmeye bafllam fllar. 1. Ülkemiz topraklar nda ilk futbol maçlar 1875 y l nda Selanik te oynanm flt r. cümlesinde geçen adlardan hangisi ço ul de ildir? a. ülkemiz b. topraklar nda c. maçlar 2. zmir in Bornova çay rlar nda oynanm flt r. cümlesinde alt çizili kelime için afla dakilerden hangisi söylenebilir? a. tür ad - tekil ad b. özel ad - tekil ad c. tür ad - ço ul ad 3. Daha sonra semt gençleri de bu cazip oyuna ilgi gösterip maç yap lan alan n etraf n çevirmeye bafllam fllar. cümlesinde hangi kelime ço uldur? a. gençleri b. oyuna c. alan n 4. Yap lan maçlar n ilk seyircilerinin de bu ailelerde yaflayan kad nlar olduklar bilinir. cümlesindeki ço ul adlar tekil duruma getirirsek cümleyi nas l yazar z? a. Yap lan maç n ilk seyircisinin de bu ailede yaflayan kad n oldu u bilinir. b. Yap lan maç n ilk seyircilerinin de bu ailelerde yaflayan kad n olduklar bilinir. c. Yap lan maçlar n ilk seyircilerinin bu ailede yaflayan kad n olduklar bilinir. 5. Metinde geçen adlardan hangisi özel ad de ildir? a. Selanik b. Bornova c. Semt 289
Temel Kaynak 3 6. Afla daki cümlelerin hangisinde özel ad tekil durumdad r? a. Onurlar arabalar n satacaklarm fl. b. Teyzemler Adapazar nda yafl yorlar. c. Karadenizliler gecesine kat lacak m s n? 7. Afla daki cümlelerde geçen özel adlardan hangisi do ru yaz lm flt r? a. Kayseri li arkadafl m n annesi mant yapm fl. b. Ayfle cik bebe ine elbise dikiyor. c. Akdeniz de turizm patlamas yaflanm fl. 8. Dedemin saçlar... pamuk gibi bembeyazd r. cümlesinde noktal yere afla daki eklerden hangisi yaz labilir? a. - m b. - c. - n z 9. Afla daki cümlelerin hangisinde alt çizili kelimenin birden çok kifliye ait oldu u anlafl lmaz? a. Bahçeniz ne kadar büyükmüfl! b. Gözlüklerin neden bu uland? c. Ablamla odam z temizledik. 10. Afla daki cümlelerin hangisindeki özel ad ayn zamanda ço ul add r? a. ngilizler kokulu çay severler. b. Adanal bir arkadafl m bize geldi. c. Onur ile Cem bana bir sürpriz yapm fllar. 290
TÜRKÇE ADLARIN YER NE KULLANILAN KEL MELER Hayvanlar çok severim, onlara hiç zarar vermem. Ben de öyle. Hatta bahçemizde bir kedim var, ona her gün süt veriyorum. Yukar daki konuflmada Ceren in söyledi i onlara kelimesi hayvanlar n yerine, Ahmet in söyledi i ona kelimesi ise süt verdi i kedinin yerine kullan lm flt r. Yukar daki konuflmay anlat rken Ceren hayvanlar çok severmifl. yerine O, hayvanlar çok severmifl. diyebiliriz. Kendimiz hakk nda bir fley anlat rken ismimizi söylemek yerine ben deriz. Adlar n yerine kullan lan kelimelere örnek olarak sen, siz, biz, onlar, o, flunlar, bunlar, kendim, bu, flu gibi kelimeleri verebiliriz. Afla daki cümleleri adlar n yerine kullan lan kelimelere dikkat ederek okuyunuz. Kitaplar n çok sever, onlara gözü gibi bakard. fiunlar tafl mama yard m eder misin? Ben de senin gibi baflar l olmak istiyorum. O her zaman bana yard mc olmufltur. Kendi gelemeyince kardeflini göndermifl. 291
Temel Kaynak 3 Ö REND KLER M Z UYGULAYALIM 24 1. Afla daki paragraflarda koyu yaz lan kelimelerin hangi adlar n yerine kullan ld n bulup örnekteki gibi yaz n z. Örnek: Annem bana bir fliir kitab ald. Onu kitapl m n en üst raf na yerlefltirdim. Kardeflim kitaplara çok merakl yd. Onun kitab ma ulaflmas n istemiyordum. onu: fliir kitab n onun: kardeflimin Ali ile Ahmet bize geldiler. Onlara odam göstermek için sab rs zlan yordum. Odama girdiklerinde buray çok be endiklerini söylediler. Annemin haz rlad kurabiyeleri birlikte yedik. Onun kurabiyelerini arkadafllar m her zaman be enmifllerdir zaten. Sonra parka gidip oyun oynamaya karar verdik. Orada da çok güzel vakit geçirdik. onlara:......... buray :......... onun:......... orada:......... Çocuklar bahçede oyun oynuyorlard. Sonra birkaç eve, yemek yemeye gittiklerini söyleyerek oradan ayr ld. Oya, onlara inanmad, arkadafllar n takip etti. O, arkadafllar na güvenmeyen bir k zd. Uzun süre izledikten sonra her birinin evlerine girdi ini görünce çok utand. Tekrar oraya dönüp arkadafllar na yapt n n yanl fl oldu unu söyledi. birkaç :......... oradan:......... onlara:......... o:......... oraya:......... 292
TÜRKÇE 2. Afla daki cümlelerde noktal yerleri koyu yaz lan eklere de dikkat ederek ben, sen, o, biz, siz, onlar kelimeleriyle tamamlay n z. Bu resmi... yapt m....... buraya ne zaman tafl nd n z? de oynamak ister misin? Bu projeyi... haz rlad k....... her zaman geç kal r. biraz geç geleceklermifl. 293
Temel Kaynak 3 J TEST 23 Bir bahar günüydü. Ayflegül, gökyüzüne bakt, gökkufla n gördü: Ne kadar güzel renkler, dedi. Gökkufla onun sesini duydu. Günefl e seslendi: Bak Günefl kardefl, ben senden daha güzelim, dedi. Günefl ona: O renkleri sana ben verdim, dedi. Gökkufla : Hay r, o renkler benimdir, dedi. Günefl, ona cevap vermedi. Hemen bulutlar n aras na saklan verdi. Gökkufla art k görünmez oldu. Günefl, kendini be enen gökkufla n böyle cezaland rd. 1, 2, 3 ve 4. sorular metne göre cevaplay n z. 1. Gökkufla onun sesini duydu. cümlesinde onun kelimesi hangi ad n yerine kullan lm flt r? a. Ayflegül ün b. gökyüzünün c. Günefl in 2. Bak Günefl kardefl, ben senden daha güzelim. cümlesinde ben ve senden kelimeleri hangi adlar n yerine kullan lm flt r? a. ben - gökkufla, senden - Günefl b. ben - Günefl, senden - Ayflegül c. ben - gökkufla, senden - renkler 3. Günefl, kendini be enen gökkufla n böyle cezaland rd. cümlesinde kendini kelimesi hangi ad n yerine kullan lm flt r? a. Ayflegül ün b. Güneflin c. Gökkufla n n 294
TÜRKÇE 4. Günefl, ona cevap vermedi. cümlesinde ona yerine hangi ad yazarsak cümlenin anlam de iflmez? a. Ayflegül e b. gökkufla na c. bulutlara 5. Annem bunlar size vermemi söyledi. cümlesinde hangi kelime ad n yerine kullan lmam flt r? a. bunlar b. annem c. size 6. Afla daki cümlelerin hangisinde ad n yerine kullan lan birden çok kelime vard r? a. Oraya gidince insan bütün s k nt lar n unutuyor. b. Köye gidince bana mektup yazmay unutma. c. Biz de onlarla birlikte kütüphaneye gidece iz. 7. Neden... de bizimle birlikte oynam yorsunuz? cümlesinde noktal yere afla dakilerden hangisi yaz lmal d r? a. siz b. sen c. ben 8. Afla daki cümlelerin hangisinde bir ad n yerine kullan lan kelime yoktur? a. fiunlar dolaba yerlefltirir misin? b. Elindeki kâ tta ne yaz yor? c. Bunu nereden ald n söylemedi. 9. Asl ile Canan ablalar na hediye ald lar, onu, görmesin diye dolaplar n n içine saklad lar. cümlesinde onu kelimesi hangi ad n yerine kullan lm flt r? a. Asl b. ablalar c. hediye 10. Afla daki cümlelerde alt çizili kelimelerden hangisi cans z bir varl n yerine kullan lm flt r? a. fiunlar caddedeki marketten ald m. b. O, yalan söyleyenlerden hiç hofllanmazd. c. Onlar otobüs terminalinde karfl layaca z. 295