A.GÖRMEZLİKTEN GELME/ ETKİN ALDIRMAZLIK Etkin aldırmazlık kötü davranmakta olan çocuğunuz ile ilgilenmeye kısa bir süre ara vermeniz demektir. Etkin aldırmazlık, Çocuğun kötü davranışını ona ilgi göstererek farkında olmadan ödüllendirmeden sizi alıkoyacak bir yoldur. Çocuğunuz öfke nöbeti geçirirken onu azarlar ya da ona ilgi gösterirseniz, bu davranışı istemeden ödüllendirmiş olursunuz. Davranışı azaltmak için etkin aldırmazlık yöntemini deneyin. Çocuğunuz güvenli bir yerde ise, hemen odadan çıkın; öfke nöbeti yatışıncaya kadar geri dönmeyin. Bir de arkanızı dönüp başka bir şeyle uğraşıyormuş gibi yapabilirsiniz. Kötü davranış sona erince, çocuğa bol bol ilgi gösterin. Sakın ola ki çocuğunuzun kötü davranışı sizi ona ödül vermek zorunda bırakmasın.(örneğin: sakinleşmesi için ona istediği bir şeyi vermek gibi) İZLENECEK YOLUN ANA ÇİZGİLERİ *Kısa bir süre için çocuğunuza herhangi bir biçimde ilgi göstermeyi bırakın. *Onunla tartışmaya girmeyin, konuşmayın veya onu azarlamayın. *Başınızı çevirin ve onunla göz göze gelmekten kaçının. *Tutum ve davranışınızda, yüz ifadenizde kızgınlık belirtisi göstermeyin. *Başka bir şeyle uğraşıyormuş gibi yapın ya da odadan çıkın. *Çocuğunun kötü davranışı karşılığında bir ödül elde etmemesine özen gösterin. *Kötü davranışı son bulunca çocuğa bol bol ilgi gösterin. ETKİN ALDIRMAZLIK YÖNTEMİNİN KULLANILABİLECEĞİ DAVRANIŞLAR 1.VIZILDANMAK VE HUYSUZLANMAK. 2.YÜKSEK SESLE AĞLAMAK. 3.ISRARLA İSTEKLER İLERİ SÜRMEK, TUTTURMAK. 4.ÖFKE NÖBETİ GEÇİRMEK
B.MOLA Mola, çocuk bakımından her türlü etkinliğin kısa bir süre durdurulmasıdır.mola pekiştirmeye, ödüllendirmeye, ilgi göstermeye ara verilemesi demektir.bu yöntemi uygulayarak, çocuğunuzu kötü davranışı sırasında içinde bulunduğu pekiştirici ya da haz verici durumdan çabucak uzaklaştırılıp, onun açısından hiç de pekiştirici olmayan, hoşlanılacak bir yanı bulunmayan, sakin, sıkıcı bir yere koyarsınız.böylece onun mola sırasında, ilgi biçiminde veya başka biçimlerde ödül elde etmesini önlersiniz. MOLANIN AVANTAJLARI 1.Mola bir çok kötü davranışı çabucak zayıflatır. 2.Bir kısım kötü davranışa da tamamen son verir.onların yerini düzeltilmiş davranışlar alır. 3.Anne babaların bu yöntemi öğrenip kullanmaları kolaydır. 4.Anne babalar bu disiplin yöntemini kullanırken kendilerini daha az kızgın ve üzgün hissettiklerini söylemektedirler. 5.Bu yöntemi kullanan anne babalar, çocuk için saldırgan olmayan, akla uygun bir model olurlar 6.Mola bittikten sonra anne baba ile çocuk arasındaki ilişki çabucak normale döner. Mola yönteminin uygulanmasında ideal olan şudur: Kötü davranışı kendi gözünüzle görmeli ya da duymalısınız ki, çocuğu hemen molaya gönderebilirsiniz.en etkili olmanın yolu çocuğun kötü davranışta bulunuşundan 10 sn içinde mola yerine gönderilmesi ya da götürülmesidir. Molanın sıcağı sıcağına uygulanması, çocuğunuz iki ile dört yaş arasında özellikle önem taşır. MOLA YÖNTEMİNE UYGUN KÖTÜ DAVRANIŞLAR.Vurmak.Öfke nöbetleri.oyuncakları fırlatmak.başkalarına tekme atmak, ısırmak, tükürmek, çimdiklemek, saç çekmek ve benzeri davranışlar. MOLA YÖNTEMİNE UYGUN OLMAYAN KÖTÜ DAVRANIŞLARA ÖRNEKLER.Çekingenlik, anne babaya bağımlılık veya pasiflik..içe kapanıklık veya korkaklık..sinirlilik, aksilik, keyifsizlik..giysilerini veya oyuncaklarını toplamamak..ana veya baba tarafından doğrudan gözlenmiş olmayan davranışlar.
AKILDA TUTULACAK BAŞLICA NOKTALAR 1. Mola, çocuğun davranışının pekiştirilmesinden, ilgiden ve ödüllendirmelerden geçici olarak yoksun bırakılması demektir. 2. Azaltmayı istediğiniz bir hedef davranışı seçin ve bu hedef davranış için mola yöntemini kullanın. 3. Molayı hedef davranışın yapılışından hemen sonra uygulayın. İZLENECEK UYGULAMA BASAMAKLARI.Mola uygulanacak hedef davranışı seçin.bu hedef davranışın belli bir süre içinde kaç kez yapıldığını sayın..mola için sıkıcı bir yer belirleyin. Hedef davranış ortaya çıkınca.çocuğunuzu en çok 10 sn içinde 10'dan fazla sözcük kullanmadan mola yerine götürün..mutfak saatini alıp... dakika sonra çalmak üzere ayaralyın ve çocuğunuzun işitebileceği bir yere koyun.(mola süresi çocuğun yaşının her yılı için bir dakikadır).saatin çalmasını bekleyin.çocuğun saatin çalmasını beklediği süre boyunca onunla her türlü ilişkiyi kesin..saat çaldıktan sonra moladan çıkan çocuğa neden molaya gönderildiğini açıklayın ETKİLİ MOLA YERLERİNİN ÖZELLİKLERİ 1. Çocuk bakımından sıkıcı ve bıktırıcı bir yer olmalıdır. 2.İçinde hiçbir oyuncak, oyun aracı olmalı veya çocuğun ilgisini çekebilecek bir nesne olmamalıdır. 3.İyi aydınlatılmış ve güvenli olmalı; ürkütücü bir yer olmamalıdır. 4.Çocuğun 10 sn içinde kolayca ulaşabileceği bir yer olmalıdır. 5.İki ile dört yaş arası çocuklar için mola yeri olarak dik arkalı, büyükçe bir iskemle kullanınız. 6.Beş ile on yaş arası çocuklar için ayrı bir mola odası belirleyin.
Mola nın potansiyel yan etkileri ve dezavantajları; Çocuğun pekiştireç bulamayacağı bir alana gönderilmesi, uygulayıcı için olumsuz pekiştirme etkisi yaratabilir ki bu istenmeyen bir durumdur. (Bazı uygulayıcılar bunu bir teneffüs olarak da kullanabilir.) Çocuk sık ve uzun zaman aralıkları için mola odasına gönderilirse, bu uygulayıcıya çocuktan kurtulma fırsatı sağlar. (Mola süresi uzatılarak, mola suistimal edilebilir.) Pek çok durumda uygun olmayan davranışı azaltma da etkili olmadığına ilişkin veri elde edilmiştir. (Ortam yeterice pekiştirici değilse, mola alanında başka pekiştireçler elde etmek mümkünse, bazı çocuklar molayı daha pekiştirici bulabilirler). Çocuklar arasında ki bireysel farklılıklar dikkate alınmazsa, çocukların birinin diğerine karşı pekiştirilmesi ya da cezalandırılması olarak algılanabilir. Çocuk başka uygun olmayan davranışlar sergileyebilir. Çocuğun eğitim ortamından uzaklaştırılması akademik performansı olumsuz etkileyebilir. Mola kullanımı için öneriler; Mola kullanımı, olumlu pekiştirme uygulaması ile eşleştirilmelidir. Çocuk, bulunduğu ortam ve etkinliklerin mola alanındakilerden daha cazip olduğunu algılamalıdır. Uygulayıcı molanın etkili olup olmadığını izlemeli, etkili değilse sürdürmemelidir. Uygulayıcı, zor davranışlar sergileyen çocukları uzaklaştırma metodu olarak, mola uygulamasını suistimal etmemelidir. Mola süresi gereğinden fazla uzatılmamalı davranış durduktan sonra en fazla 1-3 dakika olmalıdır. Mola alanının pekiştirici olmamasına özen gösterilmelidir. Mola saldırganlık ve zarar verme davranışları için etkili olabilirken içine kapanık çocuklar için kullanılmamalıdır. 3.TEPKİNİN BEDELİ Tepkinin bedeli, uygun olmayan davranışı izleyen biçimde, belli sayıda yıldız, gülen yüz,
para gibi sembollerin sistematik olarak geri alınmasıdır. Tepkinin bedelinin davranışları azaltmak amacıyla kullanılabilmesi için çocuğun daha önce belirli sayıda sembol pekiştireç kazanmış olması gereklidir. Bu uygulamada uygun olmayan davranışın ciddiyeti ile bağlantılı olarak geri alınacak sembol sayısına önceden karar verilir. Tepkinin bedeli uygulamasına yer verildiğinde, çocuğa sözlü ve yazılı olarak bir liste ile her uygun olmayan davranışı için geri alınacak pekiştireç sayısı ve pekiştireç kaybetmesinin sonuçları açıklanmalıdır. Uygulayıcı pekiştireç verme-alma dengesini iyi kurmalıdır. Alınacak hiç pekiştireci kalmamış bir çocuğun borçlanması söz konusu olmamalıdır. Tepkinin bedeli uygulamasının farklı birkaç uygulama biçimi vardır. Birincisinde sembol pekiştirme uygulaması ile birlikte kullanılmaktadır. Bu uygulamada, çocuk uygun davranışları için kazandığı sembolleri, uygun olmayan davranışları yüzünden kaybetmektedir. Bu yolla uygun olmayan davranışların azaltılması hedeflenir. Örneğin: Öğretmen bir gün boyunca derslerde parmak kaldırarak söz isteyen öğrencilere her uygun söz alma davranışı için, tahtada oluşturduğu tabloya bir + işareti koyar ve biriktirdikleri + işaretleri ile istedikleri etkinliklerin ya da nesnelerin (10 dakika süre ile müzik dinleme, oyuncaklarla oynama) değiş tokuşuna izin verir. Uygun şekilde söz almadan konuşan öğrencilerden ise + işaretini siler. Böylece öğretmen uygun davranışı hem pekiştirmiş hem de uygun olmayan davranışlar için tepkinin bedeli uygulamasına yer vermiş olur. İkinci uygulama biçiminde öğrencilere belli bir zaman diliminde kullanacakları bir puan peşinen verilir. Bu puan uygun olmayan davranışları izleyen şekilde geri alınır. Bu süre içerisinde öğrencinin hala puanı kalmışsa bu puanı istediği bir etkinlik, oyuncak ya da yiyecekle değiş tokuş edebilir. Tepkinin bedeli uygulamasının ikinci şekli şu nedenlerle önerilmemektedir: Pekiştireçler hiçbir koşula bağlı olmadan verildiği için uygun davranışları öğretilmesine izin vermez. Çocuğun pekiştireç kazanma şansı olmadığı için puanlar bittikten sonra oluşan uygun olmayan davranışları sonucunda uygulayıcı ne yapacaktır. Bu uygulamada yalnızca uygun olmayan davranışlar üzerinde durulmaktadır. Tepkinin bedelini kullanırken nelere dikkat etmeliyiz? Tepkinin bedeli, hedef davranışın hemen arkasından uygulanmalıdır. Tepkinin bedeli tutarlı uygulanmalıdır. Tepkinin bedeli uygulamasında eksi puanların birikmesine ya da çocuğun borçlanmasına izin verilmemelidir. Çocuk uygun davranışları için sıkça pekiştireç kazanıyor olmalıdır. Pekiştireçlerin geri alınması cezalandırıcı olmamalı ve kişiselleştirilmemelidir. Örneğin: Öğrencinin pekiştireci geri alınırken bağırıp kızarak değil uygun davrandığında tekrar kazanabileceği söylenerek alınmalıdır.
Tepkinin bedelinin avantajları; Sembol pekiştirme ve diğer olumlu pekiştirme uygulamaları ile birlikte kullanılabilir. Evde ve okulda kolayca kullanılabilir. Tepkinin bedeli uygulaması davranışları azaltmada hızla etki gösterir. Etkisi uzun dönemlidir. Tepkinin bedeli sürecinde uygulamacı değişmesi gereken davranışlara odaklanır. Tepkinin bedeli sürecinde uygun olmayan davranış ile pekiştirecin geri alınması arasında küçük bir gecikme vardır. 4.SÖNME Sönme, daha önceden pekiştirilen bir davranıştan pekiştirmenin geri çekilmesi yoluyla hedef davranışın yoğunluğunun ve/veya sıklığının dereceli olarak azaltılması sürecidir. Çocuklar sıklıkla öğretmeninin, anne-babasının veya arkadaşlarının dikkatini çekmek için davranışlarda bulunurlar. Örneğin: Öğrenci sürekli yerinden kalkarak ve sınıfta gezinerek, öğretmeninin yerine otur demesi ile geçici bir süre yerine oturur. Bu döngü tekrarlanmaya başlar. Yani çocuk tekrar yerinden kalkar, öğretmen yerine otur der. Burada öğretmenin dikkati çocuğun yerinden kalkma davranışını izlemekte ve bu davranış için olumlu pekiştirme etkisi yapmaktadır. Sönme, uygulayıcının bir pekiştirme biçimi olarak normal koşullar altında dikkati toplayan davranışı görmezden gelmesidir. Bir başka deyişle, davranışı ortadan kaldırmak için, çevrenin davranış üzerinde ki etkisini geri çekmek ve sürdürmemektir. Sönme yalnızca pekiştirme biçimlerinden bazıları ve dikkat elde ederek artmış olan davranışları azaltmada etkilidir. İçsel pekiştireç (parmak emme, kendini uyarma gibi) sağlayan veya saldırganlık gibi kendine ve başkasına zarar verebilecek davranışların azaltılması için sönme uygun bir yöntem değildir. Dikkat çektiği için artıyor gibi görünse bile bedensel saldırganlık davranışı asla görmezden gelinmemelidir. Bu tür davranışları azaltmak için sönmeden daha başka, daha doğrudan teknikler kullanılmalıdır. Sönme uygulamasının etkililiği ile ilgili en önemli faktör tutarlılıktır. Hedef davranışın azaltılmasında sönmenin etkili olabilmesi için davranış her yapıldığında görmezden gelinmelidir. Uygulayıcı ve çocukla ilgili diğer kişilerin de birbirleriyle tutarlı olması kesinlikle şarttır. Pekiştirme kaynağı kontrol edilemiyorsa, hedef davranışın azaltılmasında sönme etkili bir yöntem olmayabilir. Sönme uygun davranışı pekiştirme teknikleri ile birlikte kullanıldığında ve uygun olmayan davranış tutarlı bir şekilde görmezden gelindiğinde bir süre sonra ortadan kalkacaktır. Bu
durumda çocuk yalnızca uygun davranışlarının dikkat ve pekiştirme elde ettiğini de görecektir. Sönme, çocukların dikkat elde ettiği için yaptığı uygun olmayan davranışlarının azaltılmasında etkili bir uygulamadır. Fakat bazen çocuk istediği gerçekleşinceye kadar uygun olmayan davranışı yapar. Bu yönüyle uygulayıcılar için sönme kullanmak çok zordur. Uygulayıcı daha önceden pekiştirdiği davranışı görmezden gelmeye başlayınca ne olur? Çocuk uygulayıcının dikkatini elde etmek için davranışının sıklığını ve yoğunluğunu arttırır. Bu sönme patlamasıdır. Sönme patlaması sönme uygulamasının başlamasından sonra hedef davranışın yoğunluğunun veya sıklığının geçici olarak artmasıdır. Ne yazık ki uygulayıcı sönme patlamasını bilmiyorsa, sönme programının etkisiz olduğu hakkında yanlış karar verir. Uygulayıcı sönme kullanmadan önce patlama aşamasında uygun olmayan davranışı görmezden gelip gelemeyeceğine karar vermelidir. Eğer sıklığı ya da yoğunluğu arttığında davranışı görmezden gelmek mümkün değilse sönme kullanmamalıdır. Sönme patlaması sırasında oluşan hedef davranışlarda geçici bir artış olması sönme tekniğinin potansiyel yan etkisidir. Sönme kullanırken bir başka dikkat edilmesi gereken nokta, pekiştirilmemesine rağmen sönme uygulaması sırasında davranışın geçici olarak kendiliğinden geri gelmesidir. Bu durumda en önemli tehlike davranışın yeniden dikkat ya da başka bir pekiştireç elde etmesidir. Sönme tekniğini kullanmak için izlenecek basamaklar: Hedef davranışı izleyen bütün pekiştireçleri belirle. Hedef davranışı izleyen bütün pekiştireçleri geri çek. Hedef davranış her yapıldığında görmezden gel, tutarlı ol. Sönme programı süresince uygun davranışları belirle pekiştir. Kendiliğinden geri gelme ve sönme patlaması gerçekleşirse karar verdiğin süreci uygulamaya devam et. Uygulayıcı dikkatinin uygun davranışları izleyeceğini öğret ve göster. Sönmenin avantajları; Sönme, sözel ya da bedensel zorlama kullanmaksızın uygun olmayan davranışların azaltılmasında etkili olabilir. Çocukla uygulayıcı arasında mücadeleye yol açmaz ve çocuğun benlik saygısı azalmaz. Sönme, bir ceza uygulaması değildir.
Sönmenin etkisi dereceli olabilirken etkililik süresi genellikle uzundur. Uygun olmayan davranış görmezden gelinirken uygun olan davranışların pekiştirilmesi sönme sürecinin en önemli öğesidir. Sönme ne zaman etkili olmaz? Hedef davranış izleyen pekiştireçler belirlenemezse, hedef davranışı izleyen pekiştireçlerin geri çekilmesi mümkün değilse, çocukla ilişkide ki diğer kişiler sönme sürecini uygulayamayacaksa, hedef davranışı izleyen arkadaş dikkati kontrol edilemiyorsa, pekiştirme kazaları olasılığı yüksekse, sönme patlaması süresinde çocuğun davranışı görmezden gelinemiyorsa ya da çevrede ki diğer etkenler kontrol edilemiyorsa, hedef davranışı görmezden gelmek tehlikeli ya da uygun değilse. 5.DÜZELTME (ONARICI AŞIRI DÜZELTME) Pek çok davranış değiştirme ile ilgili kaynakta onarma ve olumlu alıştırma, aşırı düzeltmenin alt başlıkları olarak ele alınmaktadır. Ancak bunları farklı (birbirinden ayrı) yöntemler olarak ele almak mümkündür. Düzeltme (onarma) Çocuğun çevreyi uygun olmayan bir davranışı yapmadan önceki haline getirmesi olarak tanımlanabilir. En bilinen örneği çocuğun sütü yere dökme davranışından sonra yerde ki süt bulaşıklarını temizlemesidir. Çok küçük çocukların bağımsız olarak çevreyi düzeltmesi mümkün olmayabilir. Bu durumda uygulayıcı yaş ve yeteneklere bağlı olarak işin bir bölümünü çocuktan ister. Diğer kısmında ise yardım eder. Buna yardımla düzeltme adı verilir. ONARICI AŞIRI DÜZELTME Çocuğun uygun olmayan davranışı ile bağlantılı olarak çevrenin yalnızca eski haline getirilmesi onarıcı aşırı düzeltme de ilk adımdır. Ancak buna çevrede ki başka şeylerin de
düzeltilmesi eklenerek bir tür ceza verilir. Onarıcı aşırı düzeltme, amaçsız ya da kazaen gerçekleşen durumlarda kesinlikle kullanılmamalıdır. Onarıcı aşırı düzeltme kullanırken hangi ilkeler dikkate alınmalıdır? Çocuktan istenen tepki, onun uygun olmayan davranışı ile doğrudan ilgili olmalıdır. Aşırı düzeltme uygulaması davranışın hemen ardından gelmelidir. Çocuğa eğer gerekliyse bu süreçte dereceli olarak yardım edilmeli ve bu yardım giderek azaltılmalıdır. Onarıcı aşırı düzeltme hangi nedenlerle davranış azaltmada kullanılmamalıdır? Çocuğun uygun olmayan davranışı üzerine odaklanılmaktadır. Eğer çocuk yapmayı reddederse, katılmazsa ya da işbirliği içinde olmazsa uygulayıcının fiziksel güç kullanması gerekebilir. Bu durum çocuğu saldırgan hale getirebilir.(kesinlikle fiziksel güç kullanılmamalıdır.) Aşırı düzeltme sürecinde beklenen performansı göstermek çocuk için güç hatta mümkün olmayabilir. Özellikle aşırı düzeltme arkadaşların önünde uygulandığında, çocuklar öğretmenin dikkatinin uygun olmayan davranışları izlediğinin farkına varabilirler ve bunu bir fırsat olarak değerlendirebilirler. Aşırı düzeltme süreci, eğitim ortamlarında diğer çocukların davranışlarını ve onların öğrenmesini olumsuz etkileyebilir.