KAZDAGI GÖKNARI (Abies equitrojani Ascher et Sinten) NIN. STUDIES ON THE NURSERY TECHNIQUES OF IDA MOUNTAIN FIR (Abies equitrojani Aschers et Sinten)

157 KAZDAGI GÖKNARI (Abies equitrojani Ascher et Sinten) NIN FİDANLIK TEKNi(;j ÜZERİNE ÇALIŞMALAR STUDIES ON THE NURSERY TECHNIQUES OF IDA MOUNTAIN FIR (Abies equitrojani Aschers et Sinten) Dr. Salih ASLAN Onnan Yüksek Mühendisi ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YAYlNLARI Teknik Bülten Serisi No : 157

İÇİNOEKİLER ÖNSÖZ.... ABSTRACT.... ı. GİRİŞ.... 2. ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE VERİLERİN TOPLAN- MASI.... 2.1. Deneme Alanının Tanıtımı..................... 2.2. Denemeler.................................... 2.2.1. Ekim Derinliği x Kapatma Materyali 2.2.2. Gölgelerne x Sıklık Denemesi...... 2.3. Verilerin Toplanmasında izlenen Yöntem... 2.3.1. Kozalaklann Toplanması ve Kozalaklardan Tohum Çıkarılması.................. 2.3.2. Tohuma İlişkin Bazı Özelliklerin Saptanması.... 2.3.3. Fidaniara İlişkin Bazı Özelliklerin Saptanması.... 3. VERİLERİN DEGERLENDİRİLMESİ.... 3.1. Tohum Özelliklerine İlişkin Verilerin Değerlendirilmesi.... 3.2. Gölgeleıne x Sıldık Denemesi Verilerinin Değerlendirilmesi....................................... 3.3. Kapatma Materyali x Ekim Derinliği Denemesi Yerilerinin Değerlendirilmesi............ 3.4. Fidan Özellikleri Arasındaki İlişkiler... 4. BULGULAR ve TARTIŞMA...... 5. SONUÇ ve ÖNERiLER..... ÖZET.... SUMMARY.... YARARLANILAN KAYNAKLAR Sayfa --- 9 7 9 ll ll 13 13 13 14 14 ıs ıs 16 16 16 18 21 33 36 38 39 41 3

ÖN SÖZ «Kazdağı Göknan (Abies equitrojani Aschers et Sinten)'nın Fidanlık Tekniği ve Ağaçlandırmalarda Kullanılmaya Elverişli Fidanların Morfolojik Yapılarına Göre Tesbiti Üzerine Araştırmalar» adı altında 1980 yılmda projelendirilerek uygulamasına geçilen bu çalışma 1984 yılında «Kazdağı Göknarının (Abies equitrojani Aschers et Sinten) Fidanlık Tekniği Üzerinde Çalışmalar» adı altında sonuçlandırılmıştır. Araştırmanın planlanmasından sonuçlandırılmasına kadar arazi ve büro çalışmalarımız süresince her türlü çalışma kolaylığını gösteren başta Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürleri Sayın Dr. Mahir Ekici, Sayın Doç. Dr. Alptekin Günel, Sayın Dr. Osman Taşkın ve öteki yöneticileri olmak üzere, 'tohum, Ağaçlandırma ve Ağaç Islahı Araştırmaları eski Bölüm Başkanları Sayın Ömer L. Özdemir ve Sayın Ömer S. Er kuloğlu ile Matematik- İstatistik Bölüm Başkanı Sayın Dr. Osman Sun'a teşekkür ederim. Ayrıca, çalışmanın Düzce Orman Fidanlığında uygulanmaya başlatılmasından itibaren ayrılıncaya kadar her türlü kolaylığı gösteren Düzce Ağaçlandırriıa eski Başmühendisi Sayın Mustafa Altan ile yakın ilgi ve yardımlarını gördüğüm öteki bütün meslektaşlarıma teşekkür borçluyum. Arazi, laboratuvar ve büro çalışmalarımızda yardımcı olan Sayın Adil Çıldır, 'sayın Yusuf Yıldırım, Sayın Sedat Öner ile Sayın Ferinaz Keleş'e ayrıca teşekkür ederim. Çalışmanın gelişme halindeki ormancılığımıza yararlı olmasını dilerim. Nisan, 1985- Ankara Dr. Salih ASLAN 5

ABSTRAKT Kazdağı göknarını fidanlıkta yetiştirmek amacı ile ele alınan bu çalışmada bu tür için uygun ekim derinliği, kapatma materyali, gölgelerne ve sıklık gibi soruniar ele alınmıştır. Buna göre, Kazdağı göknannda uygun ekim derinliği olarak ı -2 cm, kapatma materyali olarak destere talaşı veya orman toprağı, % 2S - SO arasında gölgelerne ve 3 yaşında m 2 ' den 2SO- 300 fidan elde edilecek şekilde ekim yapılması uygun bulunmuştur. Bu göknar türüroüzde ortalama olarak bir ağaçtan SO kozalak ve bir kozalaktan 3ıo adet tohum elde edilebilmektedir. Ortalama bin dane ağırlığı SS.33 gr, kozalak.ağırlığı ı46 gr ve Toluen destilasyon metodu ile tesbit edilen rutubet yüzdesi %7,07 olarak bulunmuştur. ABSTRACT The objective of this study is to determine the sowing depth, covering material, shade and seedling density of Abies equitrojani in the nursery. Thus, ı- 2 cm sowing depth, sawdust and forest soil as covering material, 2S- SO percent shade density, and 2SO- 300 seedlings/m 2 seeciling density were deterrnined. On the average,.abies equitrojani produced SO cones per tree and 3ıO seeds per cone. 1000 seeds weight is SS, 33 grams, mean cone weight is ı46 grams, and moisture content by Toluen DestH atioıı method is 7.07 percent were fo\lnd for this specieş, 7

ı. GİRİŞ Kazdağı Göknan (Abies equitrojani Aschers et Sinten) yurdumuzun önemli orman ağacı türlerinden birisidir. Habitusu bakımından öteki üç göknar türümüz olan Uludağ Göknarı; (Abies bornmülleriana Mattf.) Doğu Karadeniz Göknarı, (Ahies nordmanniana Spach) ve Toros Göknan {Ahies cilidea Carr.)ndan daha hızlı büyüyen bu türün orijin bakımından bir hibrid olduğu, muhtemel ebeveynlerinin de Abies bornmülleriana ve Ahies cephaloruca Link et' Admet. olduğu belirtilmektedir (AYTUG, 1959). Bu tür üzerinde daha önce yaptığımız bir çalışmada (ASLAN, 1982) kozalak ağırlığı, kozalak boyu, kozalakta ortalama tohum sayısı ile tohum bin dane ağırlığı, embriyo boyu, endosperm sınıfları, kanat boyu ve eni gibi tohum özellikleri bakımlanndan da Ahies equitrojani'nin hibıid olabileceği kanısı desteklenmiş ve bu özelliklerinin döllerine geçmesi bakımından baba olarak kullanıldığı meleziemelerde daha başarılı olduğu tesbit edilmiştir. Yukarıda belirtilen bu çalışmada fidecik öğeleri için de yapılan değerlendirmelerin benzer sonuçları verdiği saptanmıştır. Bütün bu bulgulara dayanılarak Kazdağı Göknarının hibrid olduğu varsayımının gerçek olduğunu, bu nedenle de hızlı büyüme özelliğine sahip olabileceğini söylemek mümkündür. Kazdağı Göknan yurdumuzun Kuzeybatısında Biga yarımadasının dağlık kesiminde (Kazdağları) yayılmıştır. Bu yörede 400-1650 metre yükseklikler arasında görülmekte ve genel olarak 1000-1300 metre yüksekliklerde optimal yayılışını yapmaktadır. Edremit, Yenice ve Bayramiç Devlet Orman İşletme Müdürlükleri romtıkalarmda bu tür genel olarak Kayın, Karaçam ve Meşe türleri ile kanşık bir halde bulunmaktadır. Mustafakemalpaşa ve Bandırma Orman İşletme Mıntıkalarında Çataldağı'nda 800-1300 m rakımlaı' arasında yetişen ve genelde Kazdağı Göknan olarak kabul edilen, ancak bazı yazarlarca (ATJ\, 9

1975; ATA ve N. MEREV, 1981) Çataldağı Göknan olarak da isimlendirilen tip ile birlikte bu türün toplam 6400 hektarlık bir alanda doğal olarak bulunduğu söylenebilir. Doğal olarak yayıldığı bölgede genel ikiimin Uludağ ve Doğu Karadeniz göknarlarının yayıldıkları bölgelerin ikliminden daha kurak ve sıcak olduğu bir gerçektir. Bu nedenle bu iki göknar türünden daha kanaatkar olduğu ve Ege ile Marmara Bölgelerinin üst kesimlerinde denenebileceği izlenimini vermektedir. Nitekim ATA (1975 s. 188) da Kazdağı Göknarının Kuzey Anadolu'da 700 m yükseltinin üzerindeki rakımlarda denenmesinin ormancılığımız, açısından büyük bir. kazanç olacağını; bu yörelerdeki yağış fazlalığj nedeniyle büyüme hızının daha da artması olasılığı bulunduğunu ileri sürmektedir. Bütün bu olgular dikkate alındığında, yurdumuzda orman ve orman ii.rünlerine duyulan ihtiyacın giderekartmakta olması karşısında hızlı büyüyen bu türümüzü doğal yetişme yerlerinin dışına taşıma ihtiyacının bulunduğu söylenebilir. Bumm gerçekleştirmenin en güvenli yolu ağaçlandırmalarda bunu yaygın bir şekilde denemek olabilir. Bilindiği gibi orman ağaçlaıidırmalarında tohum, fidanlık ve dikim konuları birbirine bağlı ve birbirini tamamlayan safhalardır. Bu türün tohum özellikleri ile ilgili olarak kozalaktaki tohum sayısı, kozalak boyu ve çapı, kozalak ağırlığı gibi özellikler ile tohum bindane ağırlığı, embriyo boyu, endosperm sınıfları, kanat boyu ve eni, tohum katlama sürelerinin saptanması gibi konular tarafımızdan daha önce (ASLAN, 1982) incelenmiş bulunmaktadır. Gençleştirmede ikinci aşamayı 'oluşturan fidanlık safhası ise bu çalışma ile ele alınarak incelenmiştir. Çalışmayı gerçekleştirmek için Kazdağı Göknarının doğal yayılış alanı içinde göknar fidanı üretimi yapılan, günün teknik çalışma olanaklanna sahip, yeteri büyüklükte, ulaşım ve çalışma kolaylıkları bulunan bir fidanlık bulunamadığı için denemeler 'bu şartlan taşıyan ve bölgeye en yakın durumda olan Düzce Devlet Orman Fidanlığında yapılmıştır. ülkemizde doğal olarak yetişen göknarlar, bugüne kadar bir çok yazar (ASLAN, 1982; AYTUG, 1958, 1959, 1967; ATA, 1975 ve MEREV, 1981; BERKEL, 1963; BEŞKÖK, 1970; GEZER, 1984 ve lo

TOLAY, 1983)'in araştırma ve incelemelerine konu olmuştur. Bu türlerden Uludağ Göknarının Fidanlık Tekniği TOLAY, Doğu Karadeniz Göknannın Fidanlık Tekniği GEZER tarafından incelenmiş, Toros Göknan ile Kazdağı Göknarının Fidanlık Tekniği konuları üzerinde ise bugüne kadar ciddi herhangi bir çalışma yapılamamıştır. 2. ARAŞTIRMA YÖNTEMİ ve VERİLERİN TOPLANMASI 2.1. Deneme Alamnın Tanıtımı Düzce Devlet Orman Fidanlığı, Bolu iline bağlı Düzce ilçe merkezinde, Devlet Orman İşletme Müdürlüğü ile Kereste' Fabrikası Müdürlüğü'nün yanında, 40"50'22" kuzey eniemi ve 31 08'08' doğu boylamında yer almaktadır. Denizden yüksekliği 120 m dolayındadır. Arazi şekli düzdür. Eskiden kültür arazisi olarak kullanılan saha, kamulaştırılarak fidanlık haline getirilmiştir. Halen bu fidanlıkta Kayın, Göknar, Sahil Çaını, Sedir, Duglas, Ceviz gibi çeşitli türlerin fidanları yetiştirilmektedir. Eskişehir Toprak Tahlil Laboratuvarı tarafından 1982 yılında yapılan toprak tahlilleri sonucuna göre, Düzce Orman Fidanlığının toprakları «genç alüviyon» toprakları niteliğinde, besin maddeleri bakımından zengin, kumlu balçık, kumlu killi balçık, killi balçık türlerindedir. Toz+ kil ınuhtevaları % 25-35 oranındadır ve fidan yetiştirme bakımından herhangi bir sorun teşkil etmemektedir. Toprak reaksiyonu ph 7.12-7.90 arasında, hafif alkalen karakterdedir. Topraktaki organik madde miktarlan % 1.936-2.802 arasında değişmektedir. Total azot değerleri buna bağlı olarak % 0.096-0.140 arasmdadır ve oldukça zengin bir yapı göstermektedir. Toprak geçirgendir. Taban suyuna genellikle 120 cm derinlikte rastlanmaktadır. Fidanlık sulamasında yeraltı suyu kullanılmaktadır. Eskişehir Toprak Tahlil Laboratuvarı tarafından y9-pılınış analizlere göre bu su sulamaya uygun niteliktedir. Fidanlığın tamamı yağınurlama ile sulanabilmektedir., Düzce, Batı Karadeniz iklim kuşağı içersinde yer almakla birlikte genel iklim karakterleri bakımından daha çok Marmara bölgesinin İstanbul- Kocaeli yöresine benzemektedir. Düzce Meteoroloji İstasyonunun iklim verileri toplu olarak Tablo: l'de verilmiştir. 11

Tablo: ı. Düzce Meteoroloji İstasyonu İklim Veıileri. ' Iable: 1. The çlimatic data fordüzce Meteorological station. Denizden Yükseklik Elevation above sea level 1/:0m 120m Meteorolojik Elemanlar A y L A R (Months) Yıllık Ortalama (Meteorological Eleınents) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII (Annual M can) Ortalama Sıcaklık oc 3.2 5.3 7.4 12.4 16.5 20.5 22.4 21.9 18.6 14.1 10.4 7.2 13.3 (Mean temperature) En Yüksek Sıcaklık C 22.0 23.2 27.7 33.4 36.2 36.6 39.0 42.0 38.3 31.7 25.3 24.4 42.0 (Recorded maximum temperature) En Düşük Sıcaklık oc -20.5-15.6-5.5-2.8 2.2 7.2 9.4 8.2 5.5 o.ı -5.2-14.4-20.5 (Recorded minimum temperature) Ortalama Nisbi Nem '% 82 78 79 74 75 69 69 70 74 78 80 80 76 (Mean relative humidity) En Düşük Nisbi Nem :% 29 21 7 lo 16 14 10 ll 10 15 27 16 7 (Lowest relative humidity) Ortalama Yağış mm 108.0 83.9 83.1 57.1 57.1 70.7 44.8 41.3 61.6 69.2 78.8 89.4 844.9 (Mean precipitation)

2.2. Denemeler Kazdağı Göknarının fidanlıkta yetiştirme tekniğini saptamak amacı ile düşünülen denemeler başlangıçta ekim derinliği, kapatma materyali, gölgeleme, sıklık ve kök kesme derinlik ve zamanının tesbiti şeklinde planlanarak üç yıl üst üste uygulartmış ancak, saklama güçlüğü, boş dane oranının yüksekliği, tohum çimlenme yüzdesinin düşüklüğü ve başkaca kontrol altına alınamayan bazı nedenlerle ekilen tohumlardan bütün deneme parsellerinde yeterli miktarda fidan elde edilememiştir. İlk yıl sadece gölgelerne x sıklık denemesi ile ekim derinliği x kapatma materyali denemesi ekimleri başarılı olmuş, ayrıca ı+o, 2+0, 3+0, 2+ı, 2+2 ve 3+1 yşındaki fidanlardan ölçülebilir bazı özelliklerini saptamak içiri yeterli sayıda fidan elde edilebilmiştir. Bu nedenle, burada yukarda sözü geçen iki denemeden elde edilen bulgular ile belirtilen değişik yaşlı fidanların nitelikleri sunulmuştur. 2.2.1. Ekim Derinliği x Kapatma Materyali Denemesi Ekim derinliği için Do = O cm, Dı = ı cm, Dz = 2 cm ve D3 = 3 cm derinlik olmak üzere 4 işlem düşünülmüştür. Bu derinlikleri uygulamak için sırasıyla 1, 2 ve ~ cm kalınlıkta çıtalar düzgün bir tahta üzerine çakılmış ve bu tahtalar düzeltilmiş hale getirilen yastığın üzerine hastınlarak istenen ekim derinlikleri sağlanmıştır. Denemede tohum örtme materyali olarak orman toprağı (Kı), destere talaşı (Kz.), kum (Ks) ve ı kısım kum + 1 kısım orman toprağından oluşan karışım (K4) kullanılmıştır. Yukanda açıklandığı gibi açılan farklı derinlikteki çizgilere ekilen tohumların üzeri bu kapatma materyali ile örtülmüş ve üzerinden merdane geçirilerek sıkıştırılmıştır. Deneme faktöriyel desenine göre 4 kapatma materyali x 4 ekim derinliği x 3 tekerrürili olarak düzenlenmiştir. Her deneme işlemi ı m uzunluktaki yastıkta uygulanmış ve' işlemler arasında 0.50 m lik bir kısım, tecrid şeridi olarak bırakılmıştır. ı m'lik yastıkta 5 çizgi açılmış ve 94 gr tohum açılan bu çizgilere ekilmiştir. 2.2.2. Gölgelerne x Sıklık Denemesi Göknarın gençlikte siper isteği bilindiğinden fidanlıkta gölgelemenin fidan verimi ve gelişmesi üzerindeki etkinliğini belirlemek. 13

amacıyla 3 değişik gölgeleme entansitesi (Go= kontrol, gölgelemesiz, Gı =.% 25 gölgeleme, G2 =% 50 gölgeleme) uygulanmıştır. Gölgeleme iki yıl üst üste sürdürülmüştür. Gölgelemeye Temmuz ayı ortalarında başlanmış ve Eylül ayı ortalarma kadar devam etmiştir. Fidan sıklığı olarak m 2 ' de Sı = 200 fidan, S:ı = 250 fidan, Ss = 300 fidan ve s4 = 350 fidan düşünülmüş buna göre sırasıyla m 2 'ye 95, 110, 125 ve 140 gr tohum ekimi yapılmıştır. Deneme işlemleri arasında. 0.50 m tecrid şeridi bırakılmış ve standard yastıkta 5 çizgi açılarak tohumlar 1 cm derinlikte ekilmiş, kapatma materyali olarak 2 kısım orman toprağı + 1 kısım kum karışımı kullanılmıştır. Daha sonra her yıl, vejetasyon mevsimi sonunda elde edilen fidanların tamamının boyları ve yaşama yüzdeleri tesbit edilmiştir. 2.3. Verilerin Toplanmasında izlenen Yöntem 2.3.1. Kozalaklann Toplanması ve Kozalaklardan Tohum Çıkartılması Çalışmada ekilen tohumlar Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Enstitüsü Müdürlüğü'nden sağlanmıştır. Ayrıca, 1982 yılında Kazdağlannda Gürgen Dağı Bölgesi Ardıçbaşı yöresinden bu amaç için 28 ağaçtan toplam 1400 adet kozalak toplatılmıştır. Bilindiği gibi Göknar türlerinin kozalaklarından tohum çıkartılması herhangi bir ön işlemi gerektirmeyecek kadar kolaydır. Ancak, göknarcia tohumlar olgunlaştıktan kısa süre sonra kozalaklar daha ağaç üzerinde iken iç pulları (Karpeller) dağılmakta ve tohumlar kendiliğinden dökülmektedir. Bu nedenle, kozalaklar tohumlarını dökmeden hemen önce toplatılmış ve Enstitü Tohum Laboratuvarında yere serilerek tohumlan ayrılmıştır. Elde edilen tohumlar hava kurusu durumuna getirildikten sonra elle hafifçe oğularak ve rüzgarlama yapılarak kanatların tohuma bağlı olmayan kısımlarından arındırılmıştır. Bu tohumlar daha sonra + 3 C' de saklanmak üzere dım kavanozlarda soğuk hava deposuna konulmuştur. Kazdağı Göknarı, kozalağı ile ilgili olarak kozalak boyu, kozalak çapı, kozalak ağırlığı, kozalaktaki tohum sayısı vb. özellikler tarafımızdan daha önce belirlcndiğinden (ASLAN, S., 1982) burada bunlara ilişkin bilgi verilmeyecektir: Ancak, bu toplamada bir ağactan ortalama olarak 50 kozalak (20-210 arasında) alınabildiğini ve bunda ağacın yaşı, çapı, boyu, dahanma durumu, meşcere )çindeki konumu, zengin tohum yılı gibi faktörlerin etkileri olduğunu belirtmekle yetinilecektir. 14

2.3.2. Tohuma İlişkin Bazı Özelliklerin Saptanması Denemede kullanılan tohumların ISTA ı976 kuralanna göre bindane ağırlığı 8 x 100 tohum üzerinden ve çimlenme yüzdesi 4 x ıoo tohum üzerinde saptanmıştır. Tohumlar çimlenmeden önce bir ay + 3 C' de, naylon torbalar içinde bir kat kum, bir kat tohum şeklinde katlamaya alınmış daha sonra 28 gün J acopsen çimlendirme aletinde çimlenmeye konulmuştur. Alet her gün saat 9.00 -ı7.00 arasında 30 C'de çalıştınlmış saat ı7.00'de suyu değiştirilerek sıcaklığı 20 C'ye getirilmiştir. Çimlenme periyodu sırasında ıooo lux'lük bir ışıktan yararlanılmıştır. 2.3.3. Fidaniara İlişkin Bazı Özelliklerin Saptanması Tohumlar fidanlıkta 31.3.ı98ı tarihinde ekilmiş, çimlenmeler başlayıncaya kadar her gün, daha sonra gün aşırı veya ihtiyaca göre daha seyrek aralıklarla sulama yapılmıştır. Ot alma elle ve yılda 2 kez yapılmıştır. ı+o, 2+.0 ve 3+0 yaşianna gelen fidanlar ölçülebilir özelliklerini saptamak amacı ile itinalı olarak ve toprakta mümkün olduğu kadar kök bırakmayacak şekilde sökülmüş, yıkanmış, naylon torbalar içine konularak ambalajlanmış ve Enstitüye getirilmiştir. Değişik yaşta şaşırtılmış fidan elde etmek amacı ile 2 ve 3 yaşındaki fidanlar kök tuvalederi yapılarak, uygulamanın kullandığı ebattaki tüplere aktanımıştır. Böylece, 2 +ı, 2 + 2 ve 3 +ı yaşında fidanlar elde edilmiştir. Bu fidanlar fidanlıkta kaldıkları sürece normal fidanlık tekniğine göre sulama ve bakımları yapılmıştır. Şaşırtılmış fidanlar daha sonra tüplerden çıkarılarak yıkan şekilde ambalajlanarak Enstitüye geti mış ve yukarıda belirtildiği rilmiştir. Değişik yaşlardaki bu fidanların sırasıyla çapları, boyları, kök boyları, yan kök sayıları, taze kök ağırlıkları, taze gövde ağırlıkları ile kuru kök ve kuru gövde ağırlıklan ayrı ayrı saptanmıştır. Fidan çapları kök boğazında ve 1/20 mm duyarlılıkta ölçülmüştür. F,idan boyları kök boğazı:~ıdan tepe tomurcuğuna kadar ve mm duyarlılığında saptanmıştır. Kök boyuolarak kök boğazı ile en uzun kökün ucuna kadar olan mesafe kabul edilmiş ve mm duyarlılığında ölçülmüştür. Yan kök sayısına ana kökten çıkan ve boyu 5 cm-yi aşan kökler dahil edilmiştir. Yan dal olarak gövdeden çıkan dip dallar kabul edilmiştir. Taze gövde ve kök ağırlıklarını sapta' mak için sökülüp ambalajlanan ve Enstitüye getirilen fidanlar 'laboratuvarda tekrar suda çalkalanıp emici kağıtlar üzerinde yarım 15

saat bırakıldıktan sonra kök boğazından kesilerek 1/100 gr duyarlıkta tartılmış ve kaydedilmiştir. Kun.ı kök ve gövde ağırlıklarını saptamak için de taze ağırlıkları saptanan fidan kökleri ve gövde- 1eri ayrı ayrı zarflara konularak num~ra verilmiş ve kurutma fırınma konularak 24 saat ıosoc'de bekletilmiştir. Fırından çıkartılan kökler ve gövdeler ayrı ayrı 1/100' gr duyarlılığında tartılarak kaydedilmiştir. 3. VERiLERiN DEGERLENDİRİLMESİ Çalışmaya konu olan gölgelerne x sıklık denemesi ile kapatma materyali x ekim derinliği denemesinden elde edilen veriler «Faktöriyel Deneme Desenine» göre, fidan özelliklerinin saptanmasına ilişkin veriler arasındaki ilişkiler ise basit regresyon yöntemiyle değerlendirilmiştir. Çalışmada kullamlan istatistiksel bu yöntemlerin uygulanmasında SUN (1980), YURTSEVER (1974- a ve 1974- b)'in yapıtlarından yararlanılmıştır. 3.1. Tohum.özelliklerine İlişkin Verilerin Değerlendirilmesi Çalışmanın amacı Kazdağı Göknarının tohum özelliklerini saptamak olmadığından burada yalnızca denemelerde kullamlan tohumların niteliklerini belirtmekle yetinilecektir. Bu çalışmada kullanmak üzere, 28 ağaçtan toplam 1400 adet kozalak toplatılmıştır. Ağaç başına toplanan lcozalak sayısı 20 ile 210 arasında değişmiştir. Toplam kozalak ağırlığı 200 kg civarında bulunmuştur. Bu kozalaklardan yaklaşık 18 kg saf tohum elde edilmiştir. Denemede kullamlan ve Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Enstitüsü'nden sağlanan tohumların Toluen Destilasyon metodu ile saptanan hava kurusu rutubet yüzdesi'% 7.07 olarak bulunmuştur. Ortalama bindane ağırlığı 55.33 gr, ortalama çimlenme kapasitesi % 28.5 olarak tesbit edilmiştir.. 3.2. Göigeleme x Sıldık Denemesi Verilerinin Değerlendirilmesi Gölgelerne x sıklık denemesinde uygulanan işlemlerin birinci, ikinci ve üçüncü yılian sonunda fidan boyuna belirgin bir etkileri olmadığı. tes bi tedilmiş bu nedenle, burada bunlara ilişkin veriler sunulmamıştır. Buna karşı, ekimden sonra üçüncü yıl sonundaki fidan yaşama yüzdesi verileri incelendiğinde (Tablo : 2) gölgelerne ve sıklığın hem ayrı ayrı, hem de müştereken yeterli etkileri oldu- 16

ğu görülmüştür. Elde olunan sonuçlara göre Gı ile Gz arasında yeterli düzeyde fark olmadığı halde her iki gölgelerne derecesi ile kontrol arasında yeterli farklılık bulunmaktadır. Tablo: 2. Gölgelerne x Sıldık Denemesinde Fidan 'Yaşama Yüzdesi İçin Varyans Analiz Sonuçlan. Table : 2. Analysis of variance for ceedling survival rates in the Shadeing x Seedling density trial. Varyasyon Kaynağı (Source of Variation) Kareler Kareler Serbestlik Derecesi Toplaını Ortalariıası (Degrees of Frcedom) (Sum of sqs) (Mean sqs) F Bloklar (Blocks) Muameleler (Treatments) Gölgeleme (Shading) Sıklık (Density) Gölgeleme x Sıklık (Shading x Density) Hata (Error) 2 74.0556 37.0278 11 33982.2222 3089.2929 2 21567.0556 10783.5278 2 9240.2222 3080.0740 6 3174.9444 529.1574 22 1505.2778 68.4217 <I 45.15*~ 157.60*'' 45.02*'' 7.73*'' Genel (Sum) 35 35561.5556 Sıklık dereceleri karşılaştırıldı~nda en iyi yaşama yüzdesini sağlamış olan S.ı öteki sıklıklardan yeterli düzeyde farklı bulunmuştur. Ss'de S:ı ve Sı'den yeterli düzeyde farklı sonu~ vermiştir. S 1 ile S2 arasında ise yeterli düzeyde farklılık bulunmamıştır. Aynca interaksiyon da önemli bulunduğundan interaksiyon için hesaplanan en küçük önemli farka göre (19.0390) ortalamalar karşılaştırıldığında genel olarak GoSı; GoSz, GoS3 ve GoS4 öteki bütün işlemlerden farklı bulunmuştur. GıSı, GıSz, G2Sı, G2Sa arasında yeterli farklılık bulunamamıştır. GıS3 ile G2S3, GıS3 ile G2S4 ve GıS-1 ile G2S$ arasında da yeterli düzeyde farklılık bulunmamıştır (Tablo : 3). 17

'tablo: 3. Gölgelerne x Sıklık Denemes..inde Fidan Yaşama Yüzdesi Ortalamalarının Karşılaştırılması. Table : 2. Mean seedling survival percent comparison for the Shading x Seedling density trial. interaksiyon İçin Gölgelenıe I>ereceleri Sıcaklık İçin LSD = 19.0390 (Shade Density) LSD= 10.93 (LSD for Interaction) Go Gı G~ (LSD for Density) Sıklık Sı 3.33 29.00 27.66 15.00 (Seedling Density) Sz 3.00 46.33 44.33 23.42 s3 3.66 70.00 63.00 34.17 s4 11.33 90.33 86.66 47.08 Gölgelerne İçin LSD= 9.52 5.33 58.92 55.42 (LSD for Shade) 3.3. Kapatma Materyali x Ekim Derinliği Denemesi Verilerinin Değerlendirilmesi Bu denemenin verileri de iki aşamada değerlendirilmiştir. Birinci aşamada, kapatma materyali x ekim derinliği işlemlerinin 2+0 yaşındaki fidan boyuna etkileri, ikinci aşamada ise, bu işlemlerin fidan yaşama yüzdesine etkileri. incelenmiştir. Kapatma materyali x ekim derinliği deneme işlemlerinin fidan boyuna olan etkilerini incelemek amacı ile yapılan değerlendirmede (Tablo: 4), kapatma materyalinin ve ekim derinliğinin tek başına fidan boyuna yeterli düzeyde etkileri bulunmadığı, ancak btm Iann ortaklaşa etkilerinin bulunduğu, buna göre ortalamalar karşılaştırı~dığında ise (Tablo : S), K.ıD3 ile ~Dz işlemleri arasında yeterli düzeyde farklılık bulunduğu, bunun sebebinin de farklılık bulunan bu iki işlemin tekerrürleri arasındaki farktan kaynaklandığı, bu nedenle de işlemler arasında yeterli farkın bulunmadığı söylenebilir. İşiemierin ortalamalar arasındaki fark o işlem için hesaplanmış en küçük önemli farktan (LSD) küçük ise, o işlemler arasında yeterli düzeyde fark bulunmamaktadır. 18

Tablo : 4. Kapatma Materyali x Ekim Derinliği Denemesinin Fidan Boyu İçin Varyans Analizi. Table: 4. Analysis of Variance for the effects of Seed covering material x Sowing depth on the height growth. Kareler Kareler Varyasyon Kaynağı Serbestlik Derecesi Toplamı Ortalaması (Source of Variation) (Degrees of Freedom) (Sumof sqs) (Meansqs) F df Bloklar 2 0.9565 0.4782 1.2521 (Blocks) Muameleler ıs 10.4275 0.6951 1.8201 (Treatments) Kapatma Materyali.) ' 0.5394 0.1798 0.4708 (Covering material) Ekim Derinliği 3 0.7464 0.2488 0.6514 (Sowing depth) Kapma Materyali x Ekim Derinliği 9 9.1417 1.0157 2.6595* (Covering materials x Sowing depth) Hata (Error) 30 11.4584 0.3819 Genel (Sum) 47 22.8424 Tablo : 5. Kapatma Materyali x Ekim Derinliği Denemesinde Fidan Boyları Ortalamalannın Karşılaştınlnıası. Table : 5. Mean Seeeliing Height Comparison for the Covering Material x Sowlng Depth Trial. interaksiyon İçin LSD= 1.30 Kapatma Materyali (Covering Material) 0.05 (LSD for interaction) Kı K:ı K s K.ı Ekim Derinliği D.., 8.01 7.60 7.35 7.84 (Sowing Depth) Dı 7.17 7.65 7.63 7.46 D2 7.09 7.37 7.62 8.39 Ds 7.31 8.08 7.81 6.31 19

Denemede uygula~an işlemledn fidan yaşama yüzdesine olan etkilerini incelemek amacı ile yaptığımız değerlendirmede is, (Tablo : 6) kapatma materyalinin ve blokların tek başına etkileri yeterli düzeyde bulunmuştur. Tablo: 6. Kapatma Materyali x Ekim Derinli~i Denemesinin Fidan Yaşama Yüzdesi İçin Varyans Analizi. Table : 6. Analysis of variance for the effects of Covering Material x Sowing Depth on the seedling survial. Kareler Kareler Varyasyon Kaynağı Serbestlik Derecesi Toplamı Ortalaması (Source of Variation) (Degrees of Freedom) (Sum of sqs) (Mean sqs) F df Bloklar 2 236.5417 118.2708 3.65* (Blocks) Muameleler ıs 998.6667 66.5777 2.05* (Treatments) Kap~tma Materyali (K) 3 380.5000 126.8333 3.91* (Covering material) Ekim Derinliği (D) 3 244.8333 ' 81.6111 2.52 (Sowing depth) KxD 9 373.3334 41.4814 1.28 Hata (Error) 30 973.4583 32.4486 Genel (Sum) 47 2208.6667 Buna göre fidan yaşama yüzdesi ortalamaları kapatma materyaline göre karşılaştırıldığında K2 ile Kı, Kı ile Kı ve Kı ile K3 arasında yeterli düzeyde farklılık bulunmamıştır (Tablo: 7). 20

Tablo :7. Kapatma Materyaline Göre Fidan Yaşama Yüzdesi Orfalamalannın Table: 7. Karşılaştınlması. Comparison of Seedling Survival Percents obtained from different covering materials. Kapatma Materyali (Covering Material) LSD= 4.75 0.05 Destere Talaşı (Sawdust) Orman Toprağı (Forest soil) Kum + Orman Toprağı (Sand + Forest soil) Kum (Sand) Kz K 1 K4 K3 12.00 ı (1) 9.42 6.75 4.50 ( 1 ) Doğnılar yeterli farklılık gösteren ortalamalara işaret eder. Aynı doğnı ile birleştirilmemiş ortalamalar arasında 0.05 yeterlilik düzeyinde fark vardır. Lines indicate non significant differcnces, means linked by a line show significant differcnces at 0.05 level. 3.4. Fidan Özellikleri Arasındaki İlişkiler Çalışmada 1 +0, 2+0, 3+0, 2+ 1, 2+2 ve 3+ 1 yaşındaki fidanların özelliklerini saptamak amacı ile çap, boy, kök boyu, kuru gövde, kuru kök, taze gövde ve taze kök ağırlıkları için aritmetik ortalama değerler, standard sapma, varyasyon katsayısı, ortalamala~ rm hata yüzdeleri ve güven aralığı gibi değişkenler ayn ayn saptanmıştır (Tablo: 8-13). 21

Tablo: 8. 1 + O Yaşlı Fidanıann Bazı Özellikleri. Table: 8. So me Characteristics of 1 +O year old Seedlings. Standard Varyasyon Hata Güven Sapma Katsayısı Yüzdesi Aralığı Ortalama.(Standard (Coeff. of (Error (Confidence Ölçülen Karakterler. (Mean) Deviation) Variation Pcrcent) Interval) ( Characteristics) X S d %CV %SE CI Çap (mm) 2.8983 0.3203 11.05 1.4385 X.f.- 0.1109 (Diamater) Boy (cm) 3.1949 0.4244 13.28 1.7289 X -+ 0.1470 (Height) Kök Boyu (cm) 22.0814 3.0203 13.67 1.7796 X+ 1.0459 (Root Length) Taze Gövde Ağırlığı (gr) 0.2762 0.0675 24.43 3.1805 x +o.0231 (Fresh top Weight) Taze Kök Ağırlığı (gr) 0.3311 0.0835 25.21 3.2820 X +0.0285 (Fresh root Weight) Kuru Gövde Ağırlığı (gr) 0.1293 0.0324 25.05 3.2612 x +o.oııı (üven dry top Weight) Kuru Kök Ağırlığı (gr) 0.1441 0.0340 23.59 1.8919 X -::ı:.-o.0117 (üven dry root Weight) Tablo: 8'de yer alan değerlerden ölçme sayılarına göre varyasyon katsayıları (%CV) incelendiğinde 1.+0 yaşlı fidanlarda çap, boy ve kök boyu değerlerinin kendi aralarında yeterli farklılık göstermedikleri ve fidanların taze ve kuru ağırlıklarına göre daha homojen oldukları, başka bir ifade ile, bunların kendi içlerinde daha yakın değerlerde oldukları ortaya çıkmaktadır. Benzer şekilde Tablo :.9 değerleri incelendiğinde boy bakımından 2+0 yaşlı fidanların homojen olduğu başka bir ifade ile birbirlerine yakın boylarda olduğu söylenebilir. Çap ve kök boyları da gene kendi içlerinde yeterince farklılık göstermemekte, fakat fidan boylarına göre daha heterojen durumda bulunmaktadırlar. Aynı şekilde yaş ve kuru ağırlıkları da kendi içlerinde yeterince bir farklılık göstermemekle beraber ölçülen diğer fidan karakterlerinin hepsinden daha heterojen bir yapıya sahip bulunmaktadırlar. 22

Tablo: 9. 2 + O Yaşlı Fidanların Bazı Özellikleri. Table: 9. Some Characteristics of 2+0 year old Seedlings. Standard Varyasyon Hata Güven Sapma Katsayısı Yüzdesi Aralığı Ortalama (Standard (Coeff. of (Error (Confidence Ölçülen Karakterler (M ean) Deviation) Variation Percent) Interval) l Characteris tics) X S d %CV %SE CI Çap (mm) 3.0150 0.7976 26.45 3.4146 X + 0.2739 (Diamater) Boy (cm) 9.1667 1.6226 17.70. 2.2850 X.+0.5572 (Height) Kök Boyu (cm) 28.4000 7.1880 25.30 3.2662 X "+2.4684 (Root Length) Taze Gövde Ağırlığı (gr) 1.6933 0.6074 35.87 4.6307 X -;0.2085 (Fresh top Weight) Taze Kök Ağırlığı (gr) 1.4261 0.5026 35.24 4.5494 X -+0.1723 (Fresh root Weight) Kuru Gövde Ağırlığı (gr) 0.7032 0.2401 34.14 4.4074 X +0.0824 (üven dry top Weight) Kuru Kök Ağırlığı (gr) 0.5814 0.2048 35.22 4.5468 x +o.o7o2 (üven dry root Weight) Tablo : lo'daki varyasyon değerlerine bakıldığında 3+0 yaşlı fidanlarda çap, boy ve kök boyunun kendi aralarında büyük farklılık göstermedikleri ve ağırlıklara oranla daha homojen bir yapıda oldukları görülmektedir. Tablo: ll, 12 ve 13'deki değerlere bakıldığında 2 + 1, 3 + 1 ve 2 + 2 yaşlı fidanların da yukarıdakine benzer bir durum gösterdikleri söylenebilir. Genel olarak bütün fidan yaş tiplerinde ölçülen fidan karakterlerinin kendi içlerinde istatistik bakımından önemli derecede farklılık göstermedikleri, buna karşın yaş ve kuru kök ve gövde ağırlıklarının çap, boy ve kök boylarına göre daha heterojen oldukları ve fidan yaşı arttıkça heterojenlik oranının da arttığı söylenebilir,

Tablo: 10. 3+0 Yaşlı Fidanların Bazı Özellikleri. Tab le : 10. Some Characteristics of 3 +O years old Scedlings. Ölçülen Karakterler (Characteristics) Çap (mm) Standard Varyasyon Hata Güven Sapma Katsayısı Yi.izdesl Aralığı Ortalama (Standard (Coeff. of (Error (Confidence (Mean) Deviation) Variation Percent) Interval) X Sd %CV %SE CI 4.824-o --ö~s43o--ı i4i 2.47o6_x_+_o3ı94 (Diaınater) ~~-----------~---~~------ ------------------- Boy (cm) 11.5800 1.9322 16.68 2.3589 X -+ 0.7324 (Height) Kök Boy (cm) 31.0120 4.8426 15.61 (Root Length) -- Taze Gövde Ağırlığı (gr) 4.7194 2.1092 44.69 6.3201 X +0.7991 (Fresh top Weight) Taze Kök Ağırlığı (gr) 4.9202 2.2790 46.31 6.5492 (Fresh root Weight) Kuru Gövde Ağırlığı (gr) 1.8564 0.8387 45.17 6.3880 (üven dry top Weight) J(uru KökAfi{~İ~~İ-(g-r-') --_~J-.6-35-f 0.7295 44.60 6.3073 (üven dry root Weight) - - - --- --- ------------------------------==----- x -::ı:.-o.s634 X.+ 0.3178 X + 0.2765 Tablo: ll. 2+ 1 Yaşlı Fidanlarm Bazı Özellikleri. Table: ll. Some. Characteristics of 2+ 1 years 'old Seedlings. Standard Varyasyon Hata Güven Sapma Katsayısı Yüzdesi Ortalama (Standard (Coeff. of (Error (M ean) Deviation) Variation Pcrcent) X Sd %CV %SE Ölçülen Karakterler (Characteristics) Aralığı (Confidence Interval) CI ------------- Çap (mm) 4.1875 0.7249 1731 3.5333 X -+0.4154 (Diamater) ------- --~----~~-- Boy (cm) 9.3417 2.0589 22.03 4.4968 X.+ 1.1797 (Height) Kök Boyu (cm) 22.1417 4.7924 21.64 4.4172 X -f.-2.7458 (Root Length) ----- Taze Gövde Ağırlığı (gr) 2.0900 0.6642 31.77 6.4850 X -+ 03803 (Fresh top Weight) ------------- Taze Kök Ağırlığı (gr) 2.1200 0.7561 35.66 7.2790 X -+ 0.4331 (Fresh root Weight) -------- ---- Kuru Gövde Ağırlığı (gr) 0.9121 0.2974 32.60 6.6544 X + 0.1708 (üven dry top Weight) ----------------- -- Kuru Kök Ağırlığı (gr) 0.7450 0.2623 35.20 7.1851 X -:ı- 0.1501 (üven dry root Weight) ~------------------------ 24

Tablo : 12. 3 + 1 Yaş lı Fidaniann Bazı Özellikleri. Tab le : 12. Some Characteristics of 3 + 1 years old Seedlings. ---------- Standard Varyasyon Hata Güven Sapma Katsayısı Yüzdesi Arahğı Ortala-ına (Standard (Coeff. of (Error (Confidencc Ölçülen Karakterler (M ean) Deviation) Variation Percent) Interval) ( Characteristics) X S d %CV %SE CI Çap (mm) 4.8596 0.7431 15.29 2.9986 X + 0.4060 (Diamater) Boy (cm) 11.3846 1.9841 17.42 3.4163 X + 1.0844 (Height) Kök Boyu (cm) 34.7269 7.2044 20.74 4.0674 X + 3.9377 (Root Length) Taze Gövde Ağırlığı (gr) 5.2242 2.4761 47.39 9.2939 X.+ 1.3533 (Fresh top Weight) Taze ~(ök Ağırlığı (g~y--s.5319--2-.2521-4röi--7:983s--x -ı- 1.2307 (Fresh root Weight) -------- -;-;--;----::--:-::-.-:c-------: Kuru Gövde Ağırlığı (gr) 2.6308 1.1758 44.69 8.7644 X +- 0.6426 (üven dry top Weight) Kuru Kök Ağırlığı (gr) 2.8554 1.1534 7.9211 X + 0.6304 (üven drj root Weight) ---------------------------------- Tablo: 13. 2+2 Yaşlı Fidaniann Bazı Özellikleri. Table: 13. Some Characteristics of 2+2 years old Seedlings. Ölçiilen Karakterler ( Characteristics) Çap (mm) (Diamater) Boy (cm) (Height) Ortalama (M ean) X 4.8833 8.3556 Standard Sapma (Standard Deviation) S d 0.8310 2.3888 '--------- --- ----- Bök Boyu (cm) 49.0278 13.2576 (Root Length) ---~----~ - Taze Gövde Ağırlığı (gr) 4.1416 2.2183 (Fresh top Weight), Varyasyon Katsayısı (Coeff. of Variation %CV 17.01 28.58 27.04 53.56 Hata Yüzdesi (Error Percent) %SE Güven Aralığı (Confidence Interval) CI 4.0092 X -ı:: 0.5677 6.7363 X.; 1.6315 6.3733 X.; 9.0556 12.6242 X + L5150 Taze Kök Ağırlığı <ir)--5~9477--3.09iü 52.0S (Fresh root Weight) 12.2753 X -+ 2.1161 Kuru GÖvde A~"ii Iığ~ (gr) 1:"7244--0.96.51-5596~JS98 X + 0.6592 (Oven dry top Weight) Kum Kök Ağırlığı (gr) 2.1050 1.0784 51.23 12.0750 X + 0.7366 (üven dry root Weight) 25

Ayrıca, yukarıda belirtilen yaş sınıflanndaki fidanlar için Dickson ve arkadaşlan (1960) tarafından geliştirilen Fidan Kalite indeksi aşağıdaki fonnül yardımıyla hesaplanmıştır; bilindiği gibi kalite indeksi 1'e yakın ve daha yüksek bulunan fidanlar yüksek kaliteli olarak kabul edilmektedir : Dickson Fidan Kuru Ağırlığı (gr) Kalite indeksi = Fidan Boyu (cm) Gövde Kuru Ağırlığı (gr) + -------------------- Fidan Çapı (mm) Kök Kuru Ağırlığı (gr) Göknar fidanları için buna göre hesaplanan kalite indeksleri ile gövde 1 kök ağırlık oranları (Tablo: 14) de sunulmuştur. Tablo: 14. Değişik Yaşlı Kazdağı Göknan Fidanlarının Kalite indeksi ve Gövde/Kök Ağırlık Oranı. Table: 14. Quality Index and TopjRoot Weight ratios for Abies equitrojani Seedlings, of different ages. ---------------------- nickson Kalite Boy; indeksi Çap Oranı TazeGövde/ Fıı:ın Kurusu Gövde/ (Dickson (Heightj Kök Ağırlık Oranı Kök Ağırlık Oranı Fidan Tipi Quality Diameter (Fresh Weigt Top/ (Oven Dried Vveight Top/ (Age) Index) Ratio) Root Ratio) Root Rratio) 1+0 0.1365 11.02 0.8341 0.7979 2+0 0.3022 30.40 1.1873 0.2094 3+0 0.9876 24.00 0.9591 1.1351 2+1 0.4796 22.31 0.9858 1.2242 2+2 1.5149 17.11 0.6957 0.8151 3+1 1.6385 23.43 0.9439 0.9195 Öte yandan, bu yaş tiplerinde fidanlarda ölçülen özelliklerden Kök Boyu - Fidan Boyu, Çap - Fidan Kuru Ağırlığı, Fidan Kuru Ağırlığı - Fidan Boyu, Kuru Kök - Kuru Gövde ağırlıkları arasındaki ilişkiler incelenmiş ve hesaplanan değerler Tablo : 15-20'de toplu olarak sunulmuştur.. Tablo : 15-20 incelendiğinde görüleceği gibi, kuru ağırlık olarak kök - gövde kuru ağırlığı ve çap - fidan kuru ağırlığı arasında bütün yaş sınıflarındaki fidanlarda yeterli düzeyde ilişki bulunmuştur. 2+0 yaşlı fidanlar hariç, öteki bütün fidanlarda kuru ağırlıkfidan boyu; yan kök sayısı - fidan boyu arasında da yeterli düzeyde ilişki bulunmuştur. Kök boyu - fidan boyu ilişkisi ise yalnız 1 +0 ve 2+2 yaşlı fidanlarda yeterli düzeyde bulunmuştur. 26

Tablo: 15. 1+0 Yaşlı Fidan Karakterleri Arasllldaki İlişkiler. Table: 15. Relationships Between 1+0 Year old Seeeliing Characteristics. İlişld Kurulan Özellikler ( Characteristics), Ölçme Sayısı (No. of MeasuremenLs) (n) Hesaplanan Eşitlik (Computed Equation) (Y = a + bx) Korelasyon Katsayısı (Corelation Coefi'.) (r) Kök Boyu (x) - Fidan Boyu (y) (Root length - Seeeliing height) 59 Y = 2.1230 + 0.0485 X Çap (x) - Fidan Kuru Ağırlığı (y) (Diameter- üven dry Seeciling Weight) 59 Y = 0.1115 + 0.0559 X 0.2921*" Kuru Kök Ağırlıgı (x) - Fidan Boyu (y) (üven dry Root Weight - Height) 59 Y = 2.3905 + 5.5834 X 0.4472'',;, --------------------~- -------------------- --------------- Kuru Kök Ağırlığı (x) - Kuru Gövde Ağırlığı (y) (üven clry Root Weight - üven dry top Weight) 59 Y = 0.0331 + 0.6679 X 0.7002"'' Taze Kök Ağırlığı (x) - Taze Gövdc Ağırlığı (y) (Frcsh Root Wcight - Fresh top Weight) 59 Y = 0.9231 + 0.5554 X 0.6868*''' (*) 0.05 olasılık düzeyinde güvenirli. (* ') 0.01 olasılık dlizcyiııdc giivenirli. (NS) Güvenirli değil. Significant al 0.05 Significant at 0.01 Non - Significant

N 00 Tablo: 16. 2+0 Yaşlı Fidan Karakterleri Arasındaki İli.şkileı. Table : 16. Relationshlps Between 2+0 Year old Seeeliing Characteristics ilişki Kımılan Özelliider ( Characteristics) Ölçme Sayısı (No. of Meası,ıreınents) (n) Hesaplanan Eşitlik (Computed Equation). (Y = a + bx) Korelasyon KatsayıS'l (Corclatioı; Cocff.) ~(r) Kök Boyu (x) - Fidan Boyu (y) (Root length - Seeeliing height) 60 0.0886 NS Yan Kök Sayısı (x) - Fidan Boyu (y) (No. of Lateral Root - Seeeliing Height) 60 0.2520 NS Çap (x) - Fidan Kuru Ağırlığı (y) (Diameter - üven clry Seeeliing Weight) 60 Y = 0.0706 + 0.4097 X 0.7237''* Kuru Kök Ağırlığı (x) - Fidan Boyu (y) (üven dry Root Weight - Height) 60 0.1974 NS Kuru Kök Ağırlığı (x) - Kuru Gövde Ağırlığı (y) (üven dry Root Weight- üven dry top Weight) 60 Y = 0.2174 + 0.8355 X 0.7128''* Taze Kök Ağırlığı (x) - Taze Gövde Ağırlığı (y) (Fresh Root Weight - Fresh top Weight) 60 Y = 0.4401 + 0.8788 X 0.7271**

Tablo: 17. 3+0 Yaşlı Fidan Karakterleri Arasındaki İlişkiler. Table: 17. -Relationships Betweet 3+0 Year old Seedling Characteristics ilişki Kurulan Özellikler (Characteristics) Ölçme Sayısı (No. of Measurements) (n) Hesaplanan Eşitlik (Computed Equation) (Y = a + bx) Korelasyon Katsayısı (Corelation Coeff.) (r) Kök Boyu (x) - Fidan Boyu (y) (Root length - Seedling height) so 0.02S1 NS Yan Kök Sayısı (x) - Fidan Boyu (y) (No. of Lateral Root - Seedling Height) so Y = 9.5869 + 0.2479 X 0.4082*'' Çap (x) - Fidan Kuru. Ağırlığı (y) (Diameter- Qven dry Seeciling Weight) so Y =-3.3223+ 1.412S X 0.7782*'' Kuru. Kök Ağırlığı (x) - Fidan Boyu (y) (üven dry Root Weight - Height) so Y = 8.8817 + 1.6499 X Kuru Kök Ağırlığı (x) - Kuru Gövde Ağırlığı (y) (üven dry Root Weight - üven dıy top Weight) so Y = 0.1577 + 1.0387 X 0.9035** N \0 Taze Kök Ağırlığı (x) - Taze Gövde Ağırlığı (y) (Fresh Root Weight - Fresh top Wcight) so Y = 0.6010 + 0.8370 X 0.9044* 1 '

w o Tablo: 18. 2+ 1 Yaşlı Fidan Karakterleri Arasmdaki İlişkiler. Table: 18. Relationships Between 2+1 Year orld Transplant Chractaresitics İlişki Kurulan Özellikler (Charactcristics) Ölçme Sayısı (No. of Measurcments) (n) Hesaplanan Eşitlik (Computed Equation) (Y=a+bx) Korelasyon Katsayısı (Corelation Coeff.) (r) Kök Boyu (x) Fidan Boyu (y) (Root Iength Seeciling keight) 24 0.0530 NS ----------------------------------------- Yan Kök Sayısı (x) Fidan Boyu (y) (No. of Lateral Root - Seeeliing Height) 24 Y = 18.2335 + 0.6846 X 0.4794''' Çap (x) - Fidan Kuru Ağırlığı (y) (Diameter üven dry Seeciling Weight) 24 Y =-0.3412 + 0.4772 X 0.6758* 1 ' Kuru Kök Ağırlığı (x) - Fidan Boyu (y) (üven dry Root Weight - Height) 24 0.1851 NS Kuru Kök Ağırlığı (x) - Kuru Gövcle Ağırlığı (y) (üven dry Root Weight- üven dry top Weight) \ 24 Y = 0.3449 + 0.7613 X ------------------------~---------------- Taze Kök Ağırlığı (x) - Taze Gövde Ağırlığı (y) (Fresh Root Weight - Fresh top Weight) 24 Y = 0.7376 + 0.6379 X 0.7261*'''

Tablo: 19. 2+2 Yaşlı Fidan Karakterleri Arasındaki İlişkiler. Table: 19. Relationships Between 2+2 Year old Transplant Characteristics ilişki Kurulan Özellikler (Characteristics) Ölçme Sayısı (No. of Mensuremen ts) (n) ---------- ------------------------------------ ---------- Kök Boyu (x) - Fidan Boyu (y) (Root length - Seeciling height) 18 Hesaplanan Eşitlik (Coniputed Equation) (Y = a + bx) Y = 2.0970 + 0.1277 X Korelasyon Katsayısı (Corelation Coeff) (r) 0.7085*''' Yan Kök Sayısı (x) - Fidan Boyu (y) (No. of Latenıl Root - Seedling Height) 18 y 4.6841 + 0.3865 X Çap (x) - Fidan Kuru Ağırlığı (y) (Diameter - üven dry Seeciling Weight) 18 Y =-6.9388 + 2.2051 X Kuru Kök Ağırlığı (x) - Fidan Boyu (y) (üven dry Root Weight - Height) 18 y 4.0787 + 2.0318 X 0.9172*'' Kuru Kök Ağırlığı (x) - Kuru Gövdc Ağırlığı (y) (üven dry Root Weight - üven dry top Weight) 18 Y =-0.0829 + 0.8586 X Taze Kök Ağırlığı (x) - Taze Gövcle Ağırlığı (y) (Fresh Root Weight - Fresh top Weight) 18 Y = 0.1344 + 0.6737 X

w N Tablo: 20. 3+1 Yaşlı F.idan Karakterleri Arasındaki İlişJrJJer. Tab le : 20. Relationslıips Between 3 + 1 Year old Transplaı1t Ch::!ractcristics. ;_, ilişki Kurulan Özellikler (Characteristics) Kök Boyu (x) - Fidan Boyu (y) (Root length - Seeeliing height) Korelasyon Ölçme ayısı Hesaplanan Eşitlik Katsayısı (No. of Measuremcnts) (Computcd Equation) (Corelation Cocff.} (n) (Y = a + bx) (r) ---------------------- 26 0.2777 NS Yan Kök Sayısı (x) - Fjdan Boyu (y) (No. of Lateral Root - Seeeliing Height) 26 Y = 9.4125 + 0.2279 X 0.4559* Çap (x) - Fidan Kuru Ağırlığı (y) (Diameter- üven clry Seeeliing Weight) 26 Y =-6.9040 + 2.5497 X 0.8229*'' Kuru Kök Ağırlığı (x) - Fidan Boyu (y) (üven dry Root Weight - Height) 26 Y = 8.3158 + 1.0748 X 0.6248** Kuru Kök Ağırlığı (x) - Kuru Gövde Ağırlığı (y) (Üven dry Root Weight- üven dry top Weight) 26 Y =--0.1473 + 0.9729 X Taze Kök Ağırlığı (x) - Taze Gövcle Ağırlığı (y) (Fresh Root Weight - Fresh top Weight) 26 Y =-0.4197 + 1.0202 X 0.9279*'''

4. BULGULAR ve TARTIŞMA Kazdağı Göknarının fidanlıkta yetiştirilme tekniğine ilişkin bu çaılşmada deneme işlemlerinin, değişik yaşlı fidanların yaşama ve gelişme durumlarına etkileri ile deneme için özel olarak toplatılan kozalak ve tohumların ve değişik yaş ve nitelikteki fidanların özellikleri belirlenmiş bulunmaktadır. Bu bulguların uygulama açısından sonuçları, aşağıda tartışılmıştır. Kazdağı Göknan tohumunda, muhtemelen reçineden ileri gelen bir çimlenme engeli bulunmakta ve bunu gidermek için tohumları 4-5 hafta süreyle.+ 3 C' de soğuk-.ıslak katlamaya almak gerektiği, ortalama kozalak ağırlığının 146 gr olduğu ve bir kozalakta ortalama 310 adet tohum bulunduğu bilinmektedir (ASLAN, 1982). 1982 yılında kontrol altında yapılan tohum toplama sırasında 28 ağaçtan toplam 1400 kozalak istihsal edilebildiği, bir ağaçta ortalama olarak 50 (20-210) adet kozalak bulunduğu, toplanan kozalakların toplam taze ağırlıklannın 200 kg dolayında bulunduğu, bunlardan 18 kg kanatlarından arındırilmış, temiz, tohum elde edilebildiği tesbit edilmiştir. Bu bulgulara göre, göknarlarda kozalak ağırlığının yaklaşık % 10'u saf tohum, geriye kalan% 90'i da pul, sap vb. artık maddelerden meydana geldiği anlaşılmaktadır. Göknarlar için genelde ekim zamanı olarak sonbahar veya erken ilkbahar ayları tavsiye edilmektedir (SAATÇİOGLU, 1976). Denemelerde fidanlık ekimleri ilkbaharda (Mart ayında) yapılmıştır. Tohumların ekimleri sırasında uygun ekim derinliğini ve kapatma materyalini saptamak amacıyla yapılan denemelerde kullanılan çeşitli kapatma materyalinin ve uygulanan değişik ekim derinliklerinin fidan boylarına tek başlarına yeterli düzeyde etkileri olmamıştır (Tablo: 4). Buna karşın kapatma materyalinin yaşama yüzdesi üzerinde tek başına etkisi bulunmuştur (Tablo: 6). Elde olunan sonuçlara göre Kazdağı Göknarının ekimlerinde uygun kapatma mater<jali olarak, destere talaşı veya orman toprağının kullanılabileceği anlaşılmaktadır. Denemede en uygun sonucu veren destere talaşını kereste fabrikalarından bol miktarda sağlamak mümkündür. Kum ve kum+orman toprağı karışımı kapatma materyali olarak uygun sonuç vermemiştir. Bu konuda. Stoeckeler, J. H. ve Slabaugh (1965) ekim yastıklarını 0.6 cm kalınlıkta destere talaşı ile kapatınanın daha etkin olduğunu, yabani ot tohumu ihti- 33

va etmediğinden ve çimlenmenin tamamlanmasından sonra kaldırmayı da gerektirmediğinden avantajlı bulunduğunu, buna karşın kapatma materyali olarak kum kullanılması halinde damping- off hastalığının artabileceğini belirtmektedirler, Çalışmada ekim derinliğinin tek başına fidan yaşama yüzdesine yeterli düzeyde etkisi bulunmamış olmasına rağmen, varyans oranı yeterliliğe yakın bir değerde bulunmuştur (Tablo: 6). Buna göre O cm ve 3 cm ekim derinliklerinin Kazdağı Göknan için uyguıı olmadıkları, birnların yerine 1 ila 2 cm ekim derinliklerinin tercih edilmesi gerektiği yapılan gözlemlerden anlaşılmıştır. Bu bulgular GEZER (1984)'in Doğu Karadeniz Göknarının fidanlık tekniği konusunda yaptığı çalışmalarda elde ettiği sonuçları destekler mahiyettedir. GEZER'in çalışmaları, Doğu Karadeniz Göknan için uygun ekim derinliğinin 1,S cm olduğunu, kapatma materyali olarak orman toprağının iyi sonuç verdiğini, fidan sıklığı olarak da 1 +O ve 2+0 yaşlı fidanlar için m 2 'de 180 adet, 3+0 ve 4+0 yaşlı fidanlar için ise m 2 'de 120-160 adet fidanın başarı sağladığını göstermiştir. FRANKLIN (1974) Doğu Karadeniz Göknarının ilkbahar veya sonbaharda ekilmesi gerektiğini ve ağaçlandırmayı 3 +O yaşındaki fidanlada yapmak gerektiğini belirtmektedir. Gölgelerne x sıklık denemesi bulgularına göre uygulanan işlemlerin fidan boy gelişimine ilk 3 yılda yeterli düzeyde etkisi olmamıştır. Kanımızca ilk 3 yılda fidan boyları arasında dış etkilerle büyük farklılıkların olmamasından kaynaklanmaktadır. Ancak gölgeleme ve sıklığın ekimden sonra üçüncü yıl sonundaki fidan yaşama yüzdelerine hem ayrı ayrı hem de müşterek etkileri yeterli düzeyde bulunmuştur. Denenen her iki gölgeleme derecesi (Gı =% 2S ve G2 ='%SO) kontrole (Go) nazaran daha üstün yaşama yüzdesi sağlamış, ancak kendi aralarında yeterli düzeyde farklılık vermemişlerdir. Özellikle fidecik ve bir dereceye kadar fidan aşamasında Göknar fidanlarını aşırı sıcak ve kuraklıktan, rüzgar ve güneş yanmasından ve donlardan korumak üzere gölgeleme yapmak yararlı bir uygulamadır. Bu konuda SAATÇİOGLU (1976) sıcaklığa duyarlılık bakımından Kazdağı Göknarını «Mutedil Duygulu Türler» sınıfına dahil etmektedir. Fidan sıklığı konusunda yapılan değerlendirme ve gözlemlerden

1.20 m genişliğindeki standart bir yastıkta 6 veya 7 çizgi açılması durumunda 3 yaşında m 2 de 2SO - 300 adet fidan elde edilecek şekilde ekim yapılmalıdır. Bunun için kullamlacak tohum miktarı eldeki tohumun çimlenme ve fidan :yüzdesi ile bindane ağırlığına bağlı olarak değişmekte ve duruma göre m 2 'ye 90 ila ı40 gr arasında tohum ekilmesi gerekmektedir. Uygulamada ekilen tohum miktarı genellikle m 2 'ye ı20 gr'dır. Dört ve daha yukarı yaşlarda fidan elde edileceği hallerde fidan sıklığı m 2 'de 200 adet olmalıdır. Uludağ Göknarının fidanlık tekniğini saptamak için yaptığı çalışmada TOLAY (ı983) kapatma materyali olarak ı kısım milli kum +ı kısım yanmış, elenmiş gübre karışımını 90- ıso gr/m::z tohum ekim yoğunluğunu önermel<:te ve '% SO gölgelemenin fidan yaşama yüzdesini artırdığını belirtmektedir. Kazdağı Göknarında üç ve daha yukarı yaşlardaki fidanların ağaçlandırmada kullanılabilecek boyutlar ve nitelikleri edindikleri söylenebilir (Tablo: ıo). Kök kesimi denemesi için üç yıl üst üste ekim yapılmasına rağmen paragraf 2.1.'de belirtilen nedenlerden dolayı yeterli sayıda fidan elde edilememiştir. Ancak, Kazdağı Göknarmda kök boyu ı +0 yaşmda 22.08 cm, 2+0 yaşmda 28.4 cm, 3+0 yaşında 30.9 cm'ye ulaşmaktadır. İki yaşmda iken kök tuvaleti yapılarak tüpe şaşırtılan 2+ ı yaşındaki fidanların ortalama kök boyu 22.1 cm'ye, 2+2 yaşındakilerin ise 34.7 cm'ye ulaşmıştır. Bu,nedenle, şaşırtmaya tabi tutulmayacak Kazdağı Göknan fidanlarının kanımızca 2 yaşında iken kök kesimine tabi tutulmaları faydalı olabilir. Fidan kalite kriterle~inden birisi de fidan çapıc\ır. Kalın çaplı fidanların ince çaplılara oranla daha çok yaşama şansına sahiptirler. Çalışmada fidan yaşı ve tiplerine göre ortalama çaplar (Tablo : 8-13) 2.90-4.88 mm'ler arasında bulunmuştur. Ağaçlandırma açısından 4- S mm'nin üzerinde çapa sahip ve ı2 cm veya daha boylu fidanların başarılı olabileceği söylenebilir. Aynı şekilde fidanlarm boy/çap oranlarının önemi de bilinmektedir. Çalışmamızda elde ettiğimiz değişik yaş ve tipteki fidanlarda bu oran 11.02-30.40 arasında değişmekte (Tablo : 14) ve ağaçlandırma açısından bu oranı11 23-24 civarında olması gerekmektedir. Bu orana ağaç türü, yetişme muhiti faktörleri ve fidan yetiştirme teknikleri etkili olmaktadır. TOLAY (1983), Dikimde kullamlacak Uludağ Göknan fidanlannda boy/çap oranının 2.S civarında gövde/kök ağırlık oranınm 3S

0.92-2.38 arasında olması ve buna göre 15 cm boyundaki bir fidanın en az 6 mm çapı bulunması gerektiğini belirtmektedir. Fidan kalite kriterlerinden bir diğeri de gövde/kök oranıdır. Bu orana ağaç türü, türün fizyolojik özellikleri ile yetişme muhiti gibi faktörler etki etmektedir. Çalışmada bu oran kuru ağırlık için (Tablo: 14) 0.8151-1.2242 arasında, taze ağırlık için ise 0.6957-1.1873 arasında değişmiştir. 5. SONUÇ ve ÖNERiLER Kazdağı Göknarının fidanlık tekniği ile ilgili olarak yapılan bu çalışmadan elde edilen bulgular ile uygulama açısından bu bulgulardan yararlanma olanakları kısaca şöyle sıralanabilir: 1. Kazdağı Göknannda bir ağaçtan normal tohum yılında ortalama olarak 50 kozalak alınabilmektedir. Kozalaktan tohumların çıkartılması herhangi bir işlemi gerektirmeyecek kadar basittir. Bir kozalağın ortalama ağırlığı 146 gr'dır ve içinqe ortalama 310 adet tohum bulunmaktadır. Kozalağın taze ağırlığının yaklaşık % lo'u tohum, geriye kalanı pul, kanat ve artık maddelerden oluşmaktadır. Kazdağı Göknarında ortalama bindane ağırlığı 55.33 gr ve hava kurusu durumunda ortalama nem yüzdesi % 7.07'dir. 2. Göknarlar için genel ekim zamanı sonbahar veya erken ilkbahar aylarıdır. Ancak, ilkbahar ekimi yapılacaksa tohumların 4-5 hafta süreyle + 3 C ıs ıda soğuk - ıslak kathimaya alınmasında yarar vardır. 3. Kazdağı Göknarmda ekim derinliği 1-2 cm arasında ol~ malı, kapatma materyali olarak destere talaşı veya orman toprağı kullanılmalıdır. 4. Bütün göknar türlerinde genel olarak gölgelemenin olumlu etkisi bulunmaktadır. Bu nedenle % 25 veya % 50 düzeyinele tahta çıtalarla ve yastık yüzeyinin yaklaşık 50-60 cm yukarısından yapılacak gölgelemenin, fidan yüzdesini artırma, ot alma entansitesini düşürme, fidanlan aşırı sıcaktan ve dondan koruma, rutubeti muha:faza gibi yararlı etkileri bulunmaktadır. 5. Bu türele ekim sıklığı olarak üç yaşında m 2 'cle 250-300 fidan, dört ve daha yukarı yaşlarda ise 200 fidan elde edilmesi hedef 36