ÂMİDÎ NİN ET-TARÎKATU S-SAĞÎRA ADLI ESERİNİN TAHKİKİ (TAHARET TEN NİKAH A KADAR)

TC FATİH SULTAN MEHMET VAKIF ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ ÂMİDÎ NİN ET-TARÎKATU S-SAĞÎRA ADLI ESERİNİN TAHKİKİ (TAHARET TEN NİKAH A KADAR) ABDERRAHMAN ETHMAN 120111016 TEZ DANIŞMANI Yard Doç Dr Ahmet EFE İSTANBUL 2014

TC FATİH SULTAN MEHMET VAKIF ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ ÂMİDÎ NİN ET-TARÎKATU S-SAĞÎRA ADLI ESERİNİN TAHKİKİ (TAHARET TEN NİKAH A KADAR) ABDERRAHMAN ETHMAN 120111016 Enstitü Anabilim Dalı : Temel Islam Bilimleri Bu tez 18 / 12 / 2014 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Oybirliği ile kabul edebilmiştir Yard Doç Dr Ahmet EFE Yard Doç Dr Hlil ibrahim KUTLAY Yard Doç Dr Abdullah TIRABZON Jüri Başkanı Jüri Üyesi Jüri Üyesi

BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu baģkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya baģka bir üniversitedeki baģka bir tez çalıģması olarak sunulmadığını beyan ederim Abderrahman Ethman Mayıs2014

ÖZ ÂMĠDÎ NĠN ET-TARÎKATU S-SAĞÎRA ADLI ESERĠNĠN TAHKĠKĠ (TAHARET TENNĠKAH A KADAR) Hicrî 6 Asırda mezhepler arasında fıkhî ihtilaflar artmıģtı Bu Hanefîler ile ġafiiler arasında ise daha da sık yaģanmaktaydı Her bir mezhebin alimleri deliller zikretmek suretiyle kendi mezhebini temellendiriyor ve muhaliflerinin delillerini çürüterek kendi mezhebinin savunusunu yapıyordu ĠĢte böyle bir dönemde döneminin önde gelen ġâfiî alimleri arasında bulunan Ġmam Âmidî bu iki mezhep arasındaki öne çıkan ihtilaflı meseleleri tartıģmak için et-tarîkatü s-sağîrâ adlı eserini kaleme almıģtır Âmidî kitabını dört konuya ayırmıģ olup her konuyu on mesele etrafında ele almıģtır Her meseleye kendi mezhebi olan ġâfiî mezhebinin görüģüyle baģlayan Âmidî ardından Hanefî mezhebinin görüģlerini serdeder Hanefî mezhebinin görüģlerini imkan nispetinde hem naklî hem aklî delillerle delillendirmeye gayret eder Daha sonra bir bir bu fikirleri çürütmek üzere tekrar ele alır ve bu meyanda Âmidî kendi mezhebini desteklemek adına ġâfiî mezhebinin delillerini zikreder Eser boyunca Âmidî nin istidlal yapmada ve Kur ân hadis ve kıyasa çokça baģvurabilmekteki yetkinliği müģahade edilmektedir Kitabın önsözünde Âmidî nin hayat hikayesine ilmî hayatına ve onun hayatının altın çağını yaģadığı dönemde ilmî hayatın ne durumda olduğuna yer verilmiģtir Anahtar Kelimeler: et-tarîkatu s-sağîra Âmidî ġâfiî Mezhebi Hanefî Mezhebi hilaf IV

ABSTRACT AL-AMĠDĠ S ATTARĠKAT-U-SSAGHĠRA S EXAMĠNATĠON (FROM THE CHAPTER OF PURĠFACATĠON TO THE CHAPTER MARRĠAGE) During the hijri sixth century juristic disagreements among schools of thoughts especially between Hanafis and Shafies have reached its climax Scholars belonging to a certain school of thought (mazhab) tried to support it by narrating its evidences as well as refuting evidences provided by opposing school of though At this period of time Al-Amidi one of the most prominent Shafie scholars of his age came up with his book Attarika Assaghira in which he discussed the major issues on which the two schools disagree Al-Amidi has divided his book into four chapters each includes dozens of issues that have been tackled in this format: First he mentions the Shafie s then the Hanafi s view on such an issue mentionsas much as he can textual as well as rational proofs provided by Hanafi school refutes them and eventually offers evidences provided by his own school of thought the Shafie and gives it preference to others Al-Amidi s ability of resoning and referring to Quran Hadith and Analogy can apparently be seen in the current book Attemting to introduce this book to the reader the researcher has tackled the personal as well as schlarly life of Imam Al-Amidi and the kind of life he has led during his golden century This study is based only on the purification up tp the marraige chapters Key Words: Attaikat-u-ssaghira Al-Amidi Shafies HanafisDisagreement V

ÖNSÖZ Fıkıh ilmi kıymet ve üstünlük açısından önde gelen ilimlerden biridir Buna paralel olarak da fıkıh ilmi; en çok ilgilenilen önemsenen alanlar arasındadır Zira fıkıh dinin direği ve kopmayan ipi mesabesindedir Öyle ki fıkıh bilen kiģilerin sayısının az olmasının bu ümmetin sıkıntılarla karģılaģmasının sebeplerinden biri olduğu söylenebilir Muhaddis ve büyük hukukçu Abdullah b Vehb Ģöyle demiģtir: ġayet Malik ve Leys olmasaydı ben helak olurdum; çünkü ben Hz Peygamber (sav) den gelen her Ģeyle amel edileceğini zannederdim 1 Bu söz Ġbn Vehb in bu ilme olan vukufiyetini göstermektedir Ġmam Züfer in Ģu sözü de değindiğimiz konunun ne kadar önemli olduğunu vurgular niteliktedir: Ebu Nuâym Müctehid Ġmam Züfer b Huzeyl için Ģöyle der : Ben bazen Züfer in yanına uğrardım ve bana Gel senin hadis olarak duyduğun Ģeyleri senin için ayıklayayım derdi 2 Ġmam Zehebî den gelen baģka bir rivayette ise Ebu Nuaym Ģöyle der : Ben hadisleri Züfer e arz ederdim O da: Bu nâsih Ģu mensuh; bu alınır Ģu alınmaz derdi 3 Ġmam Ebu Nuaym gibi bir hadisçinin bile hadis hususunda fukahaya muhtaç olması oldukça anlamlıdır Yani onun gibi birinin bile kendisine yol gösterip ne ile amel edilip edilmeyeceğini açıklayan bir fakiheihtiyacı olduğunu görüyoruz Ehl-i hadisin imamı Ahmed b Hanbel bu konuyla ilgili Ģöyle der : Ġmam ġafi gelip iki görüģü mezc edene kadar bizler rey ehlini rey ehli de bizi lanetlerdi 4 Kadı Ġyâz Ahmed b Hanbel in sözünü Ģöyle yorumlamaktadır: Kendisi Ġmam ġafi nin sahih rivayetleri alıp kullandığını reyin bir kısmına ihtiyaç duyulacağını bir kısmının üzerine de hükümlerin bina edildiğini bunun usul kaidelerinden alınmıģ kıyas olduğunu bunun illetlerini ve ifade ettiği anlamları göstermiģtir Dolayısıyla hadis ehli doğru 1 Muhammed b Ahmed b Kâymâz ez-zahebî Siyeru A lâmi n-nübelâ Dâru l-hadîs c 7 s 211 2 ez-zehebî age c 7 s 144 3 ez-zehebî age c 7 s 145 4 Ebu l-fazl Ġyâz b Musa b Ġyaz el-yahsubî Kadı Ġyâz Tertîbu l-medârik ve Takrîbu l-mesâlik Thk Ġbn Tâvît et-tancî-abdulkadir es-sahrâvî Muhammed b eģ-ġerîfe Sa îd Ahmed b A râb Matbaatu l-fedâle 1 baskı c 1 s 91 VI

reyin aslın bir parçası olduğunu biliyor; rey ehli de asıl olmadan fer in olmayacağını sünen ve sahih rivayetlerin öne alınmasının bir gereklilik olduğunu anlıyordu 5 Ġlim tarihinde iz bırakmıģ büyük Ģahsiyetlerden biri de zamanın fakihi usulcü ve mütekellim Allame Seyfüddin Ali b Ebu Ali el-âmidî eģ-ġafiî dir Âmidî bu iki menheci mezc etmesine rağmen hak ettiği takdiri görmemiģtir Biz burada onun et-tarîkatu s-sağîra fî Mesâili l- Hilâf eserinin bir kısmını ele alacağız Âmidî nin bu kıymetli eserine hizmet etmeyi nasip eden Allah a Ģükrederiz Eski alimlerin fikir ve anlayıģının ihya edilmesi gerektiği kanaatindeyiz Bu cüz î konulara dalmak için değil onların istinbât ve istidlâl yöntemlerinden istifade etmek için yapılmalıdır Amidî nin et-tarîkatu s-sağîra adlı eseri bu alandaki en iyi eser olmasa da iyileri arasındadır Bu eser fürûa ait meselelerin usule nasıl bina edildiği ve nasıl tahric edildiğine dair örneklerle dolu olması yönüylehem fıkıh hem de usul kitabı niteliğindedir Ġlim ehlinin hizmetine bu çalıģmayı sunarak katkıda bulunabilmeyi nasip eden Allah a hamd olsun Abderrahman Ethman Ġstanbul 2014 5 Kadı Ġyâz age c 1 s 91 VII

ĠÇĠNDEKĠLER ÖZ IV ABSTRACT V ÖNSÖZ VI ĠÇĠNDEKĠLER VIII KISALTMALAR XI GĠRĠġ 1 1 Tezin Konusu 2 2 Tezin Önemi 2 3 Et-Tarîkatu s-sağîra ve Tahkikte Ġzlenen Yöntem 2 BĠRĠNCĠ BÖLÜM SEYFÜDDĠN ÂMĠDÎ NĠN HAYATI ESERLERĠ VE ĠLMÎ ġahsġyetġ A HAYATI 5 1 Ġsmi 5 2 Lakabı 5 3 Nisbeti 5 4 Künyesi 5 5 Doğumu 6 6 Vatanı 6 7 YetiĢme Dönemi 6 8 Ġlmî Yolculukları 6 81 Bağdat 6 811 Bağdat taki Tahsili 6 812 Hanbeli Mezhebinden DönüĢü 7 813 Ebu l- Kâsım Ġbnü l- Fadlân dan Ders Alması 7 814 Bağdat tan AyrılıĢı 7 82 ġam 8 83 Mısır 8 84 Tekrar ġam 9 841 Hama 9 842 DımeĢk 10 VIII

B ĠLMÎ YETKĠNLĠĞĠ FĠZĠKÎ VE AHLAKÎ HUSUSĠYETLERĠ 11 1 Kuvvetli Bir Zekaya Sahip OluĢu 11 2 Mükemmel Ezber Kabiliyeti 12 3 Sözünün Açıklığı ve Dakikliği 12 4 Ġlimlerdeki Önderliği 13 5 Fiziksel Özellikleri ve Heybetli OluĢu 13 6 Tevazu ve Ġnsaf Sahibi OluĢu 13 7 Ahlak Güzelliği Ġncelik ve Hilim Sahibi OluĢu 13 C HOCALARI 14 1 Âmid teki Hocaları 14 2 Bağdat taki Hocaları 14 D ÖĞRENCĠLERĠ 15 E BĠR MUSĠBET VE VEFATI 16 F ESERLERĠ 18 1 Fıkıh Usulüne Dair Eserleri 18 11el-Ġhkam fi Usûli l-ahkâm 18 12 Lubâbu l-elbâb 18 13 et-tercîhât 18 14 Muntehâ s-sûl fî Ġlmi l-usûl 18 2 Cedel ve Ġlm-i Hilafa Dair Eserleri 19 21 Ğayetu l-emel fi Ġlmi l-cedel 19 22 el-meâhiz el-celiyye fi l-muâhazât el-cedeliyye 19 23 Delilu Muttahidi l-ġ tilaf Carin fi Cemî i Mesaili l-ġhtilaf 19 24 et-taʽlikatu l-kebîre (Tarîkatu l-hilaf 19 25 et-taʽlikatu s-sağîra (et-tarîkatu s-sağira 20 3 Felsefeye Dair Eserleri 20 31 en-nûr ez-zâhir fi Hukmi z-zevâhir 20 32 Dekâiku l-hakâik 20 33 Rumûzu l-kunûz 20 34 KeĢfu l-temvîhât 21 35 el-mubîn fî ġerhi Elfâzi l-hukemâ ve l-mutekellimîn 21 36 Ferâidu l-fevâid 21 IX

4-Kelama Dair Eserleri 21 41 Ebkâru l-efkâr 21 42 Menâihu l-karâih 21 43 Gâyetü l-merâm fi ilmi l-kelâm 22 II ĠKĠNCĠ BÖLÜM HĠLAF FIKHI VE ET-TARÎKATU S-SAĞÎRA A HĠLAF FIKHI 24 1 Hilaf Ġlminin Faydası 25 2 Hilaf Ġlminin Temelleri ve Vasıtaları 26 3 Hilaf Ġlminde Ġlk Eser Yazanlar 26 4 Önemli Hilaf Fıkhı Kitapları 27 41 Hanefi Mezhebi 27 42 Malikî Mezhebi 28 43 ġâfiî Mezhebi 29 43 Hanbelî Mezhebi 29 B ET-TARÎKATU S-SAĞĠRA 30 1 Âmidî ye Nisbeti ve Ġsminin Tespiti 30 2 Amidî nin et-tarikatu s-sağıra daki Metodu 30 3 et-tarikatu s-sağîra nın Özellikleri 31 31 Hilaf Ġlmi ve Fıkıh Bilgisi 31 32 Sünnet ve Ġstidlâl Yöntemlerindeki Bilgisi 32 4 Yazma Eserin Özellikleri 33 SONUÇ 34 EKLER 35 EK-1 36 EK-2 37 EK-3 38 BĠBLĠYOGRAFYA 39 III ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ET-TARÎKATU S-SAĞÎRA NIN TAHKĠKLĠ METNĠ (ARAPÇA KISIM) 42 X

KISALTMALAR age Adı geçen eser b Bin (Oğlu) bkz Bakınız c Cilt s Sayfa thk Tahkik eden ö Ölümü ty Tarih yok XI

GĠRĠġ 1

1 Tezin Konusu: Ġslam ın ilk dönemlerinde insanlar fıkhı ihtiyaç duydukları Ģeyleri soru-cevap Ģeklinde Hz Peygamber (sav)'den öğreniyorlardı Sahabe ve tâbiîn dönemlerinde de bu böyle olmuģtur Ancak fetihlerin artması ve Ġslam devletinin geniģlemesiyle yeni fıkhî meseleler ortaya çıkmıģtır Ġnsanlar da bu hususlarda telifde bulunmaya ihtiyaç duymuģlardır Böylece her bir imam kendi mezhebinin meselelerini kaleme almıģ onların ardından da o mezhebin alimleri bunu sürdürmüģtür Sonraki asırlardaalimler ihtilaflı meseleler hakkında bazıları uzun bazıları ise muhtasar bir Ģekilde- yazmak suretiyle kendi mezheplerini temellendirmeye hasımlarına cevap vermeye ve onların mezheplerini çürütmeye çalıģmıģlardır Bunların baģında bir EĢ arî alimi olan Seyfüddin Amidî (v 631) gelmektedir Bu meyanda o ġafiî mezhebini aklî ve naklî delillerle delillendirmek ve Hanefî mezhebine de cevaplar vermek için bu iki mezhep arasındaki ihtilaflı meseleleri ele aldığı et-tarîkatu s-sağîra adlı eserini kaleme almıģtır Adından da anlaģılacağı üzere bu eser mezkur iki mezhep arasındaki ihtilaflı meselelerin tümünü kapsamayıp bunlardanen meģhurları ve en çok öne çıkanlarıyla yetinmektedir 2 Tezin Önemi: Hiç Ģüphesiz fıkıh ilmi insanların bu hayatta karģılaģtığı sorunlara karģı hüküm düzenleme iģlevini yerine getirmiģ olmasından dolayı Ġslâmi ilimlerin en önemli ve en Ģereflileri arasında yer alır Hal böyle olunca Ġslâm Ģeriatında en çok öne çıkan ve iki farklı kutbu teģkil eden eser ġâfiî mezhebi ile rey taraftarı Hanefî mezhebi arasındaki ihtilaflı meseleleri bir araya getiren bu kitap da aynı Ģekilde büyük bir önemi haizdir Âmidî nin yaģadığı dönem dinamik bir ilmî hareketliliğe tanıklık etmiģtir O ümmetin kendisinden sonra gelenlere olumlu etkilerde bulunmuģ olan büyük alimlerinin yaģadığı h 6 ve 7 asrın bereketli ilmî ortamında yaģamıģtır Bu çerçevede Âmidî gibi birine ait olan et-tarîkatu s-sağîra gibi bir kitap fıkıh ve usul alanlarında Ġslâm fıkıh geleneği için önem arz edeceği açıktır Zira Âmidî baģta usul ve fıkıh olmak üzere diğer ilimlerde de derinliği olan biridir 3 Et-Tarîkatu s-sağîra ve Tahkikte Ġzlenen Yöntem: Yazma eserler kütüphanelerinde yaptığım uzun araģtırmalar neticesinde bu nüsha üzerinde karar kıldım Kanaatimizce bu nüsha tek olup bir ikincisi bulunmamaktadır; nitekim pek çok alim ve araģtırmacı bu nüshanın kayıp olduğu yönünde görüģ bildirmektedir Hatta bunun da ötesinde yazma eserler kataloglarında Süleymaniye kütüphanesi Carullah Efendi bölümünden aldığımız bu nüshanın bulunduğu yere dair herhangi bir atfa rastlayamadım Diğer nüsha üzerinde yaptığımız araģtırmalar neticesinde bu nüshanın tek olduğu sonucuna 2

ulaģtık Eğer bu çalıģma tek nüshadan hareketle gerçekleģtirilmesinden ötürü bazı muhakkikler tarafından tahkik olarak isimlendirilemeyecekse de bu durum her Ģeye rağmen eserin önemli bir fıkhî eser (Âmidî nin ilk fıkhî eseri) olma vasfından bir Ģey kaybettirmeyecektir Eseri tahkikimiz esnasında izlediğimiz yöntemi Ģöylece ifade edebiliriz: Hadislerin tahrici hususunda altı hadis kitabını temel aldım Sahihayn da veya ikisinden birinde olan bir hadisi baģka bir hadis kitabından tahric etmedim Hem Sahihayn da hem de kütüb-i sitte içerisindeki diğer kitaplarda bulamadığım hadislerin kaynağını verdim Alimlerin hadisler hakkındaki hükümlerini naklettim Ayetin numarasını suresiyle beraber verdik Hulefâ-i RâĢidîn meģhur sahabiler ve dört imam gibi tanınmıģ alimler dıģında kitapta ismi geçen kiģilerin kısa biyografilerini verdim Emanete bağlı kaldım ve kitapta geçen sözleri sahiplerine dayandırdım Metni harekeledim Fıkhî meseleleri numaralandırdım Nüshanın sayfa numaralarını gösterdim Kaynak olarak kullanmak ve mukayese etmek için tüm meselelerde bazı Hanefî-ġafiî kaynaklarına iģaret ettim Bu çalıģmada yazma eserin tamamını değil sadece taharetten nikaha kadar olan kısımlarını tahkik ettim ÇalıĢmamın sonuna ayet hadis ve konu fihristlerini ekledim 3

BĠRĠNCĠ BÖLÜM SEYFÜDDĠN ÂMĠDÎ NĠN HAYATI ESERLERĠ VE ĠLMÎ ġahsġyetġ 4

A HAYATI 1 Ġsmi: Tam adı Ali b Ebi Ali b Muhammed b Salim dir 6 2 Lakabı: Seyfüddin (Bazen Seyf olarak da kısaltılmıģtır) 3 Nisbeti: Bugünkü Türkiye Cumhuriyeti nin Diyarbakır iline bağlı bulunan ve doğduğu Ģehir olan Âmid e nisbetle el-âmidî denir Bir diğer nisbeti ise birçok tabakat yazarı tarafından zikredilen es-sa lebî dir 7 Ġbn Ebî Usaybia Ġbn Hallikân ve Safedî nin de içinde olduğu bir kısım müellifler ise et-tağlebî nisbetini kullanmıģtır 8 Hasan eģ-ġafiî ye göre ilk nisbet daha tercihe Ģayandır; çünkü tabakat yazarlarının çoğu bu nisbeti tercih etmiģ ve aynı zamanda baģta Sübkî olmak üzere ġafiî tabakat kitaplarının yazarları bu nisbette ittifak etmiģlerdir 9 ġu kadar var ki biz nisbetinin et-tağlibî olduğu kanaatindeyiz Ġbn Ebî Usaybia ve Kadı Ġbn Hallikân ın bu nisbeti zikretmelerini buna delil olarak zikredebiliriz Zira Ġbn Ebî Usaybia onun en değerli muasırlarından biri Kadı b Hallikân ise onun öğrencisidir Bu Ģahısların onun nisbetinde hata etmeleri ise uzak bir ihtimaldir Hasan eģ-ġafiî Ģöyle demektedir: Bu hususta iki ihtimal de birbirine yakındır Çünkü Saʿleb oğulları Tağlib oğullarının bir koludur ve her ikisi de Irak ın kuzeyinde el-cezîre denilen bölgede yaģamıģtır 10 4 Künyesi: Künyesi Sıbt Ġbnü l-cevzi ye göre Ebu l-kâsım dır Onun dıģındaki tabakat yazarlarına göre ise Ebu l Hasan dır Kanaatime göre müstensihin konumuz olan Âmîdî yi baģka bir Âmîdi ile karıģtırmıģ olması muhtemeldir Nitekim Ebu l-kâsım baģka bir Âmîdî olan edib ve dilci Hasan b BiĢr b Yahya el-âmîdî (v 370) nin künyesidir 6 Ahmed b Kâsım b Ebî Usaybi a Uyûnu'l-enbâ fi tabakâti l-etibbâ Thk Nizâr Rızâ Dürrü Mektebetü l- Hayat s 650; Ahmed b Muhammed b Hallikân Vefeyâtu l-aʿyân Thk Ġhsân Abbâs Dâru Sadr c 3 s 293; Ali b Yusuf el-kıftî Ġhbâru'l-ulemâ bi Ahbâri'l-Hukemâ Thk Ġbrahim ġemsü d-dîn Dâru l-kütübi l- Ġlmiyye Beyrut 2005 s 184; Ahmed b Yusuf el-liblî el-fihrî Fehresetu'l-Liblî Yasin Yusuf AyyâĢ - Avvâd Abdu Rabbih Dâru l-garbi l-ġslâmî 1988 s 133 7 Abdü l-vehhab b Ali Sübkî Tabakâtu'Ģ-ġafiiyyeti'l-kübrâ Thk Mahmud Muhammed et-tanâhî - Abdü l- Fettâh Muhammed el-hulv Dâru Hicr birinci baskı h 1413 c 8 s306; Ġsmail b Ömer ibn Kesîr ed-dımaģkî el-bidâye ve n-nihâye Thk Alî ġîrî Dâru Ġhyâ-i Türâsi l-arabî 1 baskı 1988 c 13 s 64; Ebû Bekr b Ahmed eģ-ġuhbî Ġbn Kâdî eģ-ġehbe Tabakâtu'Ģ-ġâfiiyye Thk el-hâfiz Abdü l-halîm Hân Âlemü l-kütüb 1 baskı h 1407 c 2 s 79 8 Ġbn Ebî Usaybi a age s 650; Ġbn Hallikân age c 3 s 293; Halil b Aybek es-safedî el-vâfî bi l-vefeyât Thk Ahmed Arnavut - Türkî Mustafa Dâru Ġhyâi t-türâs c 21 s 225 9 Hasan eģ-ġâfiî el-âmidî ve ârâuhu l-kelâmiyye Dâru s-selâm Birinci Baskı 1998 s 27 10 Hasan eģ-ġâfiî age s 28 5

5 Doğumu: Kıftî Yezîd b Kâdî ġühbe ve Sübkî gibi tarihçilerin çoğuna göre Amidî h 550 den sonra doğmuģtur 11 Bu tarihçiler onun h 550 den biraz sonra doğduğunu belirtirler 12 Zehebî bu kısa süre için elli küsur tabirini kullanır 13 Diğer taraftan baģta Kadı Ġbn Hallikân olmak üzere bir grup ise h 551 de doğduğu hususunda kesin kanaat sahibidirler 14 Hasan eģ-ġafiʿî bu son görüģü tercih etmiģtir 15 6 Vatanı: Âmidî Ġslam tarihinde ulemasının ve ediplerinin çokluğu ile ünlenmiģ Âmîd Ģehrine nisbet edilir Yakut el- Hamevî Âmid Diyarbakır ın en büyük ve en kıymetli Ģehridir ve her ilimde muhakkak bir grup ilim adamı Âmid e nisbet edilir 16 diyerek Âmid in ehemmiyetini vurgular Diyarbakır hâlihazırda Türkiye Cumhuriyeti nin güneydoğusuna düģmektedir 7 YetiĢme Dönemi Âmidî memleketi olan Âmid de her ilim talebesinin yetiģtiği gibi yetiģmiģtir; ilim tahsiline Kur an-ı Kerim ve Arapça okuyarak baģlamıģ ve daha sonra Hanbelî mezhebine ait bazı metinleri ezberlemiģtir Bu dönemdeki hocaları olarak Ammar el-âmidî ve Muhammed es-saffar dan baģkasını bilmemekteyiz 17 Âmidî Âmid de çok fazla kalmamıģ h 565 dolaylarında 14 yaģındayken Bağdat a gitmiģtir 8 Ġlmi Yolculukları 81 Bağdat Bağdat o vakit çöküģ ve zayıflamanın verdiği sıkıntılardan bîzar olmasına rağmen Ġslam baģkentleri arasındaki itibarını hala muhafaza etmekteydi Bu yüzden genç Âmidî ilim tahsil etmek ve bölgenin alimlerinden istifade etmek gayesiyle Bağdat a yöneldi Zehebî O Bağdat a gittiğinde genç idi 18 der Bağdat sadece Ġslami ilimlere baģkentlik yapmıyordu; aynı zamanda felsefi ilimler matematik ve astronomide de ileri bir düzeydeydi 11 Ali b Yusuf el-kıftî Ġhbâru'l-ulemâ s 184 12 Sübkî Tabakâtu'Ģ-ġafiiyyeti'l-kübrâ c 8 s 306; Ġbn Kâdî ġehbe Tabakâtu'Ģ-ġâfiiyye c 2 s 79 13 ez-zehebî Siyeru a lâmi n-nübelâ c 22 s 364 14 Ġbn Hallikân Vefeyâtu l-aʿyân c 3 s 294 15 Hasan eģ-ġâfiî el-âmidî ve ârâuhu l-kelâmiyye s 28 16 Yâkût b Abdullah el-hamevî Muʿcemu l-buldân Dâru Sâdır 2 baskı 1995 c 1 s 56-57 17 ez-zehebî age c 22 s 364 18 ez-zehebî Târîhu l Ġslâm ve Vefeyâtü l-meģâhîri ve l-e lâm thk BeĢĢâr Avvâd Maruf Daru l-ğarbi l- Ġslâmî 1 Baskı 2003 c 46 s 74 6

811 Bağdat taki Tahsili Bu konuda Sübkî Ģöyle demektedir: Bağdat ta Ġbn Ubeyde den ilim tahsil etmiģ el-hidâye yi ezberlemiģ Ebu l-feth b el-minnî den fıkıh tahsil etmiģ ve Ġbn ġatîl ile onun dıģındaki bazı alimlerden hadis dinlemiģtir 19 Âmidî çalıģmalarını geniģletmiģ ve Hanbelî fıkhına dair çalıģmalarına Bağdat ın hadis alanında öne çıkan alimlerindende hadis okumuģtur 812 Hanbeli Mezhebinden DönüĢü Âmidî nin Hanbeli mezhebinden ġafii mezhebine geçiģi hayatındaki en önemli aģamalardan biridir Bununla birlikte tabakat yazarları bu geçiģin sebebinden bahsetmemiģlerdir Ancak Ġbn Fadlân ile geçirdiği dönemin ondan ders almasının ve Bağdat a geliģinin bu değiģimde etkili olması muhtemeldir 813 Âmidî nin Ebu l- Kâsım Ġbnü l- Fadlân dan Ders Alması Ġbn Hallikân Ģöyle demektedir: Hanbelî mezhebine bağlı iken sonra ġafiî mezhebine geçti ve bir müddet böyle devam etti ġeyh Ebu l- Kasım Ġbnü l- Fadlân dan ilm-i hilaf dersleri alıp bu alanda öne çıkan isimlerden oldu; eģ-ġerif in Tarîkat ını ve Esʿad el-meyhenî nintarîkat ının eklerini ezberledi 20 Ġbnü l-fadlân; mantık kelam ve daha birçok ilimde bilgi sahibiydi Âmidî bununla yetinmeyip fıkıh usulü okumuģ; bu ilimde olduğu gibi daha birçok ilimde derinleģmiģtir Zehebî bu hususu Ģöyle ifade etmektedir: Âmidî Ebu l- Meâlî nin eģ-ġifâ ile eģ-ġâmil adlı eserleriyle meģgul olup birçok kitabı ezberlemiģ ve el-mustesfâ yı defalarca mütalaa ederek birçok ilimde derinlemesine bilgi sahibi olmuģtur 21 19 Sübkî Tabakâtu'Ģ-ġafiiyyeti'l-kübrâ c 8 s 306; Ġbn Hallikân Vefeyâtü l-a yân c 3 s 293; ez-zehebî Siyer A lâmi n-nübelâ c 22 s 364 20 Ġbn Hallikân age c 3 s 293; Sübkî age c 8 s 306 21 ez-zehebîage c 22 s 364 7

814 Bağdat tan ayrılıģı Bu konuda Kıftî Ģöyle demektedir: Âmidî felsefe ilmiyle uğraģıp meģhur olduğunda fakihler onun akidesi hakkında ileri geri konuģmuģlardır 22 Fakihlerin bu tavrı Seyfüddin el- Âmidî yi rahatsız etmiģ ve Bağdat ı terk etmeye zorlamıģtır Her ne kadar ona sıkıntı veren fakihlerin isimlerini bilmesek de onların Hanbeli mezhebinin mutaassıp fakihlerinin olması muhtemeldir 82 ġam Âmidî Bağdat tan ayrıldıktan sonra tahsiline devam etmek üzere ġam a gitmiģtir Kaynaklar onun ġam daki tahsili hakkında ayrıntılı bilgi vermemekte sadece onun ġam da hicrî 592 senesine kadar felsefe ve aklî ilimlerle meģgul olduğuna iģaretle yetinmektedirler 23 Muâsırı olan Kadı Ġbn Hallikân bu hususa Sonra ġam a geçti aklî ilimlerle meģgul oldu ve bu ilimlere dair birçok mevzuyu hıfzederek bu alanlarda uzmanlaģtı diyerek değinir 24 Âmidî daha sonra Mısır a gitmek üzere ġam dan ayrıldı 83 Mısır Âmidî h 592 yılında hayatında yeni bir sayfa açmak niyetiyle Mısır a gitti Ancak ileride değineceğimiz üzere burada da bazı tenkitlere maruz kaldı Âmidî Mısır da Hama hükümdarı Takiyüddin Ömer in inģa ettiği ve Fustat taki Amr Ġbnü l-âs camisinin yakınlarında bulunan Menâzilu l- Ġz medresesinde kalmıģtır Biyografisi hakkında yazan müellifler onun burada ikamet etmekle yetindiğini Selahaddin Eyyûbî nin Ġmam ġafiî nin kabrinin yakınında inģa ettiği ve Kahire nin en büyük medresesi olan Nâsıriye medresesine müderris olarak davet edildikten sonra çalıģmaya baģladığını ifade etmektedirler 25 22 el-kıftî Ġhbâru'l-ulemâ s 184 23 Sübkî Tabakâtü Ģ-ġâfiiyyeti l-kübrâ c 5 s 129; Hasan eģ-ġâfiî el-âmidî ve ârâuhu l kelâmiyye s 36 24 Ġbn Hallikân Vefeyâtü l-a yân c 3 s 293 25 Hasan eģ-ġâfiî ages 37 8

Ancak Âmidî Nâsıriye medresesinden Efhar ya da günümüzde Fâkihânî Câmii olarak bilinen Zâfir Câmii ne geçinceye kadar Mısır da tanınmamıģtır Kaynaklar onun burada Ģöhret bulup tanındığı hususunda ittifak halindedir Ġsimleri belli olmasa da birçok alim buradan mezun olmuģtur 26 Âmidî sadece öğretim faaliyetleri ile yetinmeyip eser telifiyle de meģgul olmuģturhasan eģ-ġafiî de bu kanaattedir Dolayısıyla eserlerinin çoğunu Mısır da kaleme aldığı anlaģılmaktadır 27 Âmidî nin yıldızı Mısır da parlamıģ ve burada kendisinden söz ettirmeye baģlamıģtır Ġlmî yetkinlik açısından Mısır ın alimlerini geçmiģtir Mısır da münazaralarda bulunup dersler vermiģtir Ġskenderiye ye gittiğinde fakih el-ebyârî ile Ġskenderiye nin Ulu Camii nde buluģmuģ ve el-ebyârî onun ilmî üstünlüğü karģısında hiçbir Ģey yapamamıģtır 28 Bu denli bir ilmî baģarı kendisi kadar ilmî derecelere Ģöhrete ulaģmamıģ bazı fakihleri kıskandırmıģa benzemektedir Öyle ki ona tuzaklar kurmuģlar ve çeģitli uydurmalarla onu töhmet altında bırakmıģlardır Ġbn Hallikan onun bu zor dönemi hakkında Ģöyle demektedir: Sonra ilmiye sınıfından bazıları ona haset edip onun fasık ve muattıladan biri olduğunu bu nedenle de katline kefil olduklarını ifade eden bir belgeye imza atmıģlar; Ģu kadar var ki amaçlarına ulaģamamıģlardır 29 Ġbn Kesîr Ģöyle demiģtir: Güzel ahlaklı samîmî ve çok ağlayan duygulu bir insandı Hakkında çok Ģey konuģulmuģtur Bunların doğru olup olmadığını Allah daha iyi bilir; ancak çoğunun asılsız olduğu hususu daha ağır basmaktadır 30 Fakat Âmidî eninde sonunda kendisine zarar verecek ve hatta neredeyse hayatına mal olacak bu tuzakların ciddiyetinin farkına varmıģ ve Mısır da geçirdiği verimli yıllardan sonra h 612 dolaylarında gizlice ġam a geçmiģtir 26 Hasan eģ-ġâfiî el-âmidî ve ârâuhu l kelâmiyye s 38 27 Hasan eģ-ġâfiî age aynı yer 28 el-liblî Fehresetü'l-Liblî s 134 29 Ġbn Hallikân Vefeyâtü l-a yân c 3 s 193 30 Ġbn Kesîr el-bidâye ve n-nihâye c 13 164 9

84 Tekrar ġam 841 Hama Âmidî Mısır dan ayrıldıktan sonra Hama ya gitti Kendisi ve babasının ilme olan muhabbetleri ve bizzat ilimle meģgul olmaları hasebiyle Hama nın emiri olan Melik Mansur b Takiyyuddin Ömer e geldi Melik Mansur un ilmi ve âlimleri sevdiğine en büyük delil Mısır da Âmidî nin de kaldığı Menâzilü l-ġz medresesidir Böylece Âmidî Bağdat ve Mısır da yaģadığı çilelerden sonra Hama da izzetli ve onurlu bir Ģekilde yaģamıģtır Hama emiri kendisine hediyeler vermiģ ikramlarda bulunmuģ ve emirin nezdinde seçkin kiģilerden olmuģtur Fakat sadece beģ sene beraber kalmıģlardır; zira Melik Mansur h 716 yılında vefat etmiģtir Kadı Ġbn Hallikân Âmidî nin Hama da telif ile meģgul olduğuna iģaret etmiģtir 31 Ġbn ġehbe bu hususa Hama da ikamet etmeye baģladı; iki usule (asleyn) felsefe mantık ve ilm-i hilafa dair eserler yazdı 32 diyerek iģaret etmiģtir Ayrıca Mansuriye baģta olmak üzere Hama nın büyük medreselerinde ders vermiģtir 33 842 DımeĢk (ġam) Âmidî Hama da ilmî anlamda verimli geçirdiği günlerden sonra en meģhur kitaplarını telif edeceği ve Ġslam baģkentlerinde öğrenci veya hoca olarak dopdolu geçirdiği yıllarını noktalayacağı DımeĢk e gitti Âmidî DımeĢk e cesaret zeka ilim ve halkını sevme gibi vasıfları kendinde toplayan ve Hasan eģ-ġafiî nin de belirttiği gibi bazı araģtırmacıların onu Eyyubilerin Me mun u olarak nitelendirdiği 34 el-melik el-muʿazzam Ġsa b el- Melik el- Âdil in iktidarı döneminde geldi El-Muʿazzam Eyyubîlerin alıģıldık akidede EĢʿari ve fıkıhta ġafii mezhebine bağlı olmalarınakarģılık akidede Selefi ve fıkıhta Hanefi mezhebine bağlıydı Ancak akıllı bilgili ve ufku geniģ olmasından dolayı gönlü kendisine meyletmese de Âmidî nin kıymetini biliyordu Onun Âmidî den hoģlanmamasının nedeni Âmidî nin felsefî ilimlerle uğraģmasıydı 31 Ġbn Hallikân Vefeyâtü l-a yân c 3 s 294 32 Ġbn ġehbe Tabakâtu'Ģ-ġâfiiyye c 2 s 79 33 Hasan eģ-ġâfiî el-âmidî ve Ârâuhu l-kelâmiyye 41 34 Hasan eģ-ġâfiî age aynı yer 10

Bu konuda Ġbn Kesîr Ģöyle demektedir: Muʿazzam ve Kamil gibi Eyyûbî hükümdarları kendisini çok sevmeseler de ona karģı ellerinden gelen yardımı da esirgemezlerdi Nitekim Muʿazzam Azîziye medresesinde öğretim faaliyetini ona tevdi etmiģtir 35 Muʿazzam ın Âmidî ye iyi davranması ona çok fazla izzet-i ikramda bulunması bunun da ötesinde ona akide ve mezhepte farklı olmalarına rağmen DımaĢk taki Azîziye Medresesi ndeki öğretim faaliyetlerini tevdi etmesi onu önemsediğini gösteren hususlardandır Âmidî müderris ve müellif olarak yaklaģık on sene Azîziye Medresesi nde ikamet etmiģtir el-ġhkâm fi Usûli l-ahkam adlı eserini burada yazan Âmidî onu Melik Muʿzam a takdim etmiģtir Öğrencisi Ġbn Ebû Usaybia onun Azîziye Medresesi ndeki öğretim yöntemini anlatırken Ģöyle demektedir: Dinleyenler onun fakihlerle yaptığı münazaralardaki konuģma üslûbunun güzelliğine ĢaĢarlardı ve diğer alimlerden hiçbiri onun gibi değildi 36 Öğretim ve yazma faaliyetlerinin yanında haftada iki defa DımaĢk taki Emeviye camisinde münazaralar düzenlerdi Bu münazaralar ÇarĢamba ve Cuma günleri önemli âlimlerden istifade etmek için öğrenci ve cemaatin katılmalarıyla gerçekleģirdi 37 B ĠLMÎ YETKĠNLĠĞĠ FĠZĠKÎ VE AHLAKÎ HUSUSĠYETLERĠ Âmidî nin biyografisini yazan tarihçiler onun hakkında örnek bir alim portresi çizmiģlerdir Bu özelliklerinden en çok öne çıkanlar Ģunlardır: 1 Kuvvetli Bir Zekaya Sahip OluĢu Sübkî onu dünyanın en zekilerinden biri 38 Ġbn Ebî Usaybia yaģadığı dönemin en zekisi 39 olarak nitelemiģ ve Zehebî ise onun hakkında çok parlak bir zekaya sahip idi 40 diyerek zekasının keskinliğini dile getirmiģtir Bu husus Âmidî yi müderris veya müellif olarak tanıyan herkesin ittifak ettiği bir durum olmuģtur Eserleri buna en güzel delidir Öğrencisi el-ġʿzz b Abdusselam bunun da ötesine geçerek Eğer bir filozof veya Ģüpheci 35 Ġbn Kesîr el-bidâye ve n-nihâye c 13 s 194 36 Ġbn Ebî Usaybi a Uyûnu'l-enbâ s 650 37 Hasan eģ-ġâfiî el-âmidî ve ârâuhu l kelâmiyye s 43 (Ġbnü l-mulakkin Tabakâtu'Ģġafiiyye den naklen) 38 Sübkî Tabakâtü Ģ-ġâfiiyyeti l-kübrâ c 8 s 306 39 Ġbn Ebî Usaybi a age s 650 40 ez-zehebî Siyerü a lâmi n-nübelâ c 22 s 364 11

Ġslam a dair bir Ģey ortaya atarsa Seyfüddin el-âmidî onu mutlaka çürütürdü Çünkü o buna fazlasıyla ehil bir alimdi 41 demektedir 2 Mükemmel Ezber Kabiliyeti Öğrencisinin öğrencisi Faslı Liblî Ģöyle demektedir: Nazarî ilimlerde özellikle cedel ilminde imam idi Çünkü bu ilimlerde bilginin zirvesine ulaģmıģtı Öyle ki kendisinin cedel ilmine dair yirmi kitap ezberlediği söylenir 42 Hanbelî alimlerindenebu l-hattâb el-ezcî (ö h 510) nin el-hidâye 43 adlıeserigibi Hanbelî mezhebi metinlerini ezberlemiģ olduğunu daha öncebelirtmiģtik Sübkî onun el- Vasîti ezberlediği söylenir demiģtir 44 Ayrıca onun ezber gücü hakkında Ģöyle demektedir: Anlatılır ki Âmidî rüyasında Ġmam Gazali yi bir tabutta görmüģ ve üzerindeki örtüyü kaldırarak alnını öpmüģtür Uykudan uyanınca Ġmam Gazali nin bazı sözlerini ezberlemek istemiģ ve birkaç gün zarfında el-mustasfâ yı ezberlemiģtir 45 3 Sözünün Açıklığı ve Dakikliği Öğrencisi Ġbn Ebî Usaybia onun için sözleri fasih ve yazdıkları iyiydi der 46 Sübkî Âmidî nin sözlerinin dakikliğiyle ilgili olarak onun öğrencisi Ġbn Abdusselam dan Ģöyle bir nakilde bulunur: Ondan daha güzel ders anlatan birini bilmiyorum Ders verirken hutbe okur gibiydi el-vasît ten herhangi bir kelimeyi değiģtirmiģ olsa değiģtirdiği kelime manayı yazarın yazdığı aslî kelimeden daha fazla somutlaģtıran bir kelime olurdu 47 Sübkî ise: YapmıĢ olduğu tariflerinin hepsi güzeldir ve gözden geçirilmiģtir der 48 Hasan eģ-ġafiî Ģöyle demektedir: 41 es-safedî el-vâfî bi l-vefeyât c 21 s 28 42 el-leblî Fehresetü l-liblî s 133 43 Zehebî Tarihu l-ġslâm c 11 s 140 44 Sübkî Tabakâtü Ģ-ġâfiiyyeti l-kübrâ c 8 s 307 45 Sübkî age c 8 s 307 46 Ġbn Ebî Usaybi a Uyûnu'l-Enbâ s 650 47 Sübkî age c 8 s 307 48 Sübkî age c 8 s 307 12

Kelam ve felseyle alakalı eserlerine dakik bir üslup ve diyalektik bir ayrım hakimdir En son eserlerinden biri olan el-ġhkâm Âmidî nin anlatım gücüne dair güzel bir örnek olsa gerektir 49 4 Ġlimlerdeki Önderliği Âmidî birçok ilimde; özellikle de kelam felsefe ve cedel gibi akli ilimlerde âlim ve imam idi Bununla alakalı olarak Zehebï usulu l-fıkh ve usulü d-din (asleyn) kelam ve mantık ilimlerinde eģi yoktu demektedir 50 Ġbn Ebî Usaybia Âmidî nin felsefî ilimlerde fıkhî mezheplerde ve tıbbın esasları hususunda döneminin en bilgini olduğunu ifade eder 51 Böylece Ġbn Ebû Usaybia diğer tabakat yazarlarından farklı olarak Âmidî nin tıp ilmindeki bilgisinden de bahsetmiģtir Safedî ise Kadı Ġbn Hallikân dan naklen Ģöyle demektedir: Zamanının dâhisi hakkında daha ne söylenmesi beklenir ki; kulaklar onun teliflerini iģitmekle dolmuģ ve onun ilmî derecesinin yüksekliği hususunda icma vaki olmuģtur 52 5 Fiziksel Özellikleri ve Heybetli OluĢu Ġbn Ebî Usaybia: Parlak bir yüzü ve açık bir sözü vardı der 53 Güzel bir yüzü vakarlı bir görünüģü vardı Melik Muzaffer in ondan farklı düģünmesi ve ondan hoģlanmamasına rağmen ona karģı sergilediği davranıģlar onun vakarına en güzel delildir 6 Tevazu ve insaf sahibi oluģu Bütün bu ilmî üstünlüğüne rağmen diğer alimler gibi o da insaf ehli idi Öyle ki Ebkâru l Efkâr adlı eserinde Bu benim görüģümdür BaĢkasının baģka bir görüģü olabilir dediğine sıkça rastlanır 54 7 Ahlak güzelliği incelik ve hilim sahibi oluģu Muâsırı olan Ebû ġâme onu güzel ahlaklı ve çok değerli biri 55 olarak nitelendirirken Ġbn Kesîr ise onun güzel ahlaklı kalb-i selim sahibi değerli ve çok ağlayan biri 56 olduğunu zikreder 49 Hasan eģ-ġâfiî el-âmidî ve Ârâuhu l Kelâmiyye s 51 50 Muhammed b Ahmed b Kâymâz ez-zehebî el-ġber fi Haberi Men Ğaber Thk Muhammed es-sa îd b Besyûnî Zağlûl Dâru l-kütübi l-ġlmiyye c 3 s 210 51 Ġbn Ebî Usaybi a Uyûnu'l-Enbâ s 650 52 es-safedî el-vâfî bi l-vefeyât c 21 s 226 53 Ġbn Ebî Usaybi a age s 650 54 Hasan eģ-ġâfiî age s 51 13