n aat Prof BÖLÜM 9- HAR TALAR Giri - Harita türleri - Kesitler Osm sman S VR 9.1. G eoloji V do eol Ders KAYA siya Bir bölgedeki sanayile me, ula m veyerle imerle o bölgedeki do al çevreyi büyük ölçüde etkilemektedir. Do abilecek olas zararlar n önlenebilmesilmes için çevreye olan etkilerin denetlenmesi zorunlu olmaktad r. Bu nedenle, enle, o bölgenin jeo-mühendislik özelliklerinin bilinmesi ve de erlendirilmesi gerekmektedir. Böyle bir de erlendirme, yanl arazi kullan n önlenebilmesinin yan ra, sanayile me-yerle im-ula m ile do al çevre aras ndaki duyarl dengenin sa lanmas na ve sürekli k nmas na da katk sa lamaktad r. Tüm bu nedenler, yerle im yerlerinde yap lacak arazi kullan ve de ik amaçl mühendislik tasar çal malar nda mühendislik jeolojisi haritalar ndan yararlan lmas n önemini ve gere inie gün geçtikçe artt rmaktad r. Mühendislik jeolojisi haritalar özel bir jeoloji haritas türü olup, özellikle nit in aat ve madencilik uygulamalar nda önem ta yan yer seçimi, kaz, tasar m, in aat ve iyile tirme a amalar nda esas al nan ve jeolojik çevre ile ilgili gerekli bilgileri kendine özgü bir sunum tarz yla veren haritalard r. Bir bölgedeki mühendislik jeolojisi ko ullar olu turan ba ca faktörler: Kaya ve zemin türleri, Su durumu, Jeomorfolojik ko ullar, Jeodinamik süreçler Not tlar 1
Temel Kavramlar: Haritalar projenin amac na uygun olmal r. Haritalar n ölçe i amaca uygun olmal r. Haritalar n kapsam projenin amac na ve ölçe ine uygun olmal r. Haritalar n haz rlanmas için gerekli veriler, arazi ölçümleri vb. bilgiler haritay yapan taraf ndan derlenmelidir. P Dr. Mühendislik Jeolojisi Haritalar n Yap lma Amaçlar : Yerle im bölgelerinde arazi kullan, Malzeme alanlar n belirlenmesi, Otoyol güzergah seçimi, Yamaç stabilitesi, Baraj yeri ve göl alan seçimi, Temel jeolojisi vb. amaçlar için mühendislik jeolojisi haritalar yap lmaktad r. Prof. M çin eoloji Mühendislik Jeolojisi Haritalar n Ölçekleri: Genel amaçl : 1/25.000-1/50.000 1/100.000 Özel amaçl : 1/10.000 1/5.000 Özel amaçl : 1/1.000 1/ 500 Osm sman Jeol 9.2. HAR TA TÜRLER V yap eol Ders KAYA YA Mühendislere, üzerinde çal acaklar baraj, aj, tünel, kaz, yol v.s yapacaklar veya ocak açacaklar yerlerde bulunan kütleler ve bunlar n özellikleri hakk nda bilgi veren kaynaklardan biri de jeolojik haritalar r. Topo rafya ve Jeoloji hakk nda temel bilgileri olan mühendisler, bu haritalar kolayca anlarlar ve bunlardan umumi bir fikir elde edebilirler. Jeojik haritalar n yap lmas için evvela elde topo rafik haritalar n mevcut olmas gerekir. Not tlar 2
Topo rafik haritalar, bir bölgenin tabii topo rafisini (yükseltisini) ve insanlar taraf ndan yap lanlar, i aretlerle yatay bir da m üzerinde gösteren haritalard r. Bunlarda deniz seviyesi s r olarak kabul edilmi, yükseklik ve uzunluk ayn ölçek dahilinde küçültülmü tür. Topo rafya; e ri, tarama ve de ik renklerle gösterilir. Tabii ve suni belirtiler; akarsular, kaynaklar, göller, batakl klar, köyler ve ehirler, hatta bazen bitki örtüsü için özel i aret veya renkler kullan r ve bunlar haritan n bir kenar nda lejant, i aretler, aç klamalar ba alt nda gösterilir. Jeolojik harita alma i lerinde kullan lacak topo rafik haritalar n ölçe i; amaca, i in cinsine, özelli ine ve arazinin ekline göre de ir. Topo rafik haritalarda, ayn yükseklikler birbiriyle birle tirilerek riler elde edilir. of rilerin aras ndaki dikey mesafeye ri aral klar denir. Bunlar morfolojinin fz düz veya engebeli olu una ve ölçe e göre de ik aral klarla geçirilir. Türkiye Da de kullan lan 1/25000 ölçekli haritalarda e riler 10 metrede, 1/20000 0 liklerde 50 metrede bir geçirilmi tir. Prof. Dr. Osm sman eoloj eol Ders tlar V YA KAYA YA Not 3
Prof. P Dr. sman M çin eoloji Osm Jeol V gere KAYA YA iya eol Ders Not tlar Günümüzde fotogrometri usulü ile detay mühendislik i leri için gerekli büyük fotogrametrik haritalar yap lmaktad r. Ayr ca havadanadan al nan foto raflardao ra harita gibi jeoloji ve mühendislik i lerinde kullan lmaya ba lanm r. Havadan al nan bu foto raflar üzerinde görülenlerinn ekline, çizgilerin (pattern) gölgelerine, renk tonuna, yap na bak r; arazinin özellikleri, drenaj ekilleri, a nma oyuklar, bitki örtüsü, insanlar taraf ndan yap lan yap lara bak r. Bu i lerle u ra an bran a fotojeoloji denir. Jeolojik harita, üzerine jeolojik bilgiler i aretlenmi olan bir haritad r. Bu arazide yap lan gözlemlerin bir sentezidir. Sentezin iyi olabilmesi için do ru ve çok gözlemin yap lmas gerekir. Jeolojik bilgiler; çe itli farmosyonlar ve bunlar n s rlar n çizilmesidir. Kütlelerin yap lar da; çatlak, fay, k vr m vs r. Bunlar, bazen maden ve mühendisliklerle ilgili bilgiler, özel desen, i aret veya renklerle gösterilir. rut 4
Pr P r. sman Osm V YA eol Ders eoloji Mühendislik Jeolojisi Harita Birimleri a) Harita ölçeği >1/5000, b) Her kaya katmanı veya farklı zemin gösterilir, c) Ayrışma derecesi, d) Kaya ve zeminlerin fiziksel ve mekanik özellikleri belirtilmektedir. KAYA YA Mühendislik Tipi (ET): Not tlar Litoloji Tipi (LT): a) Harita ölçeği 1/5.000 1/10.000, b) Mineralojik bileşim, doku ve yapı, c) petrografik bileşimi belirtilmelidir. Mühendislik Formasyonu (EF): a) Harita ölçeği < 1/10.000, b) Genel amaçlı mühendislik jeolojisi haritası, c) Litoloji tipi+paleojeografik-geotektonik koşulları belirtilmelidir. Mühendislik Grubu (EG): a) Harita ölçeği < 1/100.000, b) Çok genel mühendislik jeolojisi özellikleri belirtilmektedir. 5
Prof. D sman eol D tlar V YA Kaya stratigrafi birimleri eoloji a) Grup, b) Formasyon, c) Üye, d) Katman (Tabaka) Bu birimler haritalama esnasında kullanılmaktadır. KAYA YA ot Tabaka (layer), üye (member), formasyon (formation), kama (wedge) ve merce i (lens) gösteren bir sediment grubu. 1, 2, 3 tabakalar ; b1, b2, b3 üyeleri; A, B ve C formasyonlar 6
Üye Katman Mercek Prof. D sman M çin eoloji yonlar n V KAYA uya Jeol eol Ders Jeolojik haritalarda formasyonlar ve kesitlerdeki formasyonlar n ya lar belirtmek için de ik renklerle veya de ikdesenlerle gösterilir. Renkler zamanla soldu undan, jeolojik harita ve kesitler yap rken ve bilhassa bas rken renklerle beraber harfler ve i aretler (semboller) de kullan r. Jeolojik haritalarda, litolojide özel renk ve desenlerle gösterilir. Bütün bu renk ve desenlerin seçilmesi, düzenlenmesi, haritan n herkes taraf ndan be enilmesi, haritay yapan n tecrübesine ba r. Not tlar 7
Mühendislik jeolojisi harita ve planlarında Kullanılan Semboller Kayalar, Zeminler, Hidrojeolojik özellikler, Yapısal özellikler, Genelşekiller, Jeomorfolojik şekiller, Prof. Dr. Buzul şekilleri, Kütle hareketleri, Ba Baca, Tünel, Temel sondajı ve Kuyular, Temel araştırma sembolleri, Enine kesit sembolleri, Renk Osm sman S VR eoloj eol tlar V YA AYA YA ot 8
P Dr. Osm sman sm S V YA eoloj eol tlar AYA YA Not 9
P Osm sman 19 eol eol ers tlar V YA KAYA YA Not 10
P Dr. D sman Osm eoloj eol rs tlar V YA KAYA YA Not Varsay lan Sakl üheli 11
Prof. P Dr. sman M çin eoloji Osm Yeralt Jeol eol Ders V KAYA YA Kütlelerin jeolojik durumunu ve yap gösteren Yeralt Jeoloji Haritalar r. Bu tip haritalar n birçok türleri vard r. r Mesela; yeralt litoloji haritas, yeralt yap rlar haritas vs gibi. Bu haritalar; alar kaz lar n, ar n sondaj loglar n, jeofizik ara rmalar n ve yüzeysel bilgilerin ekstrapolasiyonu ile yap lan jeolojik haritalara, jeolojik kesitler, loglar, blok ve panel diyagramlaramlar YA eklenmelidir. Bu gösterim ekli, mühendislik jeoloji çal malar için çok lüzumlu ve faydal r. Not tlar 12
Prof. P Dr. sman Osm 9.3. JEOLOJ K KES TLER eoloji Ders V KAYA YA nan Bir bölgenin jeolojik haritas yap ld ktan sonra, o bölgede bulunan kütlelerin stratigrafik dizili ini (kayaçlar n dizilim s ras ) ve litolojik (kayaç türü) da göstermek ile yap sal durumunu belirtmek için, genel olarak, tabaka do rultular na dik istikamette, bir veya birçok jeolojik kesit yap r. Bu kesitlerin ölçe i, harita ölçe inin ayn veya birkaç defa büyültülmü ü olabilir. Jeolojik kesit yapmak için, önce kesiti yap lmak istenen bölgede iki nokta al r (A-A )vebuikinoktabirle tirilir. Bu suretle kesit çizgisi belirtilir. Sonra bu iki nokta aras n topo rafik kesiti çizilir. Topo rafik kesit, yeryüzününyüzünün dü ey bir düzlem ile kesildi i zaman meydana gelen ara kesittir. Bu ara kesit, yani profil, bize arazinin eklini aç k bir ekilde gösterir. Bu profilinen t alçak noktas n alt ndan geçirilen çizgiye taban çizgisi denir. Profilin iki ucundan tabana çizilen diklere de yan çizgi ismi verilir. Topo rafik kesit üzerinde jeolojik ve stratigrafik durum i aretlenir; yap sal özellikler belirlenir. Bu suretle jeolojik kesitler meydana getirilir. uya Not tlar 13
Prof. P Dr sman Osm eoloj eol ers tlar V YA KAYA YA Not 14
Prof. P Dr. sman Osm eoloji eol Ders tlar V YA KAYA YA Not 15
Prof. Özel mühendislik jeolojisi bilgileri baz al narak haz rlanan haritalarda kullan lmak üzere UNESCO/IAEG (1976) taraf ndan bir standart haz rlanm r. Bu amaçla haz rlanan haritalar üzerine bir di er ara rma da Varnes (1974) taraf ndan yap lm r. Tüm bu çal malarda mühendislik jeolojisi haritalar nda kullan lmak üzere s flamalar verilmi olmas na ra men baz özel durumlarda yetersiz kalmaktad r. Ölçeklerine göre üç grupta verilen mühendislik jeolojisi haritalar, niteliklerine göre dört grupta toplan r. P Dr. D sman Osm Birinci grupta tüm temel bilgilerileri içeren en haritalarr (Factual maps) Bu haritalar; V eoloji ji Ders ital Litoloji, kal nl k, geoteknik ve geomorfolojik tüm bilgileri içerir. Bu bilgiler do rudan arazi verilerinden ve/veya laboratuvarar verilerinden derlenir. Ayr ca belirli noktalardan derlenen özel amaçl numuneler yard yla olu turulan e rileri de içerir. Bu haritalar n az bir bölümü planlamac lar taraf ndan do rudan kullan r. Ancak daha sonra yap lacak tüm çal malar için temel olu turur. KAYA YA Not tlar 16
kinci grupta yer alan aç klay /yorumlay haritalar (Interpretative maps) kullan lara temel bilgiler yan nda bu temel bilgilerin yorumunu da sunmaktad r. P Dr. Bu tip haritalarda; Prof. Kullan mamac na göre tehlike zonlar belirtilir. Bütün mühendislik jeolojisi bilgileri yörenin ekonomik, sosyal, co rafik, politik ve benzer özellikleri de dikkate al narak ak yorumlan r ve kullan ya aktar r. Osm sman S VR eol Ders eoloji V Üçüncü grupta tek amaçl haritalar (Single purpose maps) yer al r. rs Bu haritalar yaln z kullan mamac na uygun bilgiler içerir. urposeya KAYA Not Örne in; bir baraj yeri seçimi amac yla kullan lacakl aca haritada, k k sistemleri ile yo unla alanlar, anlar, geçirimlilik, yamaç durayl, kaya direnci ve de ik derinliklerdeki kayaç özellikleri belirtilir. Oysa konut yeri veya hafif sanayi bölgelerinin seçiminde geoteknik bilgilerin yo un olarak yer ald mühendislik jeolojisi haritalar kullan lmal r. ik t tlar 17
Malatya kenti ve yakın çevresinin do al risk bölgeleri haritası P Dr. P of. Uydu Görüntüsüne çakıştırılmış kent planı üzerinde Yıkıkhan Tepesi heyelan alanı Osm sman 35 eol tlar eol VR V YA YA ot Güneybatıdan Kuzeydo uya bakı. Yıkıkhan Tepe sinin batı yamacı eski bir heyelan alanıdır. En altta bu eski heyelanın enkazı görülmektedir. 36 18
Kent merkezini etkileyebilecek en önemli taşkın yatağı Horata deresi ve güncel etki zonu P Dr. Prof. Malatya kenti ve yakın çevresinde fay hatları boyunca oluşturulmuş ulmuş Buffer zonları ve sıvılaşma riski olan alanlar Osm sman S VR 37 eoloji V h eol Ders KAYA eydeya Dördüncü grupta yaralan çok amaçl haritalar (Multipurpose maps) bölgesel veya daha geni düzeyde yap lacak planlamalarda kullan r. Not Bu haritalarda; Jeolojik etkenler çok geni bir yelpazede kullan lara ara sunulur. Bunlar; terk edilmi madenler, durays z topraklar, heyelan tehlike alanlar vb. Bu haritalar bir anlamda birinci ve ikinci grupta yaralan haritalar n kombinasyonudur. Çal malara temel olacak bilgiler yan nda çal man n ileri a amas nda da yararlan labilecek bilgiler içerir. s z t tlar 38 19
Jeolojik, hidrojeolojik ve mühendislik jeolojisi model çalışmaları sonucunda inceleme alanları, yapılaşma yönünden sınıflanması Uygun alanlar: Jeolojik-geoteknik özellikleri yönünden incelendiğinde, yapılaşmaya hiçbir olumsuzluğu olmayan duraylı alanlardır. Az riskli alanlar: Jeolojik-Geoteknik özellikleri yönünden incelendiğinde, yapılaşmaya küçük çaplı geoteknik iyileştirmelerle açılabilecek alanlardır. Teraslama, drenaj, istinat duvarı v.b küçük çaplı geoteknik düzenlemeler. Riskli alanlar: Jeolojik-Geoteknik özellikleri yönünden incelendiğinde, yapılaşmaya büyük çaplı geoteknik iyileştirmelerleile açılabilecek alanlardır. Kazı-dolgu yapılması, etkin bir geoteknik araştırma, tasarım çalışması vb. iyileştirme çalışmaları sonucu açılabilecek alanlara olarak tanımlanabilirler. Çok riskli veya uygun olmayan alanlar: Etkin heyelan-kaya yüzeye çok yakın doğal mağara veya yapay yeraltı düşmesi, çığ vb. doğal afete açık alanlar, boşluklarının yaratacağıağ çökme/oturma tehlikesine açık alanlar ile aktif fay/fay zonlarına çok yakın alanlar yerleşime uygun olmayan veya çok riskli alanlar olarak tanımlanabilir. ir. Prof. Dr. Osm sman çin eoloji eol s tlar Jeol ji V YA KAYA YA Not 20
P r. Pro M çin eol Müh Osm sman Nepal Imja vadisinde yap lan arazi çal malar ndan elde edilen Mühendislik jeolojisi haritas örne i eol tlar Jeol VR V YA AYA ot talya Po nehri civar nda yap lan güncel akarsu i lemlerine ili kin harita örne i 42 21
Broni ( talya) kasabas civar nda kil çökellerinin kal nl klar n dikkate al narak haz rlanm mühendislik jeolojisi haritas P Dr. Prof. M çin eoloji Broni kasabas ayr nt litolojilerin tan mlanmas yla olu turulmu mühendislik jeolojisi haritas Osm 43 sman Jeolo eol Ders tlar V YA KAYA YA Gümü hane ili ve dolay n kent planlama haritas Not 22
Prof P. sman Osm Patras bölgesi (Yunanistan) mühendislik jeolojisi haritas eoloj eol tlar V YA AYA YA Not 23
Pr P. sman Osm eol eol tlar V YA KAYA YA Not 24
Prof P sman oji Ders Notlar Osm KAYA 25