Gözetim Merkezi (EGM) Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) 1 BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİNİN İŞLEYİŞİ VE TARAFLARI DOÇ.DR. ERDEM KIRKBEŞOĞLU 1 Özel Sistemi Nasıl Çalışıyor? 1. Katılımcı veya işveren, emeklilik şirketi ile emeklilik sözleşmesi yapar. 2. Katkılar, bireysel emeklilik hesaplarında izlenmek üzere ları na aktarılır. Bu fonlar Portföy Yönetim Şirketlerince önceden hazırlanmış fonlardır. 3. Varlıklar, Takasbank saklama kuruluşu bünyesinde bireysel bazda saklanır. 1 Katılımcı Bireysel Danışma Kurulu (ÇSGB, Maliye B., Hazine, SPK) 2 Bireysel Şirketi Takasbank 2 3 2 1
DÜŞÜK RİSKLİ FONLAR Bireysel Şirketi 3 Para Piyasası (Likit lar) portföyünün tamamı ağırlıklı ortalama vadesi en fazla 45 gün olan likiditesi yüksek sermaye piyasası ürünlerinden oluşur. X DÜŞÜK RİSKLİ ORTA RİSKLİ YÜKSEK RİSKLİ Para Piyasası (Likit lar) Katkı Katılım Borçlanma Araçları Dengeli Dinamik Karma Kıymetli Madenler Agresif Hisse Senedi 3 ORTA RİSKLİ FONLAR Katkı Devlet katkısı tutarlarının değerlendirilmesi amacı ile kurulmuştur. Minimum %75 Hazine bonosu, maksimum %15 BIST hisseleri ve %15 i katılım ürünlerinden oluşmalıdır. Katılım portföyünün tamamı devamlı olarak, kira sertifikaları, katılma hesapları, ortaklık payları, altın ve diğer kıymetli madenler ile Kurulca uygun görülen diğer faize dayalı olmayan para ve sermaye piyasası araçlarından oluşan fondur. Borçlanma Araçları portföyünün en az % 80 i kamu/özel borçlanma araçlarının konu olduğu borçlanma araçlarından oluşmaktadır. Dengeli Piyasa koşullarına göre portföy yöneticisinin anlık hazırladığı en uygun portföy dağılımıdır (ağırlıklı olarak yerli ve/veya yabancı kamu ve/veya özel sektör borçlanma araçları) Dinamik Piyasa koşullarına göre portföy yöneticisinin anlık hazırladığı en uygun portföy dağılımıdır (ağırlıklı olarak BIST da işlem gören ortaklık payları ile kamu ve/veya özel sektör borçlanma araçlarına yer verilmektedir) Bireysel Şirketi DÜŞÜK RİSKLİ ORTA RİSKLİ YÜKSEK RİSKLİ Para Piyasası (Likit lar) Katkı Katılım Borçlanma Araçları Dengeli Dinamik X Karma Kıymetli Madenler 4 Agresif Hisse Senedi 4 2
YÜKSEK RİSKLİ FONLAR Karma En az %20 ve fazlasını hisse senetleri ve kamu borçlanma araçları gibi farklı riskteki yatırım fonlarının oluşturduğu fonlardır. Kıymetli Madenler toplam değerinin en az %80 i altın ve altına dayalı sermaye piyasası araçlarına yatırılır. Agresif Piyasa koşullarına göre portföy yöneticisinin anlık hazırladığı en uygun portföy dağılımıdır (ağırlıklı olarak büyüme potansiyeli yüksek işletmelerin borsada işlem gören hisseleri oluşturur) Hisse Senedi toplam değerinin en az %80 i devamlı olarak BIST te işlem gören hisse senetlerine yatırılır. Bireysel Şirketi DÜŞÜK RİSKLİ ORTA RİSKLİ YÜKSEK RİSKLİ Para Piyasası (Likit lar) Katkı Katılım Borçlanma Araçları Dengeli Dinamik X Karma Kıymetli Madenler 5 Agresif Hisse Senedi 5 Örnek Portföy 6 Düşük Riskli Bir Portföy Yüksek Riskli Bir Portföy %30 Para Piyasası (Likit lar) %40 Kamu Borçlanma Araçları %30 Katkı %30 Dinamik %20 Karma %30 Agresif %20 Hisse Senedi %100 %100 6 3
BES in İşleyişi 7 Tercih ettiğiniz fonlara herhangi bir asgari ve azami sınır olmaksızın yatırım yapabilirsiniz. Bununla beraber, dahil olduğunuz plan kapsamında sunulan fonlar arasında tercihte bulunabilir, tanımlanan sınırlar dahilinde istediğiniz oranlarda paylaştırabilirsiniz. planlarında hedef kitledeki katılımcıların risk-getiri beklentileri doğrultusunda fonun stratejisine paralel olarak yatırım sınırlamaları bulunabilir. Bireysel emeklilik hesaplarınızdaki birikimlerin ve ödediğiniz katkı paylarının fonlar arasındaki dağılım oranlarını veya tutarlarını yılda en fazla 6 kez değiştirebilirsiniz. 7 BES in İşleyişi 8 BES te herhangi bir getiri garantisi verilmemektedir. şirketi tarafından sunulan değişik risk ve getiri düzeyine sahip emeklilik yatırım fonları arasından risk profilinize en uygun olabilecek fonlara kendi kararlarınız doğrultusunda yatırım yapabilirsiniz. BES fonları arasında herhangi bir tercihte bulunmazsanız birikimleriniz Standart da değerlendirilir. Standart fon ağırlıklı olarak kamu iç borçlanma senetlerinden oluşur. Bireysel emeklilik sisteminde, faiz hassasiyeti taşıyan katılımcılar için faiz içermeyen enstrümanlara yatırım yapan, İslami finans kurallarına ve katılım bankacılığı prensiplerine uygun emeklilik yatırım fonları sunulmaktadır. Söz konusu faizsiz fonlar; ilgili emeklilik şirketinin danışma kurulu onayından geçmiş, alım satımının İslam dinine göre caiz olduğuna karar verilmiş, faizsiz ve katılım bankacılığı ilkelerine uygun olduğu konusunda görüş alınmış enstrümanlara yatırım yapmaktadır. 8 4
BES in İşleyişi 9 Faizsiz emeklilik yatırım fonlarının içeriğinde bulunan finansal enstrümanlar özetle şunlardan oluşabilmektedir; Katılım bankalarında açılacak TL, EURO, USD katılma hesapları, Faiz barındırmayan TL, USD, EURO cinsi varlıklar ile Altın, Gümüş gibi kıymetli madenleri içeren sermaye piyasası araçları, Katılım endeksine ve katılım bankacılığı prensiplerine uygun hisse senetleri, Altın ve kıymetli madenler, Faizsiz menkul kıymet yatırım fonları (Girişim sermayesi yatırım fonu, gayrimenkul yatırım fonu vb.), Türkiye de veya yurtdışında ihraç edilen sukuk (kira sertifikası) vb. faizsiz borçlanma araçları. 9 10 1. Katılımcı : sözleşmesine göre ad ve hesabına bireysel emeklilik hesabı açılan fiil ehliyetine sahip gerçek kişidir. 2. Şirketi: Katılımcılara emeklilik sözleşmesini sunan şirkettir. Ülkemizde mevcut emeklilik şirketi sayısı 18 dir. 10 5
11 3. Aracısı: şirketi tarafından katılımcılara sunulan emeklilik sözleşmelerine yönelik olarak tanıtım, bilgilendirme, satış işlemlerine aracılık eden veya bunları emeklilik şirketi adına yapan kişidir. Aracılar, Bireysel Sistemi ne katılmak isteyenlere; yaşları, getiri beklentileri ve emeklilik dönemindeki gelir hedefleri ile risk profillerine bağlı olarak, sistemin uzun vadeli yapısını da göz önünde bulundurarak tavsiye verir. Bu kapsamda, emeklilik planı seçimine ve fon dağılımına yönelik önerilerde bulunur. Katılımcının taleplerini dikkate alarak, bireysel emeklilik sözleşmesine ilişkin gerekli bilgi ve belgeleri düzenler. Özetle, aracılar sistem açısından oldukça önemli işleve sahiptir. 11 12 3. Aracısı: Bireysel emeklilik aracısı olarak; emeklilik şirketlerinde, sigorta ve bireysel emeklilik acentelerinde, sigorta brokerlerinde, bankalarda, sermaye piyasası aracı kurumlarında veya benzeri mali kuruluşlarda; Bireysel Uzmanı, Finansal Danışman, Bireysel Güvence Danışmanı / Uzmanı gibi unvanlarla çalışabilirsiniz. Aracı olmak için, Gözetim Merkezi (EGM) tarafından yapılan Bireysel Aracıları Sınavı na (e-beas) katılıp başarı göstermek zorunludur. Sınava; Dört yıllık yükseköğretim kurumlarının herhangi birinden mezun olanlar, Sigortacılıkla ilgili ön lisans programlarından mezun olanlar veya bu programlarda öğrenci olup mezuniyetine bir yıl kalanlar ve Lise mezunu olup son üç yıl içinde toplam en az bir yıl boyunca emeklilik şirketlerinde, sigorta şirketlerinde, sigorta acentelerinde, sigorta brokerlerinde, bankalarda, sermaye piyasası aracı kurumlarında çalışmış olmak. 12 6
13 3. Aracısı: Bireysel Aracılığı lisansını almanızdan itibaren EGM tarafından sağlanan Aracılar Portalı'na üye olmanız gerekmektedir. Söz konusu portalda, tamamlayıcı ve isteğe bağlı eğitimler, özgeçmiş veritabanı ve tanıtım kartı başvurusu ekranları yer almaktadır. Bireysel emeklilik aracısı olduktan sonraki iki yıl içerisinde bir kez, sonraki her yılda ise bir kez olmak üzere EGM tarafından sağlanan tamamlayıcı eğitimleri almak zorunludur. Sınav İçeriği; Temel İşletme ve İktisat Finans ve Araçları Sigortacılık Satış Yönetimi ve Pazarlama Bireysel Sistemiyle İlgili Mevzuatlar 13 14 5. Gözetim Merkezi (EGM) Hazine Müsteşarlığı denetçileri yerinde denetimlerle emeklilik şirketlerini denetlemektedir. Ayrıca Hazine Müsteşarlığı emeklilik şirketlerinin faaliyetlerinin günlük olarak gözetim, denetim, işlem konsolidasyonu, katılımcılara ait bilgilerin saklanması, kamuyu ve katılımcıları bilgilendirme ile istatistik üretimi ve fonksiyonlarının yürütülmesini sağlamak için Gözetim Merkezi'ni görevlendirmiştir. Gözetim Merkezi bu sorumluluğunu yerine getirmek için Gözetime Esas Veri (GEV) adı altında oldukça kapsamlı bir elektronik veri transfer sistemiyle emeklilik şirketlerinden günlük olarak katılımcı verilerini almakta ve değerlendirmektedir. 14 7
EGM, bireysel emeklilik sisteminin güvenli ve etkin bir şekilde işletilmesini sağlamak, katılımcıların hak ve menfaatlerini korumak amacıyla kurulmuştur. emeklilik şirketlerinin faaliyetlerinin günlük olarak elektronik ortamda gözetimi ve raporlanması, emeklilik şirketlerince yapılacak işlemlerin sonucunda oluşan bilgilerin toplanması, katılımcı bilgileri ile sözleşme bilgilerinin elektronik ortamda saklanması, bireysel emeklilik sisteminin analitik olarak sorgulanması, bireysel emeklilik aracıları sınavının yapılması ve bireysel emeklilik aracıları sicilinin takibi 15 16 6. Takasbank yatırım fonlarının tüm faaliyetleri Sermaye Piyasası Kurulu tarafından çıkartılan ve yasalar kapsamındaki mevzuata göre denetlenmektedir. yatırım fonları varlıkları, emeklilik şirketlerinin hesaplarından ayrı olarak uluslararası saklayıcı kuruluş lisansına sahip olan Takasbank ta saklanmaktadır. şirketi günlük olarak emeklilik yatırım fonlarının birim fiyatlarını, fonların portföy değerlerini, fonların yatırım yaptığı finansal araçları Takasbank a iletmek zorundadır. Bu iletişim emeklilik şirketi ile Takasbank arasında oluşturulmuş elektronik veri iletim sistemi üzerinden gerçekleştirilmektedir. yatırım fonlarının varlıklarına ilişkin değerleme, kontrol, mutabakat işlemleri Takasbank tarafından yürütülmekte ve Sermaye Piyasası Kurulu na raporlanmaktadır. Takasbank, BIST bünyesinde kurulmuştur. 16 8
Sözleşme Türleri 17 1. Bireysel sözleşme; bireylerin isteğe bağlı şekilde gerçekleştirdiği bireysel emeklilik sözleşmesidir. 2. Gruba bağlı bireysel emeklilik sözleşmesi; Kurumların, kurum katkısı olmadan, çalışanlarının bir araya gelmesiyle grup planı oluşturabildikleri emeklilik planlarıdır. Çalışanlar gönüllülük esasına bağlı olarak ilgili planlara katılabilirler. Söz konusu emeklilik planları bireysel planlardan daha avantajlı şartlar içermektedir. 3. İşveren grup emeklilik sözleşmesi; bir istihdam ilişkisine dayalı olarak veya katılımcı lehine bir sponsor kuruluş ile şirket arasında imzalanan ve katılımcı adına sponsor kuruluş tarafından katkı payı ödenen emeklilik sözleşmesidir. dağılımı-plan değişikliği ve aktarım hakları hak kazanma süresi sonuna kadar kural olarak işveren tarafından kullanılabilir. İşveren, fon dağılımı değişikliği kullanım hakkını katılımcıya devredebilir. Kurumlarla düzenlenen emeklilik sözleşmelerine, Sadece kurum, çalışan adına katkı payı ödeyebilir. Kurum ve çalışan belli oranlarda katkı payı ödeyebilir. Sadece çalışan kendi adına katkı payı ödeyebilir. 17 9