BÖLÜM 1 KURAMSAL ALTYAPI 15
16
BÖLÜM 1 - KURAMSAL ALTYAPI 1. ÇALIŞMANIN TEORİK ALTYAPISI Çalışmanın geniş kısmını kapsayan alan araştırmasının sonuçlarına ve bulguların analizine geçmeden önce, teorik altyapının oluşması açısından bu bölüm içindeki üç kısımda açıklamalara yer verilecektir. Bu bölümde öncelikle hızlı kentleşme sürecinde işlevi ve yapısı değişen yerel yönetim birimlerine ilişkin genel bilgiler verilecek; sonrasında kamu yönetimindeki yolsuzluklar, nedenleri, sonuçları ve mücadele yolları ile tanımlanacak ve bölüm, konuyla ilgili Türkiye de yakın geçmişte yapılmış alan araştırmalarındaki temel değişkenlerin belirtilmesiyle sonlandırılacaktır. 1.1. KENTLEŞME SÜRECİNDE YEREL YÖNETİMLER Halkın ortak yerel gereksinmelerini karşılamak amacıyla oluşturulan ve halkın kendi eliyle seçtiği organlarca yönetilen bir sistem (Göymen, 1983: 2838) olarak tanımlanan yerel yönetimlerin amacı, insanların yerel nitelikteki ortak ihtiyaçlarının karşılanmasıdır. Yerel yönetimler, insanların, başka insanlarla birlikte topluluk halinde yaşamalarının sonucunda meydana gelmiş kurumlar olarak da tanımlanabilir. Yerel yönetimlerin varlık nedenleri, insanların yerel ortak ihtiyaçlarının karşılanması için bazı işlerin yapılmasının zorunluluğu, ayrıca iktisadi, siyasal ve toplumsal örgütlenme gerekliliğidir. Yerel yönetimler, bu işlevlerini gerçekleştirirken kamu yararı ilkelerine ve kamu hizmeti anlayışına göre görev yapmaktadır. Yerel yönetimlerde, bu süreçte demokratik ve çoğulcu yöntemlerle yapılandırılmış organların ve işleyişlerin bulunması büyük önem arz etmektedir. (Alada, 1993: 7) Diğer bir ifadeyle, yerel yönetimler, yerel halkın ortak ihtiyaçlarını, demokratik ve çoğulcu bir yapı içinde, karşılamak amacıyla oluşturulmuş kamu hizmet birimleridir. (Alada, 1993: 29) Türkiye de yerel yönetim birimleri il özel idareleri, belediyeler ve köyler olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Cumhuriyet döneminde, sözkonusu üç yerel yönetim birimi içerisinde belediyelere daha fazla önem verilmiştir. 1930 yılında çıkarılan, çağdaş anlamda belediyeciliği düzenleyen 1580 sayılı Belediye Kanunu ile tüm hukuki niteliklere sahip belediyeler gerçek anlamda ortaya çıkmıştır. (Nadaroğlu, 1994: 200) Cumhuriyet döneminde, çağdaşlaşma hareketine hizmet edecek bir kurum olarak belirlenen belediyelere çok yönlü işlevler yüklenmiştir. Ancak dönemin belediyeleri, bu işlevleri gerçekleştirecek güce ve iradeye sahip durumda değillerdir. Ayrıca belediyeler ile merkezi yönetim arasında sıkı bir bağımlılık ilişkisi de mevcuttur. Belediyeler, Türkiye de çok partili siyasal yaşama geçilmesine kadar ki olan süreçte, çalışmalarını kentlere çağdaş bir görüntü kazandırmak 17
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI için bayındırlık hizmetleri ve kentteki yaşamı ucuzlatabilmek için de düzenleyici işlemler üzerinde yoğunlaştırmışlardır. (Alada, 1993: 24-25) İlhan Tekeli de, 1930 yılında çıkan 1580 Sayılı Kanunun, belediyelere çok geniş bir görev alanı vermesi sebebiyle önemli olduğunu vurgulamaktadır. Ancak ilerleyen yıllarda, bu görevlerin merkezi yönetime doğru toplandığını, bir diğer ifadeyle merkezileştiğini de dile getirmektedir. 1930 yılında, 1580 Sayılı Kanun ile birlikte Belediye Gelirleri Yasası da çıkacaktır, fakat sözkonusu yılların Türkiye nin iktisadi bunalımdan etkilendiği yıllar olması nedeniyle bu yasa çıkarılamamıştır. Bu gelişme, belediyelerin kendilerinden beklenen işlevleri yerine getirme gücüne ulaşmaları önünde ciddi bir engel oluşturmuştur. Sözkonusu yasanın çıkması 1948 yılında gerçekleşmiştir. Ancak bu çıkan Belediye Gelirleri Yasası ise, belediyelerin ihtiyacını duydukları ekonomik güce ulaşmalarını sağlayacak etkiye sahip olmaktan uzaktır. (Tekeli, 2003: 5) 1950 li yıllardan itibaren ülkenin kırsal kesimlerinden kentlere doğru iç göç büyük hız kazanmıştır. Yaşanan iç göçte, tarımın makineleşmesinin ve modernleşmesinin, ulaşım koşullarındaki gelişmelerin (karayolu yapımına ağırlık verilmesi) etkisi önemli boyuttadır. Tarımsal alanda verimliliği artırmak için kullanılan makineler, kırsal kesimde yaşayan insanların hızlı bir şekilde topraklarından kopmalarına yol açmıştır. Kentlere yönelen bu iç göç sonucunda hem kırsal kesimde, hem de kentlerde çok önemli değişimler yaşanmaya başlamıştır. İkinci Dünya Savaşı ndan sonra, Türkiye de çok partili siyasal yaşama geçilmesi, kentleşme sürecinin büyük bir hız kazanması ve 1960 lı yıllarda planlı kalkınma döneminin başlaması yerel yönetimlerin öneminin artmasında etkili olmuştur. (Keleş, 2003: 11) Ülkenin içine girdiği siyasal ve kentsel yapıdaki dönüşümlerin etkisiyle kentli nüfusun değişimi ve bu nüfusun farklılaşarak yoğunlaşan talepleri sonucunda yönetsel kurumlar açısından da değişimin gerekliliği ortaya çıkmıştır.(alada, 1993: 25) İnsanların gereksinim duyduğu hizmetlerin çeşitliliğindeki ve niteliğindeki değişimler, yerel yönetim birimleri ile yerel halkın sürekli olarak iletişim ve tabii ki etkileşim halinde olmalarını gerektirmektedir. Bu gereklilik, yerel yönetimlerin yerel halkın günlük yaşamında neden önemli bir yere sahip olduğunu göstermektedir. (Göymen, 1983: 2838) Yukarıdaki paragraflarda da değinildiği üzere yerel halkın ortak ihtiyaçları yerel kamu hizmetinin konusunu belirlemektedir. İnsan ihtiyaçları ise yaşanan iktisadi ve toplumsal gelişmeler sonucunda değişmektedir. İnsan ihtiyaçlarındaki bu değişim, kamu hizmeti anlayışı üzerinde de değişikliklere neden olmaktadır. Kentleşme, refah düzeyi ve toplumsal farklılıklar arttıkça, yerel halkın talepleri gerek niteliksel olarak, gerekse de niceliksel olarak değişim göstermektedir. (Alada, 1993: 29) Yerel yönetimlerin, yerel nitelikteki kamu hizmetlerini halka sunma işlevlerinin olduğu açık- 18
BÖLÜM 1 - KURAMSAL ALTYAPI tır. Ancak, yerel yönetimlerin aynı zamanda halkın yerel siyasal süreçlere katılımının sağlanması gibi önemli siyasal işlevlerinin de olduğu dikkatlerden kaçmamalıdır. (Keleş, 2003: 11) Hızlı kentleşme sonucunda kentlerde konut sıkıntısı ve gecekondulaşma artmıştır. Kentlerde trafik-alt yapı problemleri, eğitim ve sağlık problemleri, asayiş problemleri ile çevre sorunları yoğunlaşmıştır. Hızlı kentleşme, belediye hizmetlerini etkisizleştirmektedir; çünkü kentlerde yoğunlaşan nüfus, belediyelerin nüfus başına düşen harcamalarında azalmalara neden olmuştur. Kenan Bulutoğlu ise sanayileşme ile birlikte yerel yönetimlerin üstlendikleri kamu hizmetlerinin arttığını vurgulamaktadır. Bu artış içinde ise özellikle belediyelerin kamu hizmetlerindeki artış öne çıkmaktadır. Hızlı kentleşme sonucunda kentlerde yaşayan nüfusun her geçen gün artmasının aynı zamanda büyük rantlar yaratıcı etkisinin olduğu da göz ardı edilmemelidir. Bu rant alanları, belediyeler için önemli gelir fırsatları yaratmaktadır. Ancak sözkonusu rantların paylaşımı konusunda toplum içinde ciddi çekişmelerin olduğu dikkatlerden kaçmamalıdır. İşte bu noktada belediyelerin bu rantları yerel kamu hizmetine çevirmek suretiyle; toplumdan gelen bu rantı topluma geri vermeleri büyük önem arz etmektedir. (Bulutoğlu, 2004: 349) Yerel kamu hizmetleri, halkın ortak ihtiyaçlarına ve bu ihtiyaçların önceliklerine göre düzenlenmektedir. Yerel kamu hizmetlerinin, tarafsızlık ve genellik ilkelerine uygun bir şekilde yerel halkın tamamının hizmetine sunulması önemlidir. Ayrıca yerel kamu hizmetlerinin gerçekleştirilmesi sürecinde adalet ve eşitlik ilkeleri her zaman ön planda tutulmalıdır. Yerel kamu hizmetinin sunumunda, özel çıkarların değil, kamu yararının sağlanmasının gerekliliği üzerinde önemle durulmalıdır. Yerel kamu hizmetinin sunumundaki bir diğer önemli nokta ise, hizmetin sunumu sırasında süreklilik ve düzenlilik anlayışının benimsenmesi, dolayısıyla ortak yerel ihtiyaçların yerinde ve zamanında, herhangi bir aksama olmaksızın karşılanmasıdır. (Alada, 1993: 30) Türkiye deki belediyeciliğin tarihine bakıldığında, ilk başlarda kentin günlük iaşesinin düzenli olarak sağlanması ve zabıtai tedbirler üzerinde durulmuşken, zamanla belediyenin bu hizmetlerine başka hizmetlerde eklenmeye başlamıştır. Kentsel mekânları estetik kaygılarla düzenlemeye başlayan belediyeler, daha sonraları sağlık, sosyal yardım, çevre sorunlarının çözümü ve kültür konularında da hizmetler vermeye başlamıştır. (Alada, 1993: 30) Türkiye de, gerek merkezi yönetim gerekse de yerel yönetimler bazında kapalılıktan kaynaklanan sorunların ortaya çıktığı görülmektedir. Bu sorunlar ana hatlarıyla şu şekilde sıralanabilir; siyasi alanda partizanlık (aşırı siyasallaşma) ve yozlaşma, mali alanda ise bütçe açıkları ve yolsuzluktur. İdareye bakılacak olursa da kapalılığın sonucunda hukuksuz ve keyfi yönetimle karşılaşılmaktadır. (Alada, 2004: 17) 19
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI 1.2. KAMU YÖNETİMİNDE YOLSUZLUKLAR Literatürde en yaygın kullanılan tanımıyla, kamusal gücün özel kazançlar için kötüye kullanılması (C.W.Gray, D.Kufmann; 1998) olarak açıklanan yolsuzluk, daha geniş anlamıyla emanet edilmiş yetki ya da görevin özel yarar sağlama amacıyla kullanılmasıdır. (www.transparency.org) Yolsuzluk genel olarak kamusal bir kötülük - kamusal başarısızlık olarak nitelendirilse de yolsuzlukların sadece kamu kesimi ekseninde olmadığı, piyasada işletmelerin kendi bünyelerindeki yolsuzlukların engellenebilmesi için denetim şirketlerine başvurmasından anlaşılabilmektedir. (Şeker, M., 2008:170) Yolsuzlukla ilgili literatür incelendiğinde başlıca yolsuzluk türleri olarak 1, - Rüşvet - Rant ve Rant Kollama - İrtikap (Zorla Yiyicilik) - Zimmet Hırsızlık - Patronaj - Adam Kayırmacılık (İltimas) - Nepotizm (Akraba Kayırmacılık) - Kronizm (Eş-Dost Kayırmacılık) - Nüfuz İstismarı (Clientilism) Siyasal Kayırmacılık (Partizanlık ve Siyasal Yandaşlık) - İçeriden Öğrenenlerin Ticareti - Logrolling (Oy Ticareti) in sıralandığı görülmektedir. Kamu yönetiminde yolsuzluklar; birey üzerinden, kurumsal yapı üzerinden ve hem birey hem de kurumsal yapı üzerinden açıklanmaya çalışılmıştır. Birey üzerinden yorumlama yapıldığında, kamu yönetiminde yolsuzluğun temel nedeninin kişisel açgözlülük olduğu ileri sürülmektedir. Kişilerin karakter olarak açgözlü olması, bu kişilerin yolsuzluğa, diğer bir ifade ile kanun dışı işleri yapmaya yatkın olmasına yol açmaktadır. Kamu yönetiminde yaşanan yolsuzlukların temeline kurumsal yapıyı yerleştiren görüş ise fırsat, risk ve kurumsal kültür gibi değişkenlerin karışımı sonucunda yolsuzluğun meydana geldiğini ileri sürer. Yolsuzluk için bir fırsat ortaya çıkmışsa ve yakalanılma riski de düşükse ve tabii kurumda da uygun bir ahlaki ortam geliştirilememiş ise, bu noktada yolsuzlukla karşılaşılma ihtimali çok yüksektir. Görüldüğü 1 Bu konuyla ilgili geniş bilgi için Türkiye de Yolsuzluğun Sosyo-Ekonomik Nedenleri, Etkileri ve Çözüm Önerileri, Yolsuzluğa Bakış: İstanbul Örneği yayınlarına bakılabilir. 20
BÖLÜM 1 - KURAMSAL ALTYAPI üzere, bu görüş yolsuzluğa kişisel eğilimden çok, kurumsal görevin yerine getirilmemesi olayının sebep olduğunu ileri sürmektedir. Kamu yönetiminde yaşanan yolsuzlukların nedenini açıklamaya çalışan bir diğer görüş ise önceki iki görüşün tek başına yolsuzluğu açıklamada yetersiz kalacağını, bu sebeple de iki görüşün birleştirilerek daha kapsamlı bir görüşün oluşturulmasının gerekliliğini vurgulamaktadır. Sözkonusu görüş, yolsuzluklarda hem kişilerin karakterlerindeki zayıflıkların hem de kurumsal etkilerin rol oynadığını, dolayısıyla yolsuzluklarda hem kişilerin hem de bu kişilerin çalışmakta olduğu kurumların dikkate alınması gerektiğini ileri sürmektedir. (Alada, 1993: 36-37) Yolsuzluk ve rüşvetin gerçekleşmesinde en azından iki tarafın bulunduğu ve bu iki tara a kendi kişisel çıkarlarını gerçekleştirdiği dikkatlerden kaçmamalıdır. İlişkinin bir tarafında kamu gücünü elinde tutan kamu görevlisi (siyasetçi ve bürokratlar), diğer tarafında ise yapılacak/yapılan yolsuzluktan çıkar sağlayan ve bu sağladığı çıkarı da kamu görevlileri ile paylaşan vatandaşlar ve işadamları vardır. Bu yüzden yolsuzluklar incelenirken sadece kamu görevlisini sürece dahil edip, yolsuzluğun diğer tarafını tamamen göz ardı etmek ciddi bir eksikliktir. (Tekeli, 2007: 2) Tekeli, bu noktada yolsuzluğu iki tarafı bulunan bir çıkar ilişkisi olarak görmenin bile yetersiz olacağına dikkat çekmektedir. Bu iki taraf, kendi dışlarında kalan toplumun diğer kesimlerinin aleyhine bir çıkar ilişkisine girmektedirler. Yolsuzluğun tarafları, yakalanmamak koşuluyla, kazanan durumunda iken; bu çıkar ortaklığının dışında kalanlar kaybeden durumuna geçmektedirler. İşte bu sebepten ötürü yolsuzluğun tarafları, yolsuzlukları toplumdan gizlemektedir. (Tekeli, 2007: 3) Toplumun yolsuzluklardan zarar görmesi ve kaybeden durumunda olması sonucunda, toplumun kendisinin de dışsal denetimde bulunmayı talep etmesi, dışsal denetim hakkının olması önem arz etmektedir. (Alada, 2004: 37) Yolsuzluğun kamu yönetimi açısından sonuçları kaynak kullanımında etkinsizlik, kamu hizmetlerinin üretim maliyetlerinde artış, kamu hizmetlerinden yararlanmada haksızlık ile kamu hizmet ve yatırımlarında kalite düşüklüğü ve verimsizlik olarak sıralanabilir. (Şeker, 2008: 98) Tekelci yetkiye sahip olan bazı kamu görevlileri, kaynakların kullanımında görevlerini kötüye kullanarak karar alma mekanizmalarında özel kişi ve kesimlere çıkar sağlayabilmektedir. Bu durum hesap verme mekanizmasının ve saydamlığın etkin uygulanamadığı bir ortamda meydana geliyorsa, kaynak dağılımında etkinsizliklerle karşılaşılmasına neden olmaktadır. (Tarhan vd., 2003: 56). Öte yandan herhangi bir kamu ihalesinde rüşvet vererek ihaleyi kazanan bir firma, verdiği rüşveti bir maliyet unsuru olarak düşünmekte ve genellikle iki farklı şekilde sürece yansıtmaktadır. Bu durum ya teklif edilen ihale bedeline eklenmekte ya da ihale konusunun istenen za- 21
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI manda tamamlanmamasıyla sonuçlanacaktır. İhale süreçlerinde yaşanan rüşvet olayları, rüşvetin bir rekabet unsuru olarak algılanmasıyla kendini göstermektedir. Rüşvetin ihaleyi kazanmak için bir rekabet unsuru olarak kullanılması, kazanılan ihale sonucunda verilecek hizmetin kalitesiz olmasına da yol açmaktadır. (Şeker, 2008: 100) Literatürde yolsuzlukla mücadele kavramı üzerine yapılan çalışmalarda belirli noktalar üzerinde durulmaktadır. Bu noktalar aşağıdaki şekildedir (Tekeli, 2007: 1-2): - Yolsuzluğun tanımı yapılırken, çoğunlukla kamu gücünü elinde tutan kamu görevlilerinin, ellerinde bulundurdukları kamu gücünü kendilerine maddi, manevi ve/veya siyasal özel çıkarlar sağlayabilmek için kötüye kullanmaları üzerinde durulur. - Yolsuzluğun toplumlar üzerinde olumsuz etkileri olan kötü bir olay olduğu, bu nedenle de yolsuzluklarla sürekli mücadele edilerek, toplumdaki yolsuzlukların oranının en aza indirilmesinin gerekliliği üzerinde durulur. Yolsuzlukların en aza indirilebilmesi için, insanların yolsuzluk yapabilme fırsatlarının azaltılması ve yapılan yolsuzlukların açığa çıkmasını sağlayacak önlemler alınmalıdır. Yönetimlerin şeffaf olması, hesap verilebilirlik kavramının zorunlu olması, denetimin kurumsallaşmış olması gibi önlemler önerilmektedir. Yolsuzluk yapan bir kamu görevlisinin ise alacağı cezaların belirlenmiş olması ve bu cezayı uygulayacak kurumların geliştirilmesi gerekmektedir. Türkiye de yolsuzlukla mücadeleyle ilgili önemli adımlar özellikle Avrupa Birliği ile olan müzakere sürecinde yoğunlaşmıştır. Yolsuzlukla mücadeleyle ilgili yasal düzeyde ve mevzuata dayalı gelişmelerin gösterilmesine rağmen Türkiye, Avrupa Birliği ülkeleri ve aday ülkelere göre bu alanda henüz istenilen düzeyde somut adımların atılamadığı bir ülkedir. Bu noktada yolsuzlukla mücadele etmekle görevli kurum ve kuruluşların bir uyum içerisinde ve etkin bir şekilde görevlerini sürdürebilmeleri için siyasi etkilerden bağımsız bir üst kurulun varlığı kaçınılmazdır. Böylesine bir üst kurul, uluslararası işbirliklerini de kapsayacak, tarafsız, bütünlükçü bir yapıda olmalı ve kamu kurumları arasında bu alandaki performans kriterlerini ve izlenmesi gereken stratejileri belirlemesi gereklidir. (Karakaş ve Çak, 2008: 154-155) Bu çalışmada yolsuzluk kavramı ve yolsuzluk çeşitlerinin tanımlarına yer verilmemekte, konunun sınırlandırılması için yerel yönetimlerdeki yolsuzluklara ilişkin araştırma sonuçları değerlendirilmektedir. 22
BÖLÜM 1 - KURAMSAL ALTYAPI 1.3. YOLSUZLUK VE YEREL YÖNETİMLERLE İLGİLİ ALAN ARAŞTIRMALARI Yolsuzluk ve kamu hizmetleri ile ilgili gerek yabancı gerekse yerli literatürde çeşitli çalışmalar bulunmakla birlikte, bu konuda gerçekleştirilmiş uygulamalı araştırmalar incelendiğinde genellikle varılan bulguların daha önce o yörede ya da bölgede yapılmış benzer türdeki çalışmalarla karşılaştırıldığı dikkat çekmektedir. Çalışmanın bu bölümünde Türkiye de kamu hizmetleri veya yolsuzluklar konulu yakın geçmişte yürütülmüş önemli araştırmalardan bahsedilecektir. Söz konusu araştırmalar hakkında genel bilgilerin verildiği bu bölümün ardından, diğer bölümlerde araştırmamızda ortaya çıkan bulguları yorumlarken bu araştırmaların sonuçlarından da faydalanılacak ve çeşitli karşılaştırmalara yer verilecektir. Fikret ADAMAN ve Ali ÇARKOĞLU nun 1999 yılında yürüttüğü Türkiye de Yerel ve Merkezi Yönetimlerde Hizmetlerden Tatmin, Patronaj İlişkileri ve Reform başlıklı araştırma, 7 coğrafi bölgeden toplam 14 ilde 1206 kişiyi kapsamaktadır. Adana, Ankara, Antalya, Bursa, Denizli, Diyarbakır, Erzurum, Gaziantep, İstanbul, İzmir, Konya, Samsun, Trabzon ve Van da yürütülen bu araştırmada; - Kamu hizmetlerinden duyulan tatmin düzeyi, kurumlara olan güven ve memnuniyet ölçümleriyle belirlenmiş; - Merkezi yönetim ve yerel yönetimlerdeki patronaj ilişkiler değerlendirilmiş; - Merkezi yönetim ve yerel yönetimlerle ilgili reform arayışları incelenmiştir. Fikret ADAMAN, Ali ÇARKOĞLU ve Burhan ŞENATALAR ın yürüttüğü Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı (TESEV) yayınlarından 2001 yılında çıkan Hanehalkı Gözünden Türkiye de Yolsuzluğun Nedenleri ve Önlenmesine İlişkin Öneriler isimli eserde yer alan saha araştırması Türkiye de belediye sınırları içerisinde yaşayan 18 yaş ve üzeri nüfusu temsil eden toplam 3.021 kişiyle yapılan yüz-yüze görüşmeleri içermektedir. Bu çalışmadaki bağımlı değişkenler şu şekilde sıralanabilir; - Türkiye nin çözülmesi gereken en önemli sorunlar, - Kurumlara duyulan güven, - Çeşitli meslek mensuplarına ilişkin dürüstlük algısı, - Kurumlardan duyulan hizmet memnuniyeti, -Kamu kurumlarının sahip olması gereken özellikler, -Kamu kurumlarının en zayıf yönleri, -Merkezi ve yerel yönetimin halka ve şirketlere karşı olan eşitlik algısı, 23
YEREL YÖNETİMLERDE HİZMETLERDEN MEMNUNİYET VE YOLSUZLUKLAR İSTANBUL ARAŞTIRMASI - Merkezi ve yerel yönetimin iş başvurularındaki objektiflik algısı, - Çeşitli kurumlarda rüşvet ve yolsuzluğun yaygınlık seviyesi, - Kurumlar temelinde rüşvetin meşru ve gayrimeşru olarak sınıflandırılması, - Çeşitli kurumlarla ilişki içinde olma durumu, - Çeşitli kurumlarda kuraldışı ödeme yapma durumu, ödemenin şekli ve değeri, - Türkiye de yolsuzluğun ve yolsuzlukla mücadelenin seyri, - Yolsuzluk-medya ilişkisi, - Siyasi partilerin menfaat karşılığında oy isteme durumları, - Rüşvet verme eğilimi, - Rüşvet ve yolsuzlukla mücadelede en güvenilir siyasetçi(ler), - Yolsuzlukla mücadelenin çeşitli kurumlar temelinde nasıl yapılması gerektiği, - Ekonomik durum değerlendirmeleri. Esfender KORKMAZ, Mustafa E. ERKAL, Türkel MİNİBAŞ, Burhan BALOĞLU, Binhan Elif YILMAZ ve Murat ÇAK tarafından hazırlanan, 2001 yılında İTO yayınlarından çıkan Türkiye de Yolsuzluğun Sosyo-Ekonomik Nedenleri, Etkileri ve Çözüm Önerileri isimli eserde, araştırma İstanbul da 15 ilçede toplam 597 kişiyle yapılmıştır. Bu araştırmanın test ettiği ana hipotezler şu şekildedir; - Yolsuzluk toplumsal bir felaket haline gelmiştir. - Yolsuzluk sosyal bir hastalıktır, toplumda güven unsurunu ve toplum inancını zayıflatmıştır. - Toplumun değişik kurum ve kesimlerinde yaygınlaşmıştır. - Yolsuzluk, Türkiye nin en önemli problemleri arasında yerini almıştır. - Yolsuzluklar, Türkiye nin ekonomik problemlerini daha da ağırlaştırmakta, siyasi ve ekonomik istikrarsızlıklara yol açmaktadır. - Toplumsal dayanışma ve sosyal bütünleşme üzerinde olumsuz etkiler yaratmakta ve geleceğe güveni sarsmaktadır. Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği (TÜSİAD) nin 2002 yılında yayınladığı Kamu Reformu isimli eserde geniş örneklemli bir araştırma yapılmıştır. Türkiye genelinde 32 ilin 78 ilçesinde yapılan toplam 2.416 anketin değerlendirildiği bu araştırmanın ana amaçları; - Toplumun kamu yönetimine, kamu kurumlarına ve kamu hizmetlerine yönelik algısının ve reform ihtiyaçlarının hangi alanlara odaklandığının tespit edilmesi, - Kamunun yeniden yapılanması yönünde toplumdaki beklentilerin belirlenmesi, - Bir reform projesinde yer alabilecek düzenlemelere ilişkin kamuoyu tercihlerinin saptanması şeklinde sıralanabilir. Fikret ADAMAN, Ali ÇARKOĞLU ve Burhan ŞENATALAR ın yürüttüğü Türkiye 24
BÖLÜM 1 - KURAMSAL ALTYAPI Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı (TESEV) yayınlarından 2003 yılında çıkan İş Dünyası Gözünden Türkiye de Yolsuzluğun Nedenleri ve Önlenmesine İlişkin Öneriler de yer alan saha araştırmasında ise yaklaşık 1.200 iş dünyası temsilcisi ile görüşülmesinin yanı sıra, iş dünyasından 30 üst düzey yönetici ve iş sahibiyle derinlemesine görüşmeler yapılmıştır. Bu araştırma İstanbul, İzmir, Ankara, Kocaeli, Bursa, Denizli, İçel, Konya, Gaziantep, Malatya, Trabzon ve Adıyaman olmak üzere 12 ilde yürütülmüştür. Araştırmanın bağımlı değişkenleri, - Kurumlarda Rüşvet ve Yolsuzluğun Yaygınlığı - Algılanan Kuraldışı Ödeme Sıklığı - Verilen Toplam Rüşvet Sayısı - Kamu Bankalarının Kredi Taleplerini Değerlendirmede Objektifliği, olarak belirlenmiştir. TESEV yayınlarından 2004 yılında çıkan Fikret ADAMAN, Ali ÇARKOĞLU ve Burhan ŞENATALAR tarafından hazırlanan Türkiye de Yerel ve Merkezi Yönetimlerde Hizmetlerden Tatmin, Patronaj İlişkileri ve Reform başlıklı araştırma, 1999 yılındaki aynı konulu araştırmanın örnekleminin genişletilmesiyle yürütülmüştür. Bu araştırma Türkiye de 20 il merkezinde ve bağlı ilçelerde belediye sınırları içerisinde yaşayan kent nüfusunu temsil eden 18 yaş ve üzeri toplam 1.220 kişiyi kapsamaktadır. Projenin yürütüldüğü iller; İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Antalya, Balıkesir, Bursa, Denizli, Diyarbakır, Erzurum, Gaziantep, Kayseri, Kocaeli, Konya, Manisa, Osmaniye, Samsun, Trabzon, Van ve Zonguldak tır. Esfender KORKMAZ, Serdar ONGAN, Filiz BALOĞLU, Murat ÇAK ve Murat ŞEKER tarafından hazırlanan, 2007 yılında İ.Ü. İktisat Fakültesi Mezun ve Mensupları Vakfı yayınlarından çıkan Yolsuzluğa Bakış: İstanbul Örneği başlıklı araştırmada; İstanbul ilinde toplam 20 ilçede 1.500 kişi ile görüşülmüş, halkın yolsuzluklara karşı algısı ve tepkisi incelenmiştir. 25
26