MARDİN VALİLİĞİ İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ MARDİN İLİ 200 YILI ÇEVRE DURUM RAPORU MARDİN 20
Ağaç, çiçek ve yeşil medeniyet demektir. M. Kemal ATATÜRK
ÖNSÖZ Çevre; Türk toplumu için artık yeni bir kavram olmaktan çıkmış, çevre ili ilgili yasal düzenlemeler yapılmış, kurumlar oluşturulmuştur. En önemlisi de çevre ile ilgili toplumsal bilincin eriştiği düzeydir. Toplumda çevre bilincinin yerleşme düzeyi o toplumun çağdaşlık göstergesidir. Son yıllarda gelişen çevre bilinci ilimizde de önem kazanmış ve birçok kurum ve kuruluş faaliyetlerinde çevreyi de göz önünde bulundurmaya başlamıştır. Bugün çevre ile ilgili meseleler yalnız resmi kurumlarda değil sivil toplum örgütleri için de kaçınılmaz bir ilgi alanı oluşturmaktadır. Gelecek nesillere bozulmamış bir biyolojik varlık mirası ve yaşanabilir, sağlıklı, temiz bir çevre bırakmak ve bununla birlikte sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak çalışmalarımızın odak noktasını teşkil etmektedir. Kültürünü köklü uygarlıklardan alan, dört mevsimin bütün güzellikleriyle yaşandığı ilimiz, tarih ve tabiatının ayrıcalıklı özellikleriyle de ülkemizin ve bölgemizin ticaret ve turizminde gelişmekte olan illerin başında gelmektedir. Bu nedenle doğal kaynakların dikkatli bir şekilde kullanılması ve çevrenin özenle korunması gerekmektedir. Gerek Valiliğimiz tarafından, gerekse İl Çevre ve Orman Müdürlüğümüz tarafından yürütülen faaliyetler sonucunda çevre duyarlılığının giderek arttığını ve bu duyarlılık sonucuna kişilerin, kurumların ve sanayi tesislerinin çevresel önlemler alınması konusunda daha hassas davrandıklarını gözlemlemekteyiz. Çalışmalarını bu yönde aralıksız sürdüren İl Çevre ve Orman Müdürlüğü personelini kutlar ve bu çalışmalarının devamını temenni ederim. Turhan AYVAZ Mardin Valisi 2
TEŞEKKÜR Çevre; insan da dâhil olmak üzere doğadaki bütün canlı ve cansız öğelerle bu öğeler arasındaki karşılıklı ilişkilerin oluşturduğu bir bütündür. Hızlı kentleşme, çarpık yapılaşama, arazinin kabiliyet sınıflarına göre kullanılmayışı, endüstrinin hızla gelişmesi, hızlı nüfus artışı, dünya ekosistemi üzerinde olumsuz etkiler yaratmakta olup bu bütünlük bozulmaya başlamıştır. Evsel ve endüstriyel katı atıklar, sıvı atıklar, hava kirliliği, gürültü kirliliği ve trafik kirliliği gibi olumsuzluklar hepimizin beden ve ruh sağlığını etkilemektedir. Çevre sorunları bölgesel olmaktan çıkıp ulusal ve hatta uluslararası sorunlar haline gelmiştir. İl Müdürlüğümüz; ilimizdeki çevre sorunları ile ilgili olarak, kuruluşundan bu yana ilgili yönetmelikler çerçevesinde ekolojik sistemin korunması ve iyileştirilmesi, her türlü çevre kirliliğinin önlenmesi, ilimizin doğal bitki ve hayvan varlığı ile doğal zenginliklerin korunması ve kamuoyunda çevre bilincinin oluşması için bir çok kurum ve kuruluş ile işbirliği içerisinde çalışmalarını sürdürmektedir. İlimiz Çevre Durum Raporu nun hazırlanmasında bize desteklerini esirgemeyen başta Sayın Valimiz Turhan AYVAZ a, Vali Yardımcısı Şenol KOCA ya, Vali Yardımcısı Vekili Ediz SÜRÜCÜ ye şükranlarımızı arz ederek emeği geçen Çevre Yönetimi ve ÇED Planlama Şube Müdürlüğümüz personeline teşekkür ederim. M.Zeki ALTINIŞIK İl Çevre ve Orman Müdür V. 3
İÇİNDEKİLER SAYFA ÖNSÖZ 2 TEŞEKKÜR 3 İÇİNDEKİLER 4 TABLOLAR 2 ŞEKİLLER 4 A. COĞRAFİ KAPSAM A.. Giriş 5 A... Mardin in Tarihi 5 A.2. Yüzölçümü ve Kapsamı 7 A.3. Mardin İlinin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu 8 A.3.. Dağlar 8 A.3.2. Platolar 9 A.3.3. Vadiler 9 A.3.4. Ovalar 20 A.3.5. Akarsular 20 A.4. Mardin İlinin Jeolojik ve Tektonik Yapısı 22 A.4.. Kambrien ve Daha Eski Formasyonlar 22 A.4.2. Kretase 22 A.4.3. Üst Kretase (Mardin Formasyonu) 22 A.4.4. Orta Eosen (Midyat Formasyonu) 22 A.4.5. Neojen (Kısmen Denizel, Kısmen Karasal) 22 A.4.6. Volkanizma 23 A.4.7. Tektonik 24 B. DOĞAL KAYNAKLAR B.. Enerji Kaynakları 28 B... Güneş Enerjisi 28 B..2. Su Enerjisi 28 B..3. Kömür 28 B..4. Doğalgaz 28 B..5. Rüzgar 28 B..6. BiyogasBiyomas 28 B..7 Petrol 28 B..8. Jeotermal Sahalar 28 B.2. Flora ve Fauna 29 B.2. Ormanlar 29 B.2.2. Çayır ve Mera 29 B.2.3. Sulak Alanlar 29 B.2.4. Endemik Bitkiler 29 B.2.5. Fauna ve Endemik Hayvanlar 29 4
B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları 29 B.3. Toprak 30 B.3.. Alüvyal Topraklar 30 B.3.2. Kolüvyal Topraklar 30 B.3.3. Kahverengi Orman Toprakları 3 B.3.4. Kireçsiz Kahverengi Orman Toprakları 3 B.3.5. Kahverengi Topraklar 3 B.3.6. Kireçsiz Kahverengi Topraklar 32 B.3.7. Kırmızımsı Kahverengi Topraklar 32 B.3.8. Bazaltik Topraklar 32 B.3.9. Çıplak Kaya ve Molozlar 32 B.3.0. Irmak Taşkın Yatakları 33 B.4. Su Kaynakları 33 B.4.. Yeraltı Su Kaynakları 33 B.4.2. Akarsular 34 B.4.3 Göller ve Göletler 35 B.5. Mineral Kaynaklar 35 B.5.. Endüstriyel Hammaddeleri 35 B.5.2. Enerji Hammaddeleri 37 C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) C.. İklim ve Hava 39 C.. Doğal Değişkenler 39 C... Rüzgar 39 C...2. Basınç 39 C...3. Sis ve Nem 39 C...4. Sıcaklık 40 C...5. Yağışlar 40 C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynaklar 48 C.2. Yakıtlardan Kaynaklanan Hava Kirliliği 48 C.2.2 Taşıtlardan Kaynaklanan Hava Kirliliği 48 C.2.3. Sanayiden Kaynaklanan Hava Kirliliği 48 C.2.4. Hava Kirliliği İzleme İstasyonu 49 C.3. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri 50 C.3.. Doğal Çevreye Etkileri 50 C.3... Toprak Üzerine Etkileri 50 C.3..2. Flora ve Fauna Üzerideki Etkileri 50 C.3..3. İnsan Sağlığı Üzerideki Etkileri 50 C.3.2. Yapay Çevreye Etkileri 5 C.3.2.. Görüntü Kirliliğine Olan Etkileri 5 D. SU D.. Su Kaynakları ve Kullanımı 53 D... Yer Altı Suları 53 D..2. Sondaj Kuyuları 53 D..3. Akarsular 53 D..4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar 54 5
D..5. Denizler 55 D.2. Doğal Drenaj Sistemleri 55 D.3. Su Kirliliği ve Çevreye Etkileri 55 D.3.. Yer Altı Sularının Kirliliği 55 D.3.2. Akarsuların Kirliliği 55 D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik 55 D.4. Denizler 56 D.5. Su Kıyı Yönetimi Strateji ve Politikalar 56 E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI E.. Genel Toprak Yapısı 57 E.2. Toprak Kirliliği 57 E.2.. Mikrobiyal Kirlilik 57 E.2.2. Atıklar 57 E.3. Arazi 57 E.3.. Arazi Kullanım Durumu 57 E.4. Arazi Problemleri 58 E.4.. Taşlılık Kayalık 58 E.4.2. Drenaj 58 E.4.3. Tuzluluk Sodiklik 58 E.4.4. Erozyon 58 F. FLORAFAUNA VE HASSAS YÖRELER F.. Ormanlar 60 F... Ormanların Ekolojik Yapısı 60 F..2. İlimizin Orman Envanteri 6 F..3. Orman Varlığının Yararları 64 F..4. Orman Sayılan Yerlerin Daraltılması 64 F.2. Çayır ve Meralar 67 F.3. Flora 67 F.3.. İlimizde Bulunan Bitki Türleri 67 F.3.2. Mardin İl Sınırları İçinde Yer Alan Endemik Bitki Türleri 70 F.3.3. Mardin İli Sınırları İçinde Var Olan Lokal Endemik Bitkiler 7 F.4. Fauna 7 F.4.. Memeli Fauna Türleri 72 F.4.2. Kuş Türleri 72 F.4.3. Red Data Book Kategorileri 75 F.4.4. Bern Sözleşmesi (Madde : 6) 75 F.5. Hassas Yöreler 76 F.5.. Milli Parklar 76 F.5.2. Tabiat Parkları 77 F.5.3. Tabiat Anıtı 78 F.5.4. Tabiat Koruma Alanları 78 F.5.5. Orman İçi Dinlenme Yerleri 78 6
G. TURİZM G.. Sit Alanları 79 G.2. Kaleler 8 G.2.. Mardin Kalesi 8 G.2.2. Kız Kalesi 82 G.2.3. Erdemeşt Kalesi 82 G.2.4. Arur Kalesi 82 G.2.5. Dara Kalesi 82 G.2.6. Rabbat Kalesi 83 G.2.7. Dermetinan Kalesi 83 G.2.8. Zarzavan Kalesi 83 G.2.9. Savur Kalesi 83 G.2.0. Aznavur Kalesi 83 G.2.. Rahabdim Hafemtay Kalesi 83 G.2.2. Merdis Marin Kalesi 83 G.2.3. Haytam Kalesi 84 G.2.4. El Nıhman Kalesi 84 G.3. Harabeler 84 G.3.. Dara Harabeleri 84 G.3.2. Gırnavaz Harabeleri 84 G.3.3. Merdis.Marin Harabeleri 84 G.3.4. Fıtvar Harabeleri 84 G.3.5. Akbağ Harabeleri 84 G.3.6. Hofi ve Zarava Harabeleri 85 G.3.7. Beşikkaya Harabeleri 85 G.3.8. Tebısım Harabeleri 85 G.3.9. Ramanus Harabeleri 85 G.3.0. Kefertut Harabeleri 85 G.4. Höyükler 85 G.5. Mağaralar 86 G.5.. İplik Mağaraları 86 G.5.2. Gümüşova Mağarası 86 G.6. Kiliseler 86 G.6.. Mar Petrus ve Pavlus Kilisesi 86 G.6.2. Mor İliyo Kilisesi 86 G.6.3. Mar Behnam (Kırklar) Kilisesi 87 G.6.4. Meryem Ana Kilisesi 87 G.6.5. Kırmızı Kilise 87 G.6.6. Protestan Kilisesi 87 G.6.7. Meryem Ana Kilisesi ve Patrikhane 87 G.7. Manastırlar 88 G.7.. Deyrulumur Manastırı 88 G.7.2. Mor Yakup Manastırı 89 G.7.3. Deyrulzafaran Manastırı 89 G.8. Medreseler 90 G.8.. Kasımiye Medresesi 90 G.8.2. Sıtti Radviye Medresesi 9 G.8.3. Şehidiye Medresesi 9 G.8.4. Zinciriye Medresesi 9 7
G.8.5. Altun Boğa Medresesi 92 G.8.6. Şah Sultan Hatun Medresesi 92 G.8.7. İlimizdeki Diğer Tarihi Medreseler 92 G.9. Camiler 92 G.9.. Ulu Camii 92 G.9.2. Şehideye Camisi 93 G.9.3. Melik Mahmut Camisi 93 G.9.4. Abdullatif Camii (Latifiye) 93 G.9.5. Reyhaniye Camii 93 G.9.6. İlimizdeki Diğer Tarihi Camiler 93 G.0. Çeşmeler 93 G.. Çarşılar 94 G.2. Hanlar ve Hamamlar 94 G.3. Kaplıcalar 94 G.4. İlin Turistik Alt Yapısı 94 G.5. Turist Sayısı 95 G.6. Turizm Ekonomisi 95 H. TARIM VE HAYVANCILIK H.. Genel Tarımsal Yapı ve Arazi Dağılımı 98 H.2. Tarla Tarımı 98 H.2.. Sulu Tarım 98 H.3. Kuru Tarım 99 H.4. Bağ Bahçe 00 H.5. Çayır ve Mer alar 0 H.6. İlimizde Hayvancılık 0 H.7. Tarımsal Faaliyetler 02 H.7.. Pestisitler 02 H.7.2. Gübre Kullanımı 03 I. MADENCİLİK I.. Fosfat 04 I.2. Çimento ve Kireçtaşı 04 I.3. Taş Ocakları 04 I.4. Cevher Zenginleştirme 05 J. ENERJİ J.. Kaynaklarına Göre Enerji 07 J... Birincil Enerji Kaynakları 07 J... Güneş Enerjisi 07 J...2. Rüzgar Enerjisi 07 J...3. Kömür 08 J...4. Petrol 0 J...5. Doğal Gaz 0 J..2. İkincil Enerji Kaynakları 0 J..2.. Termik Enerji 0 J..2.2. Hidrolik Enerji 8
K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ K.. Genel Durum 3 K... Küçük Sanayi Sistemleri 4 K..2. Mardin Organize Sanayi Bölgesi 4 K..3. Mardin Serbest Bölgesi 4 K..3.. Serbest Bölgede Üretim Alanında Faaliyet Gösterecek Firmalar 5 K..3.2. Serbest Bölgede Ticaret Yapılan Ülkeler 5 K..3.3. Serbest Bölgede Ticareti Yapılan Ürünler 6 L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME L.. Altyapı 23 L... Su Sistemi 23 L..2. Sondaj Kuyuları 23 L..3. Akarsular 23 L.2. Ulaşım 23 L.2.. Karayolları 23 L.2.2. Havayolları 25 L.2.3. Demiryolları 25 L.3. Haberleşme 25 L.3.. PTT 25 L.3.2. Basın Yayın 26 M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS M.. Kentsel Alanlar 27 M... Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri 27 M..2 Planlı Kentsel Gelişme Alanları 27 M..3 Endüstri Alanlarda Yer Seçimi 28 M.2. Binalar ve Yapı Çeşitleri 28 M.2.. Kamu Binaları 28 M.2.2. Endüstriyel Binalar 29 M.2.3. Büro ve Dükkânlar 29 M.2.4. Otel, Motel ve Turizm Amaçlı Binalar 29 M.2.5. Hastaneler Ve Sağlık Tesisleri 29 M.2.6. İlimizin Diğer Sağlık Kuruluşları 29 M.2.7. Göçler ve Hareketli Barınaklar 30 M.3. SosyoEkonomik Yapı 30 M.3.. İl Toprağının Mülkiyet Dağılımı 30 M.3.2. Konut Yapım Süreçleri 30 M.3.3. Gecekondu Islah Önleme Bölgeleri 30 M.4. Nüfus 32 N. ATIKLAR N.. Evsel Katı Atıklar 36 N.2. Tehlikeli Atıklar 36 N.3. Özel Atıklar 36 9
N.3.. Tıbbi Atıklar 36 N.3.2. Atık Yağlar 37 N.3.3. Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar 37 N.3.4. Pil ve Aküler 37 N.3.5. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller 37 N.3.6. Tarama Çamurları 37 N.3.7. Elektrik ve Elektronik Atıklar 37 N.3.8. Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar 37 N.4. Diğer Atıklar 37 N.4.. Ambalaj Atıkları 37 N.4.2. Hayvan Kadavraları 38 N.4.3. Mezbaha Atıkları 38 N.5. Atık Yönetimi 38 N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu 38 N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Aktarma Merkezleri 4 N.8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri 42 N.8.. Katı Atıkların Depolanması 42 N.8.2. Atıkların Yakılması 42 N.8.3. Kompost 42 N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirilmesi 42 N.0. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri 42 O. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM O.. Gürültü 46 O... Gürültü Kaynakları 46 O... Trafik Gürültüsü 47 O...2. Endüstri Gürültüsü 47 O...3. İnşaat Gürültüsü 47 O...4. Eğlence Yerlerinde Oluşan Gürültüler 47 O..2. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerinde Etkileri 47 O..2.. Gürültünün Fiziksel Etkileri 47 O..2.2. Psikolojik Etkiler 47 O..2.3. Performans Etkileri 48 O..2.4. Gürültünün Şiddetine Göre Etkileri 48 P. AFETLER P.. Afet Olayları 50 P... Depremler 50 P..2. Heyelan ve Çığlar 50 P..3. Seller 50 P..4. Orman ve Otlak Yangınları 5 P..5 Fırtınalar 5 P.2. Afetler ve Sağlık Zararları 52 P.2.. Radyoaktif Maddeler 53 P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar 53 P.2.3. Tehlikeli ve Zehirli Maddeler 53 P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri 53 0
P.3.. Sivil Savunma Birimleri 53 P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri 53 P.3.3. İlkyardım Servisleri 54 P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı 54 P.3.5. Tehlikeli ve Zararlı Maddelerin Sınırlararası Taşınımı İçin Alınan Tedbirler 54 P.3.6 Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar 54 R. SAĞLIK VE ÇEVRE R. Temel Sağlık Hizmetleri 55 R... Sağlık Kurumlarının Dağılımı 55 R..2. Bulaşıcı Hastalıklar 56 R..3. İçme ve Kullanma Suları 56 R..4. Zoonoz Hastalıklar 57 R..5. Gıda Hijyeni 57 R..6. Aşılama Çalışmaları 57 R..7. Bebek Ölümleri 58 R..8. Aile Planlaması Çalışmaları 58 R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri 59 R.2.. Kentsel Hava Kirliliği 59 S. ÇEVRE EĞİTİMİ S.. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi İle İlgili Faaliyetleri 60 S.2. Çevre İle İlgili Gönüllü Kuruluşlar 62 T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA T.. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi 63 T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması ve Geliştirilmesi 66 T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin, Sonuçlarının Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak Biçimde Planlanması 66 T.4. Çevrenin İnsan Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması 66 T.5. Çevre Yönetimi ve ÇED Planlama Şube Müdürlüğü Çalışmaları 66 T.5.. Su Kirliliği 67 T.5.2. Toprak Kirliliği 67 T.5.3. Hava Kirliliği 68 T.5.4. ÇED Yönetmeliği ve Emisyon İzni 68 T.5.5. Mahalli Çevre Kurulu 68 T.5.6. Tehlikeli Atıklar 68 T.5.7. Yer Tespiti 69 T.6. Çevresel Etki Değerlendirmesi 69 KAYNAKLAR 70
TABLOLAR SAYFA Tablo B.. Büyük Toprak Gruplarının İlçelere Göre Dağılımı (Ha.) 33 Tablo B.2. Mardin İlinde bulunan göletler 35 Tablo C.. 2009 200 Dönemi güneşli gün sayısı 42 Tablo C.2. 2009 200 Dönemi İlimizde Yağışlı Gün Sayısı 42 Tablo C.3. İlimiz 2009 200 Yılları Aylık Ortalama Sıcaklık Değerleri ( 0 C) 43 Tablo C.4. İlimiz 2009 200 Yılları Aylık En Düşük Sıcaklık Değerleri ( 0 C) 43 Tablo C.5. İlimiz 2009 200 Yılları Aylık En Yüksek Sıcaklık Değerleri ( 0 C) 44 Tablo C.6. İlimiz 2009 200 Yılları Aylık Toplam Yağış Miktarı (Kg/m 2 ) 44 Tablo C.7. İlimiz 2009 200 Yıllar Aylık Ortalama Basınç (Milibar) 45 Tablo C.8. İlimiz 2009 200 Yılları Aylık Ortalama Rüzgâr Hızı (m/sec) 45 Tablo C.9. İlimiz 2009 200 Yılları En Fazla Esen Rüzgâr Yönü 46 Tablo C.0. İlimiz 2009 200 Yılları Aylık Ortalama Karlı Gün Sayısı 46 Tablo C.. İlimiz 2009 200 Yılları Aylık En Yüksek Kar Örtüsü Kalınlığı cm 47 Tablo C.2. İlimiz 2009 200 Yılları Aylık Ortalama Buharlaşma Miktarı ( mm ) 47 Tablo C.3. İlimiz 2009 200 Yılları Aylık Ortalama Nem Miktarı ( % ) 48 Tablo C.4. İlimiz 2007 Yılı Kükürtdioksit ve Partikül Madde Ortalamaları 50 Tablo C.5. İlimiz 2008 Yılı Kükürtdioksit ve Partikül Madde Ortalamaları 50 Tablo E.. Mardin İli arazi kullanma durumu 57 Tablo E.2. Mardin İli Arazi Kabiliyet Sınıfları 58 Tablo F.. Mardin İli saha dökümü 62 Tablo F.2. Mardin İli Fidanlık Mühendisliği nde üretilen ve dağıtılan fidanlar 62 Tablo F.3. Fidan Dağılımı 63 Tablo G.. Mardin İli Sit Alanları 80 Tablo G.2. Höyükler 85 Tablo G.3. Turistik değeri olan mağaralar 86 Tablo G.4. Diğer tarihi kiliseler 87 Tablo G.5. Diğer manastırlar 90 Tablo G.6. İlimizdeki tarihi çeşmeler 93 Tablo G.7. İlimizdeki tarihi çarşılar 94 Tablo G.8. İlimizdeki tarihi hanlar ve hamamlar 94 Tablo G.9. İlimizdeki Turist Sayısı 95 Tablo G.0. İlimizin turizmi ile ilgili veriler 95 Tablo G.. İlimizdeki Turizm İşletme Belgeli Oteller 96 Tablo G.2. İlimizdeki Yatırım Belgeli Oteller 97 Tablo G.3. İlimizdeki Belediye Belgeli Tesisler (Otel ve Acenteler) 97 Tablo H.. İlimizin arazi varlığının dağılımı 98 Tablo H.2. Tarım Alanlarının Ekilişlerine Göre Dağılımı (Ürün Grupları Bazında) 99 Tablo H.3. Yem Bitkileri Ekim Alanları 00 Tablo H.4. Ekilişlerine Göre Sebze Dağılımı 00 Tablo H.5. Mardin İlinde yetiştiriciliği yapılan önemli meyve türlerine ait son 4 yıllık ağaç başına düşen ortalama verimler (kg/ağaç) 0 Tablo H.6. İlimizde yetiştirilen hayvan sayısı ve türleri 02 Tablo H.7. Son 5 yılda ilimizde kullanılan pestisit türleri ve miktarları 03 Tablo H.8. Mardin İli İlçelere Göre Gübre Tüketimi (Ton) 03 Tablo I.. Madencilik ile ilgili Sanayi Tesisleri 06 Tablo J.. 2009 200 Dönemi Ortalama Güneşlenme Süresi (Saat) 07 Tablo J.2. 2009 200 Dönemi İlimizde Güneş Işınları Şiddetinin Günlük Kalori Toplamının Aylık Ortalaması (Cal/cm gün) 08 2
Tablo J.3. İlimiz 2006 2007 Yılları Aylık Ortalama Rüzgar Hızı Tablo J.4. İlimizde Tüketilen Elektrik Enerjisinin Sektörel Dağılımı Tablo K.. İlimizde Bulunan Küçük Sanayi Siteleri 4 Tablo K.2. İnşaat ve yapı Elemanları Sanayii Tesisleri 6 Tablo K.3. Otomotiv Yan Sanayii Tesisleri 6 Tablo K.4. Gıda Sanayi Tesisleri 6 Tablo K.5. Lpg Dolum ve Tüp Tesisleri 7 Tablo K.6. Metal Yapı Malzemeleri Tesisleri 7 Tablo K.7. Orman Ürünleri Tesisleri 7 Tablo K.8. Tarım Aletleri ve Makineleri Tesisleri 7 Tablo K.9. Plastik Eşya Tesisleri 8 Tablo K.0. Karma Yem Tesisleri 8 Tablo K.. Kimya Tesisleri Sanayi 8 Tablo K.2. Tekstil Sanayi Tesisleri 8 Tablo K.3. Kablo Sanayii Tesisleri 9 Tablo K.4. İnşaat ve Yapı Elamanları Tesisleri 9 Tablo K.5. Gıda Sanayii Tesisleri 9 Tablo K.6. Sanayii Kalıp Techizatı Tesisleri 9 Tablo K.7. Tarım Alet ve Makineleri Tesisleri 20 Tablo K.8. Orman Ürünleri Tesisleri 20 Tablo K.9. Plastik Eşya Tesisleri 20 Tablo K.20. Deri İşleme Tesisleri 20 Tablo K.2. Yem Tesisleri 20 Tablo K.22. Tekstil Sanayii Tesisleri 20 Tablo K.23. Bakır Levha Tesisleri 2 Tablo K.24. Diğer Metal Eşya Sanayii Tesisleri 2 Tablo K.25. Pamuk Çırçır Tesisleri 2 Tablo L.. Köy yollarının durumu 23 Tablo L.2. İlimizin İlçe Bucaklarının Merkeze olan Uzaklığı 24 Tablo L.3. İlimiz Kayıtlı Motorlu Araç Sayıları 24 Tablo L.4. Mardin ve ilçelerin hat kapasiteleri 26 Tablo M.. Kullanma Amacına Göre Tamamen veya Kısmen Biten Yeni ve İlave Tablo M.2. Binalar (Yapı Kullanma İzin Belgelerine Göre) 3 Kullanma Amacına Göre Yapılacak Yeni İlave Yapılar (Yapı Ruhsatlarına Göre) 32 Tablo M.3. Sayım Yıllarına Göre İl Nüfus ve Nüfus Artış Hızı Tablosu 33 Tablo M.4. Mardin ilçelerinin Nüfusları, Yüzölçümü ve Nüfus Yoğunluğu 34 Tablo M.5. Merkez, İlçe ve köy Nüfuslarının Yıllarına göre Gelişimi 34 Tablo M.6. Mardin İli nüfusunun Cinsiyete Göre Dağılımı 35 Tablo N.. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu 38 Tablo O.. İlimiz Sınırları İçerisinde Yapılan Gürültü Ölçümleri 48 Tablo P.. Mardin ilinde meydana gelen sel felaketiyle ilgili genel bilgiler 50 Tablo R.. İlimizde İlçelere göre Sağlık Kurumları 55 Tablo R.2. İlimizdeki bulaşıcı hastalıklar 56 Tablo R.3. İlimizdeki Zoonoz Hastalıkları 57 Tablo R.4. İlimizdeki aşı çalışmaları 57 Tablo R.5. İlimizdeki bebek ölüm hızları 58 Tablo R.6. İlimizdeki aile planlaması çalışmaları 58 Tablo T.. 2009 Yılı B Grubu Emisyon İzin Belgesi Alan Faaliyetler Listesi 64 3
ŞEKİLLER SAYFA Şekil A.. Eski Mardin den bir görüntü (923 930) 7 Şekil A.2. Mardin den bir görünüm 7 Şekil A.3. Mardin İli Haritası 8 Şekil A.4. Mardin de Beyazsu vadisi (Nusaybin Mardin) 9 Şekil A.5. Mardin de Tarihi bir köprü (Sürgücü) 20 Şekil A.6. Savur Çayı 2 Şekil A.7. Mardin de Üzüm Bağları (Zınnar Yöresi) 23 Şekil A.8. Mardin Deprem Haritası 26 Şekil A.9. Mardin Jeoloji Haritası 26 Şekil B.. Mardin de Üzüm 30 Şekil B.2. Mardin Çimento Fabrikası 36 Şekil B.3. Nuhoğlu Kireç Fabrikası 36 Şekil C.. Mardin de kış 42 Şekil C.2. Mardin İli Hava Kirliliği İzleme İstasyonu 49 Şekil C.3. Mardin İli Hava Kirliliği İzleme İstasyonu 5 Şekil E.. İl Çevre ve Orman Müdürlüğü Erozyon Önleme Çalışmaları 59 Şekil F.. Meşe Palamutu (Uercus Brantii) 60 Şekil F.2. Mardin fidanlığında pramidal servi 6 Şekil F.3. Mardin Fidanlık Mühendisliği 65 Şekil F.4. 2 Mart Dünya Ormancılık Günü Kutlamaları 66 Şekil F.5. Mardin Orman Fidanlık Mühendisliği Tüplü Fidan Yastıkları 66 Şekil F.6. Mardin Fidanlık Mühendisliği (Sedir Tohum Bahçesi) 70 Şekil F.7. Mardin İli Ağaçlandırma Faaliyetleri 78 Şekil G.. Dinler Arası Hoşgörü (Mardin UlucamiKırklar kilisesi) 79 Şekil G.2. Mardin Müzesi 8 Şekil G.3. Mardin Kalesi 82 Şekil G.4. Deyrulumur Manastırı (MidyatMardin) 88 Şekil G.5. Deyrulzafaran Manastırı (Mardin) 89 Şekil G.6. Kasımıye Medresesi 9 Şekil G.7. Ulucamii 92 Şekil I.. Mardin Çimento Fabrikası 05 Şekil I.2. Midyat Taşının Çıkarıldığı Taş Ocağı 05 Şekil I.3. Midyat Taş İşlemeciliği ile Yapılmış Tarihi Konukevi (Midyat) 06 Şekil J.. Mardin Mobil Enerji Santralı (Rasa) 3 Şekil K.. Mardin Serbest Bölgesi 7 Şekil K.2. Organize Sanayi Bölgesi 24 Şekil K.3. Çimento Fabrikasında Denetimler 24 Şekil M.. Mardin Yenişehir 30 Şekil M.2. Mardin İli Sayımlar Arası Nüfus Artış Hızı 35 Şekil M.2. Mardin çarşısından bir görünüm 37 Şekil N.. Düzensiz Katı Atık Depolama Alanı (Rehabilite edildi) 45 Şekil N.2 Katı Atık Düzenli Depolama Tesisi İle İlgili Yapılan Çalışmalar 46 Şekil N.3. Katı Atık Düzenli Depolama Tesisi İle İlgili Yapılan Çalışmalar 46 Şekil O.. İlimizde yapılan gürültü ölçümleri 48 Şekil S.. İlköğretim okullarında verilen eğitim çalışmaları 60 Şekil S.2. Mardin de 5 Haziran Dünya Çevre Günü Etkinlikleri 6 Şekil S.3. Tıbbi Atık Eğitim Programı 6 4
A. COĞRAFİK KAPSAM A.. Giriş A... Mardin in Tarihi Fırat ve Dicle arasında, Mezopotamya Bölgesinde bir dağın tepesinde kurulmuş olan Mardin, Yukarı Mezopotamya nın en eski şehirlerinden birisidir. Mardin in kuruluşu ile ilgili çeşitli efsaneler bulunmaktadır. Bunlardan birisine göre; Pers hükümdarı Ardeşir in (22624) Marde isimli bir kavmi yöreye yerleştirdiği ve şehrin ismi de bu kavimden kaynaklanmıştır. Bir başka efsaneye göre, Pers hükümdarlarından birisi, hasta oğlunu iyileştirmek için buraya getirmiş ve şehzadenin Mardin olan ismi yöreye verilmiştir. Diğer bir efsaneye göre de şehrin kuruluşu, günümüze ulaşan Mardin Kalesinin olduğu yere yerleşen ve gününü ibadetle geçiren Dîn isimli bir alimin öyküsüne bağlanır. Heraklius un gönderdiği bir komutan Dîn ile önce dost olmuş, sonra da onu öldürmüştür. Komutan buraya bir kale yaptırmış ve zamanla Dîn Öldü anlamına gelen Mâte Dîn kelimesinin Mardin e dönüştüğü ileri sürülmüştür. Bu efsanelere dayanılarak kente, Süryaniler Süryanice Kale ya da Kaleler anlamına gelen Merdin, Merdi, Merdo, Mirdo, Merde, Marda, Mardin demişlerdir. Bizanslılar Maride, Mardia; Ermeniler Merdin; Araplar Maridin; Osmanlılar da Mardin olarak isimlendirmişlerdir. Çoğu kaynaklarda Mardin in yerine Merdin ismi kullanılmaktadır. Merdin adı Kaleler anlamına gelmektedir. Kentte birçok kalenin varlığı, bu şekilde isimlendirilmesine neden olmuştur. Mardin in kale kavramlarıyla adının bu kadar sık geçmesinin en önemli nedeni de birbirini koruyup kollayan doğal savunma ve gözetleme görevini üstlenen korunaklı yapıların varlığındandır. Mardin in ne zaman ve kimler tarafından kurulduğu kesin olarak bilinmemektedir. Eski Yakın Doğu tarihine göre; şehrin kuruluşu Subarilere dayanmaktadır. MÖ.4500 den itibaren yöreye Subariler, Hurriler, Sümerler, Akadlar, Mitanniler, Hititler, Asurlular, İskitler, Babiller, Persler, Makedonyalılar, Abbasiler, Romalılar, Bizanslılar, Araplar, Selçuklular, Artuklular ve Osmanlılar egemen olmuşlardır. Artukoğulları zamanında Meyyafarikinin (Silvan) kolu kurulmuş ve bu dönemde kent büyük bir imar görmüş, gelişmiştir. Arkeolog Baron Marvan Oppenheim in 9929 yılları arasında burada yaptığı kazılarda, Subarilerin Mezopotamya da (MÖ.45003500) yaşadıkları burada ele geçen kalıntılardan anlaşılmıştır. Gırnavaz Ören yerinde 982 yılında başlayıp, 99 yılına kadar sürdürülen arkeolojik kazı ve araştırmalar sonucunda Gırnavaz ın MÖ.4000 den MÖ. VII. yüzyıla kadar sürekli bir yerleşim alanı olduğu anlaşılmıştır. Sümer Kralı Lugarzergiz MÖ.2850 yılında Akdeniz e kadar yaptığı seferinde Mardin i de egemenliği altına almıştır. Şehircilik, sulama ve tarım alanında ileri bir düzeye ulaşan Sümerler Mardin i Akadlar a bırakmışlardır (MÖ.2820). Akadlar, MÖ.2500 yıllarında Sümerler le anlaşarak yörede AkadSümer Devletini kurmuşlardır. Bundan sonra Mardin, MÖ.2230 lu yıllarda Elam şehri olmuştur. Hammurabi, Sümer topraklarını Babil in idaresi altına alınca bu kez de Babil Devleti ni kurmuş, ardından Yukarı Mezopotamya ya saldırınca Mardin i de istila ederek topraklarına katmıştır (MÖ.2200925). 5
MÖ.925 yıllarında Mardin i işgal eden Hititler, bir süre sonra şehri terk etmişlerdir. İran dan gelen Ari ırkından Midiller, Mardin ve çevresini ele geçirmiştir. MÖ.367 yılında Midiller arasında iç savaş çıkınca, Asur Kralı Asurobalit, Mardin ve çevresini topraklarına katmıştır. MÖ.90 da Anadolu dan gelen diğer bazı Ari ırk kavimleri Mardin i almışlardır. Ardından I.Tıplatpalasır; Sincar, Nusaybin ve Mardin den geçerek 20 bin Maşiki kuvvetinin koruduğu Kemecin e saldırıp onları yenmiş, Mardin yöresini yeniden ele geçirmiştir. MÖ.060 da I.Asurnasırbal zamanında Hititler birleşerek Gılgamış yakınlarında Asurlular ı yenmişlerdir. Asurlular yeniden Mardin i egemenlikleri altına almıştır. Böylece MÖ.800 yılına kadar Asurlular ın elinde kalan Mardin, daha sonra Urartu Krallığı nın egemenliğine girmiştir. MÖ.62 yılına kadar Sityaniler, MÖ.68 yılında ise İran dan gelen Midiller buraları ele geçirmiştir. MÖ.335 yıllarında Büyük İskender Mısır ı aldıktan sonra Mezopotamya ya gelerek İran a yönelmiş ve bu arada Mardin i de ele geçirmiştir. İskender in ölümünden sonra komutanları arasında İmparatorluğu paylaşılırken, Mardin de General Sleukos un payına düşmüştür (MÖ.3). Mardin ve çevresi (M.Ö.3) Urfa Krallığı (Abgarlar) topraklarına katılmıştır. MS.249 da Roma hükümdarı Filippos, kendisine isyan eden Dokuzuncu Abgar ı memleketten kovmuştur. Bundan sonra Şehrin Valiliğine Hapsioğlu Uralyonos tayin edilmiştir. Bu arada Mardin de Urfa ya bağlı olduğu için Roma egemenliğine girmiştir. Bizanslar 640 yılında Hz. Ömer in kumandanlarından İlyas Bin Ganem in Mardin i işgaline kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir. Mardin ve çevresi 692 de Emeviler in, 824 te Halife Memnun zamanında Abbasiler in hakimiyetine girmiştir. Bu dönemde İslamiyet hızla yayılmıştır. Mervaniler, 990 yılında Musul da tutunabilen Hamdaniler in topraklarının yanı sıra Mardin i de ele geçirmiştir. Bundan sonra Mardin ve çevresindeki çarşıların, camilerin onarılması ve yenilerinin de onlara eklenmesi, ayrıca İpek Yolu nun da buradan geçmesi şehri ticari açıdan canlandırmıştır. Malazgirt Savaşı ndan (07) sonra Türkmen boylarının yapmış olduğu akınlar, Mervanileri zayıf düşürmüştür. Nusaybin de Mervanilerin 089 da yenilmesi ile yöre Selçukluların egemenliği altına girmiştir. Bu arada Artuklular dan İlgazi Bey Mardin i 05 te ele geçirerek Artukoğulları Devleti nin başkenti yapmıştır. Artuklular bölgede büyük bir devlet kurmuş ve yörede 304 yıl egemenlik kurmuşlardır. Bu dönemde Mardin ve yöresinde çok sayıda cami, medrese, hamam ve kervansaray yapılmış ayrıca birçok cami, medrese ve manastır da onarılmıştır. Onbeşinci yüzyılda güçlenen Karakoyunlular şehri kuşatmış ve 409 da şehri ele geçirmişlerdir. Ardından Karakoyunluları 462 yılında yenen Akkoyunlular, Mardin Kalesini ele geçirmişlerdir. 6. yüzyılın başında Akkoyunlular ı egemenliğine alan Şah İsmail yörede güçlü bir Safevi Devleti kurmuştur. Mardin hakimi, şehri zulme ve yağmalamaya karşı korumak için kalenin anahtarını kan dökmeden Şah İsmail e teslim etmiştir. Yavuz Sultan selim Mısır seferi sırasında, 57 de Mardin ve yöresini Osmanlı topraklarına katmıştır. Osmanlı döneminde Diyarbekir Beylerbeyliği ne bağlanmış, uzun süre DiyarbakırBağdat ve Musul Sancağı konumunda kalmıştır. I.Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı sırasında işgale uğramamıştır. Cumhuriyetin ilanından sonra il konumunu sürdürmüştür. 6
Şekil A.. Eski Mardin den bir görüntü (923 930) Kaynak : Getrude Bell A.2. Yüzölçümü ve Kapsamı Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bir sınır İli olan Mardin 889 Km 2 yüzölçümü ile Türkiye topraklarının %, lik bir kısmını oluşturur. Batıda Şanlıurfa, kuzeyde Diyarbakır, doğuda Batman, Şırnak ve Siirt, güneyde ise Suriye Devleti ile komşu olan Mardin 36 5538 5 kuzey enlemleri ve 39 564254 doğu boylamları arasında yer alır. İl merkezinin denizden yüksekliği yaklaşık.083 metredir. Mardin ilinin ilçeleri sırayla şöyledir; Dargeçit, Derik, Kızıltepe, Mazıdağı, Midyat, Nusaybin, Ömerli, Savur ve Yeşilli dir. Mardin il ve ilçe sınırlarını gösteren harita Şekil A.3 te gösterilmiştir. 7
Şekil A.3. Mardin İli Haritası A.3. Mardin İlinin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu A.3.. Dağlar Mardin il alanının % 52,6 sı dağlarla kaplıdır. Pek yüksek olmayan bu geniş dağ kütlesi, il topraklarının ortasında doğu batı istikametinde uzanır. Genellikle kalker kaplı bu dağlar oluşum özellikleri açısından Toroslara benzerler. Yörede yer yer çıkan lavların oluşturduğu seyrek yükseltilerde vardır. İl alanında doğu batı istikametinde uzanan bu dağlar Diyarbakır Havzası ile Suriye Çölü arasında basamaklarla yükselen bir eşik oluşturur. Suriye Çölüne egemen bir konumu olan Mardin Dağları, Mardin Ovasından yaklaşık 600 metre yükseklikte çok geniş bir kütle oluşturur. Sıranın bazı kesitlerinde yükselti.000 metre üzerine çıkar. Bu yükseltilerin başlıcaları, Dilek Dağı, (.23 m.) Ziyaret Tepe (.60 m.) Kalınca Tepe (.34 m.) ve Alem Dağı (.04 m.) dır. Suriye Çölü ve bu çölü kapatan bozkır kuşağında kalan Mardin Dağları genellikle çıplaktır. Büyük bölümü kalkerli olduğundan çatlaklar ve yarıklar oluşmuştur. Yüzey suları çatlaklardan dibe çekilmekte ve ancak ovalara yakın kesimlerde yüzeye yakın seviyeye çıkabilmektedir. Mardin Dağları nın; Mazıdağı, Derik, Midyat, Savur ve Nusaybin yörelerinde sokulan yüksek kesimlerde meşe ağaçlarından oluşan topluluklara rastlanır. Yörenin diğer engebelerini Mazıdağı, Abdulaziz Dağları ve Midyat Dağları teşkil eder. 8
Şekil A.4. Mardin de Beyazsu vadisi (Nusaybin Mardin) A.3.2. Platolar Mardin de platolar, yeryüzü şekillerinin en az ağırlıklı bölümünü oluşturmaktadır. Mardin Dağlarının, özellikle kalkerli kesimleri hızla aşınarak platolara dönüşmüştür. Bu platolar 700.000 metre yükselti kuşağında yer alır. Kuzeyde Diyarbakır Havzasına doğru, güneyde ise Mardin Kızıltepe ve Mardin Nusaybin Ovalarına doğru basamak basamak açılan bu platolar yer yer yüzeye çıkan lavlarla kaplıdır. Platolarda genelde kalkerli yapı egemendir. Umumiyetle bitki örtüsünden yoksun olduğu için platolar il hayvancılığı açısından çok önemli değildir. Ancak ovalara yakın platolarda dağların yüksek kesimlerinde dibe çekilen suların yüzeye çıkması ile oluşmuş zengin çayırlarla kaplı, hayvancılığa elverişli bölümlere de rastlanır. A.3.3. Vadiler İlin büyük bir bölümü dağlarla kaplı olduğundan vadiler önemli yer tutmaktadır. Mardin Dağlarından kaynaklanan Dicle Irmağı nın bazı kolları ile Fırat Irmağı nın bazı kolları genellikle kalkerli olan topraklarda koridorlar oluşturmuştur. Dicle Vadisi : Güneydoğu Anadolu nun Fırat Irmağı ndan sonra en önemli vadisidir. Diyarbakır Havzasını ortadan bölen bu vadi Diyarbakır Mardin, Batman il alanlarının birleşme noktasından doğuya doğru uzanır. 9
Şekil A.5. Mardin de Tarihi bir köprü (Sürgücü) A.3.4. Ovalar Kızıltepe Mardin Nusaybin Ovaları; Şanlıurfa ili sınırlarında kalan Ceylanpınar Ovasının doğu uzantısı durumundaki bu ovalar bir bütün oluşturmaktadır. Büyükdere Vadisi ile Gümüş Çayı Vadisinin birleşmesi ile genişleyen taban üzerinde yer alan Kızıltepe Ovası en geniş olanıdır. Uzunluğu 35 Km. genişliği 20 Km. civarındadır. Kızıltepe Ovasından sonra doğuya doğru Suriye sınırı boyunca takriben 90 Km. uzanan düzlüklere Mardin ve Nusaybin Ovaları adı verilmektedir. Ova tabanlarının derinliği fazla olmayıp, 5 0 metre arasında değişmektedir. Geniş alanlar kaplamalarına rağmen Kızıltepe Mardin Nusaybin Ovalarında sulama imkanları son derece kısıtlıdır. Çünkü yöredeki akarsular genellikle yaz aylarında kurumaktadır. Ancak Nusaybin Ovasının bir kısmı Çağ Çağ Suyu ile sulanabilmektedir. GAP projesi ile birlikte bu ovaların büyük bir bölümü sulamaya açılacaktır. A.3.5. Akarsular İlimiz sınırları içerisinde çok sayıda akarsu bulunmaktadır. Bu akarsulardan en önemlileri şunlardır; 20
Gümüş Çayı (Zegran) : Mardin İlinin batısında, Erdem Köyü yakınlarından doğan Gümüş Suyu, önce güneydoğuya sonra güneybatıya doğru akar. Kızıltepe den geçtikten sonra batıya yönelen çay, Akdoğan (Arrade) Köyünün güneyinden Suriye Devleti sınırlarına girer. Sözkonusu Akarsu iklim değişikliği ve yağışların azlığı sonucu kuru dere niteliği kazanmış olup, kış aylarında mevsimsel akış göstermektedir. Çağ Çağ Suyu : İlimiz Midyat ve Nusaybin İlçeleri arasında Dali Köyünün güneyinde iki ayrı kaynaktan çıkan Aksu (Beyazsu) ile Karasu nun birleşmesi ile Çağ Çağ Suyu oluşmaktadır. Bu su üzerinde kurulan baraj ile yörenin içme ve sulama suyu ihtiyacı temin edilmektedir. Nusaybin İlçesi sınırlarından Suriye Devleti topraklarına geçen Çağ Çağ Suyu, üzerinde kurulan baraj ile gerek sulama gerek enerji üretimi açısından önemli bir yere sahiptir. Savur Suyu (Habur Çayı) : İlimiz Savur İlçesinin Suçi Köyünden çıkmaktadır. Bu su, Savur İlçesinin hayat kaynağıdır. Çayın geçtiği yerlerdeki kavaklık ve bahçelik, bu su ile sulanmaktadır (Bkz. Şekil A.6). Buğur Çayı : İlimiz Derik İlçesinin Buğur Köyü nün yakınlarında bir kaynaktan doğmaktadır. Bu suyun üzerinde kurulan Dumluca Barajı ile Derik İlçemizin tarımsal sulama ihtiyacının bir kısmını karşılamaktadır. Şekil A.6. Savur Çayı 2
Bu suların dışında, İlimizde bulunan akarsular şunlardır; Hınız Deresi Gülzar Deresi Sultan Şeyhmus Deresi Gurs Suyu Büyük Dere Cehennem Deresi A.4. Mardin İlinin Jeolojik ve Tektonik Yapısı A.4.. Kambrien ve Daha Eski Formasyonlar Arap Blokunda bu formasyon yalnız Mardin in Derik İlçesinde Kermik, Sadan ve Telbismi de gözükmektedir. Genellikle gre, konglomera ve kırmızı renkli çapraz tabakalı kumtaşı ve şeyllerden oluşur. A.4.2. Kretase Eosen ve paleosen formasyonlarının aşındığı yerlerde juraaltkretase kireçtaşları ile üst kretase marn ve killeri, Mardin Mazıdağı İlçesi çevresinde Kentalan, Espandika, Gercüş, Hermis, Kerbent Basenlerinde yüzleklenir. Batıya gidildikçe kalınlıkları azalan kretase kireçtaşları Mardin Mazıdağı İlçesinde 400 metre kalınlıktadır. A.4.3. Üst Kretase (Mardin Formasyonu) Genellikle Mardin ve Mazıdağı Bölgesinde üst kretase paleosen ve senoniyen kireçtaşları üzerinde 200 metre kadar kalınlıkta marnlı gre ve şeyler durumundadır. A.4.4. Orta Eosen (Midyat Formasyonu) Güneydoğu Anadolu Bölgesinde geniş bir trasgresyon alanına sahip olan eosen kireçtaşlarının en karakteristik gelişimi ilk defa Midyat Platosunda görüldüğünden bu eosen kireçtaşı birliğine Midyat Formasyonu adı verilmiştir. Genellikle alt düzeylerde sarımsı ve devetüyü renkte sileks modüllü stratifiye, üst düzeylerde ise açık kırmızı renkte tebeşirli ve bazen çörtlüdür. Kalınlığı yaklaşık 270 350 metre dolayındadır. Mardin Blokunda çok geniş surette yayılan eosen kalkerleri kenar kıvrımlarında açığa çıkan Midyat Kalkerleri tipinde olup, alt kesimi bol fosilli ve zengin bir Nummulit faunası içerir. Mardin Blokunda alttan yukarı başlıca üç seviyeye ayrılabilir; Masif, gri krem renginde sık dokulu kalker, Marnlı Seviye, Beyaz Tebeşirli Kalker. A.4.5. Neojen (Kısmen Denizel, Kısmen Karasal) Suriye sınırı boyunca alt kısımları kısmen denizel, üst kısımları karasal fasiyeste gelişmiş olan bu formasyon geniş alanlar kaplar. Alt kesimlerde miyosen kireçtaşları, paleosen ve yer yer kuvaterneri içine alan üst düzeylerde kumlu, çakıllı tabakalar bulunur. 22
A.4.6. Volkanizma Doğuda Siirt İdil, Batıda Harran Ziyaret Dağı ile sınırlanmış alanı içeren Diyarbakır Paftası hudutları dahilinde kenar kıvrımlarıyla Arap Bloku arasında büyük tektonik faylardan çıkan Efüzif bazalt akıntıları bölgenin başlıca volkanizma faaliyetlerinin kalıntısıdır. Bunlardan en önemlisi Diyarbakır ın güneybatısındaki 7,200 Km 2 lik saha dahilinde yayılan ve yüzlerce akıntı merkezlerinden gelen delikli, ojit ve polivinli bazalt akıntılardır. Ayrıca, Ramandağ ile Garzan arasındaki Kıradağ ile alanın güneyindeki Ceflana, İdil ve Cizre arasındaki bazalt akıntıları yüzlerce Km 2 saha kaplarlar, Karacadağı nda mevcut kraterler pek çoktur. Bu akıntıların yaşı pleistosendir. Cizre, İdil akıntılarının da yeni zamanlara ait oldukları ve bölgede en genç çökeltileri örttüklerinden anlaşılmaktadır. Buna karşılık, Diyarbakır çevresinde, Dicle kıyısında bazalt akıntıları üzerinde taraçaların bulunması, akıntıların daha yaşlı olduğunu götermektedir. Şekil A.7. Mardin de Üzüm Bağları (Zınnar Yöresi) 23
A.4.7. Tektonik Bölge sınırlarında başlıca tektonik karakterler şöyle özetlenebilir; Bitlis Masifinin güneyinde ardı ardına gelen eden zoojen ve pelajik kalker, marn ve arjilli serilerle detritik gre çökelleri binlerce metre kalınlıkta birbiri üzerine yığılmıştır. Bu muazzam yığılma çökelme havzasının devamlı surette çökmesi ile mümkün olabilmiştir. Çökeller arasında tespit edilen gre, konglomera ve hafif diskordanslar daha kuzeydeki metamorfik hareketlerine tabi olarak litolojik değişiklikleri meydana getirmiştir. Kıvrık sisitemlerinin ekseriya antiklinal şeklinde oluşması bölgeye çok karakteristik bir bünye arz eder. Mardin Bloku nun kuzeyinde uzanan subsidans havzasında birbirini takip eden yönleri önce NB SE, daha sonra batıya doğru SB NE istikametini kenar kıvrımlarının ekserisi monoklinal sistemde antiklinal ve senklinallerden ibarettir. Kenar kıvrımlarının yön değiştirmelerinin sebebi daha kuzeyde bu kıvrımları doğuran Bitlis Masifinin virgasyonundan ileri gelmektedir. Aynı zamanda virgasyonun diğer bir sebebini ön ülke rolünde olan Arap Blokunun eperon ve girintilerinde aramak gerekir. Kenar kıvrımları biri doğuda Cilo Dağlarında, diğeri bölgemizin hemen kuzeyinde Hacertun Dağında önemli eksen yükselmeleri sayesinde bölgenin en derin kesintilerini görmek mümkündür. Bu iki yükselim arasındaki sahada, geniş bir senklinal depresyonu mevcuttur. Dipten gelen dikey hareketlerin rijit kalker tabakalarını yükselim bölgelerinde kademeleştirdiği Körkandil, Hacertun Dağ, Cudi ve Katimehenk Dağlarında tespit edilmiştir. Epirojenik hareketlerin en bariz örnekleri bölgemizde Espandika, Kentalan ve Garzan istikametinde görülmektedir. Antiklinallerin kırılma yönlerindeki faylar çok derinlere kadar iner. Kentalan ve Sadak antiklinali kuzey cephelerinde faylarla sınırlanmış ve hatta Kentalan antiklinali kısmen kuzeye itilmiş dip kıvrımsı arz eder. Güneye gittikçe antiklinaller daha domumsu olup, fay tesirleri azalır. Gercüş antiklinalinin güney flankındaki fay sistemi doğuya doğru büyür. Hermis ve Kerbent antiklinallerini sınırladıktan sonra Fındık Dağı antiklinalinden Cudi Dağı bindirmesine vasıl olur. Gene epirojenik hareketlerin tesirleri aynı antiklinallerde dubl deversmanla kendini göstermektedir. Kentalan ve Garzan antiklinalleri aslında aynı eksenli bir kıvrım sistemi olup, Kurtalan nın güney batısında N S istikametinde bir fayla birbirinden ayrılmış ve Kentalan antiklinali kuzeye Reşan Dağı üzerine bindirmesine rağmen, Garzan güneye devrik bir antiklinal meydana getirmiştir. Kenar kıvrımlarının Siirt in güney doğusunda çok sıkışmış ve fazlaca falyanmış ve hatta senklinallerinin çoğunun yatık birer izoklinal şekil almasına karşılık Diyarbakır Ovası etrafında antiklinal eksenlerin birbirinden uzaklaşarak yelpazevari yayılmalar teşkil ettikleri görülür. Siirt in güney doğusundaki sıkışmalar güneydeki Arap Platformunun çok yakın ve muhtemelen Diclenin hemen güneyinden geçtiğine işaret etmektedir. Diyarbakır Ovasında yapılan gravimetrik jeofizik haritası, Arap Platformunun Diyarbakır Ovasının altına girdiğini ve böylelikle kıvrım sistemlerinin yelpazevari ayrılmalar yaptığını göstermektedir. Özellikle Arap Platformunun Karacadağı etrafında bir yükselim gösterdiği, bu eski blokun İran dan ve Irak tan gelen sübsidans havzası ile sınırlarındaki fraktürlerden çıkan genç akıntılardan anlaşılır. 24
Keza, Tektek Dağlarının batısında Harran Ovasında bulunan N S doğrultulu faylar ve eosen kalkerlerinin bu yönde faylanmaları Arap Platformu ile ilgilidir. Sübsidans havzasının güney hudutları muhtemelen Mardin Bloku denilen Savur, Nusaybin hattında geçmekte ve kuzeye doğru tedrici olarak inmektedir. İdil Nusaybin arasındaki Bazalt Kraterleri de bu hattı işaret etmektedir. Mardin Bloku nun güneyinde Cebeli Sincar, Cebeli Abdulaziz, Toualabba istikametinde Arap Platformu içinde diğer bir sillon belirtmektedir. Böylece Karacadağın etrafında Arap Platformu nun bir eperon yaptığı görülür. Ön çukurların etrafına giren bu eski masif çıkıntısı bütün bölgedeki bu kenar kıvrımlarının yön değiştirmelerine sebep olmuştur. Mardin Bloku nun kuzeyinde uzanan Cizre Diyarbakır sübsidans havzası Devonienden pliosene kadar devamlı bir çökelme gösterir. Bu çökelme kuzeybatı yönünde incelmektedir. Güneydoğuya doğru çökellerin genel bir kalınlaşma arzetmesi Raman da, Kentalan da, Gercüş te masif kalkerler içinde yapılan sondajlarla ve nihayet Harbol ve Hacertun Dağı kesitlerinin karşılaştırılması ile kafi derecede izah edilmiş olmaktadır. Sübsidans Havzası nın Arap Platformu ile temas zonlarında en son paroksizma hareketleri dolayısıyla oluşan fraktürlerden çıkan bazalt lavları, bu havzanın güney sınırlarını meydana getirmektedir. Güneyde Mardin Bloku, sübsidans havzasına nazaran değişik bir tektonik bünye arz etmektedir. Arap Platformu nun yükselim noktalarından birini teşkil eden bu blok üzerinden Üst Paleozik ve Alt Mesozoik transgresyonları ulaşmamıştır. Gerçekten, Mardin antiklinalinin incelenmesiyle bu durum daha iyi anlaşılır. Mardin antiklinali güneyde ani olarak fay hattı ile ovada sınırlanmıştır. Bu fay, batıya doğru yürüyerek Mesozoik kalkerlerinin parçalanmasına ve nihayet Derik te substratumu teşkil eden eski paleozoik bünyelerin aflöre etmesine neden olur. Bu fay boyunca birçok genç akıntı merkezleri görülmektedir. Derik kesiti de Alt ve Orta Kambrien tabakaları ile Algonkiene ait olan eski efüziflerin üzerine kretase masif kalkerleri açılı diskordansla oturmuşlardır. Kambrien Formasyonlarının doğrultuları NE SB olmasına mukabil, örtü tabakalarını teşkil eden Mesozoik ve Tersiyer Formasyonlarının doğrultuları E B istikametlidir. Paleozoik serilerinin kıvrımlanma yönlerinin Alpin Plisman yönlerinden farklı olması, eski Huronien masifinin çok önce karakterini kazandığına Karacadağ bazalt akıntılarının güneydoğu ucunda aflöre eden bu eski paleozoik silsilenin bütün Karacadağ çevresinde ve Tektek Dağları Tersiyer Tabakaları altında mevcut olduğuna delil olduğu gibi, bu bölgede Tersiyer Denizinin değişik çökelleride buna işarettir. Arap Bloku nun batı hudutları üzerindeki Tersier ve Üst Mesozoik çökelleri, hemen hemen horizontal denecek derecede az dalgalıdır. Epirojenik hareketler Arap Bloku nun batı hatlarında Tektek Dağlarında rijit blok faylanmalara kadar tezahür eder. Kenar kıvrımlarında mevcut devamlı çökel ve muhtelif derin açmaların mukayesesi sayesinde bölgenin jeolojik tarihçesini oldukça sağlıklı çizmek mümkündür. Mardin in Depremsellik Haritası Şekil A.8 de gösterilmiş olup, Mardin bu haritaya göre 3. derecede deprem bölgesi içinde yer almaktadır. 25
Şekil A.8. Mardin Deprem Haritası Mardin Jeoloji Haritası Şekil A.9 da gösterilmiştir. Şekil A.9. Mardin Jeoloji Haritası 26
KAYNAKLAR : Mardin Valiliği Yaşayan Tarih MARDİN, 2002 DSİ Genel Müdürlüğü Etüt ve Plan Daire Başkanlığı GAP, 2002 İl Tarım Müdürlüğü, 2006 İl Köy Hizmetleri Müdürlüğü, 2006 İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 200 Çevre Koruma Vakfı, 2006 Getrude Bell Mardin Valiliği Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü, 200 27
B. DOĞAL KAYNAKLAR B.. Enerji Kaynakları B... Güneş Enerjisi İlimizde,Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Mardin Meteoroloji Müdürlüğünden alınan bilgilere göre Mardin in en fazla güneş ışığına maruz kaldığı aylar; Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarıdır. B..2. Su Enerjisi İlimiz Nusaybin İlçesinde Çağ Çağ Suyu üzerinde kurulan Hidroelektrik Santralinin Kurulu gücü 4.04 Mega Vatt olmakla beraber su potansiyelinin düşük olması nedeni ile yüzde yirmi verimle çalışmaktadır. Ayrıca inşası devam eden Ilısu Barajı nın devreye girmesiyle birlikte İlimizde ve komşu illerdeki enerji ihtiyacı büyük ölçüde karşılanmış olacaktır. B..3. Kömür Mardin İli sınırları dahilinde kömür rezervi bulunmamaktadır. B..4. Doğal Gaz İlimiz Nusaybin İlçesinde doğal gaz rezervi bulunmakta olup, açılan 56 adet kuyudan günlük 35.000 m 3 doğal gaz üretilmektedir. B..5. Rüzgar İlimizde rüzgâra dalı Enerji Santralleri kurulabilecek durumdadır. Rüzgâr enerjisine dayalı santrallerin kurulabilmesi için kabul gören 6 m/sn in üzerinde rüzgâr esmektedir. B..6. BiyogazBiyomas İlimizin kırsal kesimlerinde yaygın bir şekilde tezek kullanılmaktadır. B..7. Petrol TPAO tarafından Nusaybin İlçesi kuzeyinde yapılan petrol çalışmaları ile ilgili detaylı bilgi J...4. Petrol kısmında verilmiştir. B..8. Jeotermal Sahalar İlimizde yılda yaklaşık 0.000 kişi Dargeçit İlçesindeki Ilısu ya ve nehrin karşısındaki bulunan ılıcaları ziyaret etmektedir. Bu doğal kaynaklar köylüler tarafından ortak şekilde kullanılmakta ve ailelere yardımcı bir gelir sağlamaktadır. 28
B.2. Flora Fauna B.2.. Ormanlar Mardin İli ormanlarının genel görünüşü aşağıdaki gibidir; Normal Baltalık Bozuk Baltalık Toplam Ormanlık Saha Açık Saha Toplam Genel Saha : 2.376,0 Ha. : 2.066,5 Ha. : 24.442,5 Ha. : 77.985,5 Ha. : 896.428,0 Ha. B.2.2. Çayır ve Mera Toplam 896.428,0 hektar olan ilimizde çayır ve meraların kapladığı alan 5.447 hektardır. B.2.3. Sulak Alanlar İlimiz sınırları içerisinde tescil edilmiş sulak alan bulunmamaktadır. B.2.4. Endemik Bitkiler İlimizde bu konuda ayrıntılı bir bilgi elde edilmemiş olup, Siirt İli sınırlarında yayılış gösteren 0 adet lokal endemik bitki mevcut olup, Bunlar; Allium armenioides Yabani Soğan 2Allium endelboanum Yabani Soğan 3Centaurea davisii Peygamber Çiçeği 4Cicer reticulatum Yabani Nohut 5Eremopoa mardinensis. 6Fumaria boissieri Şahtere 7İris nectarifera var. Mardinensis Süsen 8İris nectarifera var. Nectarifera Süsen 9İsatis mardinensis Çivit Otu 0Stachys baytopiorum Karabaş B.2.5. Fauna ve Endemik Hayvanlar İlimiz faunası ile ilgili bilgiler F. FloraFauna ve Hassas Yöreler bölümünde verilmiştir. B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları İlimizde Milli Parklar, Tabiatı Koruma Alanları, Tabiat Parkları gibi koruma alanları bulunmamaktadır. 29
B.3. Toprak B.3.. Alüvyal Topraklar Bu topraklar akarsular tarafından taşınıp depolanan materyaller üzerinde oluşan genç topraklardır. Mineral bileşimleri akarsu havzasının titolojik bileşimi ile jeolojik periyotlarda yer alan toprak gelişimi sırasındaki erozyon ve birikme devirlerine bağlı olup, heterojendir. Profillerinde horizonlaşma hiç yok ya da çok az belirgindir. Buna karşılık değişik özellikte katlar görülüp, çoğu yukarı arazilerden yıkanan kireççe zengin topraklardır. Toprak yüzeyi nemli ve organik maddece zengindir. İyi bir drenaj olduğundan yüzey hatları çabuk kurur. Üzerilerindeki bitki örtüsü iklime bağlıdır. Bulundukları iklime uyabilen her türlü kültür bitkisinin yetiştirilmesine elverişli ve üretken topraklardır. Şekil B.. Mardin de Üzüm B.3.2. Kolüvyal Topraklar Genellikle dik eğimlerin eteklerinde ve vadi ağızlarında yer alırlar. Yer çekimi, toprak kayması, yüzey akışı ve yan derelerle taşınarak biriken materyaller üzerinde oluşmuş genç topraklardır. Ayrıca, bakımından daha çok çevredeki yukarı arazi topraklarına benzerlersede 30
de ana materyalde dereceleme ya hiç yok ya da yetersizdir. Profilde yağışın veya yüzey akışının yoğunluğuna ve eğim derecesine göre değişik parça büyüklüğünü içeren katlar görülür. Bu katlar alüvyal topraklarda görüldüğü gibi birbirine paralel durumunda olmayıp düzensizdir. Dik eğimliler ve ağızlarında bulunanlar çoğunlukla az topraklı olup, Kabataş ve molozları içerirler. Yüzey akış hızının azaldığı oranda parçaların çapları küçülür. Eğimin çok azaldığı yerlerde parçacıklardaki küçülme alüvyon parçaları düzeyine geldiğinden bu gibi yerlerde kolüvyal topraklar geçişli olarak alüvyal topraklara karışır. Bunlarda eğim tek tip olup, materyalin geldiği yöne doğru artmaktadır. Arasıra taşkına maruz kalırlarsa da eğim ve bünye nedeniyle drenajları iyidir. Tuzluluk ve sodiklik gibi sorunları bulunmamaktadır. B.3.3. Kahverengi Orman Toprakları Kahverengi Orman Toprakları kireççe zengin ana madde üzerinde oluşur. Bu toprakların profilleri A(B)C şeklinde olup, horizonlar birbirine tedricen geçiş yapar. A horizonu çok gelişmiş veya granüler bir yapıya sahiptir. Reaksiyonu genellikle kalevi bazen de nötr dür. B horizonunun rengi açık kahverengi ile kırmızı arasında değişir. Reaksiyonu A horizonundaki gibidir. Yapı granüler veya yuvarlak köşeli bloktur. Çok az miktarda kil birikmesi olabilir. Horizonun aşağı kısımlarında CaCo bulunur. Kahverengi Orman Toprakları genellikle geniş yapraklı orman örtüsü altında oluşur. Bunlarda etkili olan toprak oluşum işlemleri kalsifikasyon ve biraz da podzollaşmadır. Drenajları iyidir. Çoğunlukla orman veya otlak olarak kullanılırlar. Tarıma alınmış alanların verimleri iyidir. B.3.4. Kireçsiz Kahverengi Orman Toprakları A(B)C Profilli topraklardır. A Horizonu iyi oluşmuş gözenekli bir yapısı vardır. (B) horizonu zayıf oluşmuştur. Kahverengi veya koyu kahverengi, granürler veya yuvarlak köşeli blok yapıdadır. (B) horizonunda kil birikimi yok veya çok azdır. Horizon sınırları geçişli ve tedricidir. Kireçsiz kahverengi orman toprakları genellikle yaprağını döken orman örtüsü altında oluşur. B.3.5. Kahverengi Topraklar Çeşitli ana maddelerden oluşan ABC Profilli topraklardır. Oluşumlarında kalsifikasyon rol oynar. Bu işlem sonucu profillerinden çok miktarda kalsiyum bulunur. Erozyona uğrayanlarında A ve C horizonları görülür. Doğal drenajları iyidir. Al horizonu kahverengi veya girimsi kahverengi 05 cm, kalınlığında ve granüler yapıdadır. Organik madde içeriği ortadadır. Reaksiyonu nötr ve kalevidir. B horizonu açık kahverengiden koyu kahverengiye değişir. Kaba yuvarlak köşeli blok yapıdadır. Bu horizon tedrici olarak soluk kahverengi veya grimsi çok kireçli ana maddeye geçiş yapar. 3
Kahverengi topraklarda bütün profil kireçlidir. B horizonunun altında beyazımsı ve çoğunlukla sertleşmiş kireç birikme katı yer alır. Bunun altında bir jips birikme katı vardır. Bu topraklar yazın uzun periyotlar kuru kalır ve bu periyotlarda kimyasal ve biyolojik etkinlikler yavaştır. B.3.6. Kireçsiz Kahverengi Topraklar A(B)C profilli topraklardır. A horizonu kahverengi, kırmızımsı kahverengi, grimsi kahverengi, yumuşak kıvamda veya biraz sıkıdır. B horizonu daha ağır bünyeli, daha sert kahverengi veya kırmızımsı kahverengidir. B horizonunun normal olarak kireci yıkanmıştır. Fakat nötr veya kalevidir. A dan B ye geçiş tedricidir. Kireçsiz kahverengi topraklar sit ana madde üzerinde olduğu kadar kireç taşı üzerinde de oluşabilir. Doğal bitki örtüsü çalı ve otlar ile yaprağını döken ormandır. Doğal drenajları iyidir. B.3.7. Kırmızımsı Kahverengi Topraklar Solunum rengi hariç, hemen hemen diğer bütün özellikleri kahverengi toprakların aynı veya benzeridir. A horizonu tipik olarak kırmızımsı kahverengi veya kırmızı olup, yumuşak kıvamdadır. B horizonu kırmızı veya kırmızımsı kahverengi, daha ağır bünyeli ve oldukça sıkıdır. B horizonunun atında kalsiyum karbonat birikme horizonu bulunur. Beyazımsı renkli olan bu horizon yumuşak veya çimentolaşmış olabilir. Kırmızımsı kahverengi topraklar çeşitli ana maddeler üzerinde oluşur. Doğal bitki örtüsü uzunca otlar veya çalılardır. Doğal drenajları iyidir. B.3.8. Bazaltik Topraklar Bu toprakların özellikleri bir dereceye kadar benzer iklim koşullarında kireç taşı üzerinde oluşmuş topraklarınkine benzemektedir. Bu topraklar genellikle orta ve derin veya sığdır. Ağır killi topraklardır. Profilleri iyi gelişmemiştir. A horizonunun yapısı granürlerden bloka kadar değişir. B horizonu genellikle daha ağır bünyeli ve blok yapılıdır. Bazalit topraklarda genellikle kireç bulunmaz, reaksiyon nötr ile orta kalevi arasında değişmektedir. Fiziksel özellikleri kötü olduğundan verimleri düşüktür. B.3.9. Çıplak Kaya ve Molozlar Üzerinde toprak örtüsü bulunmayan parçalanmamış veya kısmen parçalanmış sert kaya ve taşlarla kaplı sahalardır. Genellikle bitki örtüsünden yoksundurlar. Bazen arasında toprak bulunan kaya çatlaklarında veya topraklı küçük cephelerde yetişen çok seyrek orman ağaçları çalı ve otlar bulunabilir. 32